Evolyutsionizmning umumiy tavsifi madaniyatni o’rganishning usuli sifatida - Tarix - Slaydlar

Evolyutsionizmning umumiy tavsifi madaniyatni o’rganishning usuli sifatida

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2290.2841796875 KB

Ko'chirib olish

Evolyutsionizmning umumiy tavsifi madaniyatni o’rganishning usuli sifatida REJA : ① ODAM PAYDO BO`LISHI HAQIDA XX ASR NAZARIYALARI ② ODAM PAYDO BO`LISHI HAQIDA DARVIN NAZARIYASI VA UNING KAMCHILIKLARI ③ ODAMNING PAYDO BOʻLISHI HAQIDA BOSHQA OLIMLARNING FIKRLARI.

XX asrda paleoantropologiya fanining ikki asosiy mavzusi quyidagicha edi:  Birinchidan, odam va primatlar bir-biriga qanchalik yaqinligidir.  Ikkinchidan bizning bevosita ajdodlarimizning “insoniyligi” xususida.  Antropologlar odamlar va Afrika maymunlari o`rtasida yaqin aloqalar borligini tasdiqlaydilar va bizning ilk ajdodlarimiz odamsimon bo’`lgan deb hisoblaydilar.  Keyingi yuz yillikda odamning maymunlar bilan qarindoshligi xususida hamma antropologlar so`z yurita boshladilar.

Darvin davridan buyon, ayniqsa XX asr boshlarigan boshlab Xaksli Gekkellar Afrika maymunlari, shimpanze va gorillolar insonni yaqin qarindoshi, Osiyo maymunlari va orangutanlar esa alohida ajralib qolganligi ta`kidlanib kelinmoqda. 1920- yillardan 1960- yillargacha odam odamsimon maymunlardan kelib chiqqanligi e`tirof etib kelingan. 1960-yillardan boshlab esa yana darvin davri qarashlari kuchaya boshladi. Mazkur fikrlar “insoniyat beshigi”ni topish g`oyalari bilan uyg`unlashib ketdi. Afrikada maymun ajdodlari boshqa tarmoqqa ajraladi. Odam ajdodlari esa gumonidlar oilasini tashkil etadi.

Evolyutsiya daraxti

Darvinning mashhur asari chiqqanidan keyin olimlar inson kelib chiqishining diniy tomonlama emas balki, ilmiy jihatdan tushuntirib berishga intila boshladilar. Bunda odamni tabiatdan ajralib chiqishida katta rol o`ynagan insoniylik xislatlarining kelib chiqishini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Paleontropologoyada bu muammo ancha vaqt davomoda o`rganilmay keldi. Darvin o`zining odamni kelib chiqishi xaqidagi fikrlarida odamning ilk ajdodlari maymunlardan farqli ravishda mehnat qurollaridan foydalanishni o`zlashtiradilar deb ta`kidlaydi. Shundan keyin ular evolyutsiyani boshdan kechirishni boshlaydi va oxir oqibat tabiy tanlash yo`li bilan Homo Sapiens paydo bo`ladi. Hozirgi zamon adabiyotlarida “Homo…” old qo`shimchali so`zlar zamonaviy odamni anglatadi.

Asrimiz boshlarida qadimgi odamlarning evolyutsiya jarayonida kechgan anotomik o`zgarishlari xususidagi masalalar yuzaga keldi. Bu masalani hal qilishda ayrim olimlar insoniyot vertikal tarzdagi rivojlanish yo`lidan borgan deb hisoblasalar, boshqalari odam miyasi rivojlanib ongli bo`lsada hamon daraxtdagi mavjudodligicha qolgan deb hisoblaydilar. Antropolog Piltdaun 1908-1913 yillarda zamonaviy odam bosh chanog`ini orangutan bosh chanog`i bilan qiyoslab yuqoridagi taxminlarga barham beradi. London tabiiy tarix muzeyi xodimlari Martin Xinton va Artur Smit Vudvordlar bosh chanog`idagi tajribalarni qo`llab quvvatlashdilar. Ular Piltdaunning ilgari surgan g`oyalari bo`yicha zamonaviy odamlar qadimiy odamlarga juda yaqin turganligini isbotlashini ta`kidladilar. Taniqli britan antropologlari Artur Keyt Genri Fairfeld Osborn ilgari surgan zamonaviy odamlar juda qadimgi davrlarda shakllangan degan teoreya yuqoridagi tadqiqodlar natijasida o’z isbotini topdi. Piltdaun tadqiqodining muhim natijalaridan biri neandertallar Homo Sapiensning bevosita avlodi ekanligini tasdiqlashi bo`ldi. Britan antropologlari hozirgi paytda nemis va fransuz antropologlaridan ancha ilgarilab ketgan.

Antropolog Osborn Piltdaun g`oyalarini qo`llab- quvatlagan holda odam Afrika junglilarida emas balki Markaziy Osiyoning baland tog`lari yonbag`rlarida paydo bo’lgan deb hisoblaydi. 1920-1930 yillarda Osborn Darvin, Xaksli va Gekkellar ilgari surgan Afrika maymunlari bilan odamlar o`rtasida yaqinlik borligini e`tirof etuvchi ta`limotining tarafdorlari bo’lgan hamkasbi Uilyam King bilan turli xil munozaralarda qatnashadi. Osbornda odamlarda ilk qadimiy odamlar bilan o`xshashlik to`g`risida aniq tushunchalar bo`lmasada, uning maslakdoshi Frederik Vud Jons bu g`oyaning ashaddiy tarafdori edi. Britan anatomi Vud Jons maymunlar anatomiyayasi odam anatomiyasiga o`xshamasligini ta`kidlagan. 1919 yilda u odam antsedentlarini hozirgi zamon dolgopyatlarinikiga o`xshashligi xususidagi taklifni o`rtaga tashlaydi. Hozirgi zamon antropologlari odamning ilk boshlang`ich nuqtasini 50 dan 60 million yillar oldin shakllangan deb hisoblaydilar.

1950-1960 yillarda qadimiy mavjudodlar qoldiqlarini topish ko`paygan paytda odamlar ilk odamsimon maymunlar bilan bog`liq ekanligini isbotladi. Shuningdek, bu g`oya odamlar faqatgina Afrika odamlari bilan yaqin aloqasi borligini inkor etdi. Qadimgi odamsimonlarning bir guruhi alohida ajralib chiqib, zamonaviy turlarga asos solishadi. Zamonaviy odamlar va Afrika maymunlari umumiy ajdodlar merosini aks etirsada, ularning evolyutsiyasi esa o`xshash emas. Ular ma`lum bir davrda ajralishib alohida rivojlanish yo`nalishiga o`tishadi. Bu g`oyaning tarafdorlaridan biri Kaliforniya Universiteti xodimi Shervud Uoshbern bu borada muhum ilmiy ishlarni amalga oshirgan. 1960 yilda qazilma qoldiqlaridan birining topilishi odam va Afrika maymunlari parallel ravishda evoyutsiyani boshdan kechirganliklarini ko`rsatib berdi. Buni Yel universiteti olimi Elvin Simons isbotlab berdi. Yuqoridagi topilma bundan 15- million yillar ilgari Yevroosiyoda yashagan Ramapitekka tegishli bo`lib, ko`plab anotomik jihatlari bilan gumonidlardan farq qilgan (tish va jag`lari).

 Tadqiqotlar davomida topilgan suyak qoldiqlari

Odamlar va Afrika maymunlari o`rtasidagi qarindoshligi xususidagi munozaralarda maymunlarni tekshirishlar sabab bo`lgan. Antropolog G. E. Pligrim 1927- yilda zamonaviy maymun turlarining ko`pchiligi tabiy ravishda (ya`ni evolyutsion jihatdan yaqinlik) yagona guruhni tashkil etishini va odamlardan alohida ekanligini taklif qildi. Bu g`oyalar 1963 yilda Uayn Universiteti olimi Morris Gudman o`tkazgan molekulyar-biologik tadqiqotlarigacha umum qabul qilgan g`oya bo`lib turdi. Gudman o`tkazgan qon oqsillarining molekulyar- biologik tajribasi odam va Afrika maymunlarining bir guruhga ta`luqli ekanligini va orangutan esa alohida guruhga mansubligini ko`rsatib berdi. Yana bir antropolog Devid Pilbim Ramapitek odam va maymunni ajratib turuvchi homo tarmog`ini ilk nuqtasi ekanligi taklif qildi.

EVOLUTSIYA BOSQICHLARI

1940-1970 yillar davomida birinchi navbatda Janubiy Afrikada, keyinroq Sharqiy Afrikada juda ko`plab qadimiy odam qoldiqlari va ularning tosh qurollari topildi. Qadimiy odamlar ishlatgan tosh qurollar shakliga qaraganda go`sht kesishga mo`ljallangan bo`lib, ilk odamlar ovchi-termachi bo`lganligini ko`rsatib beradi. 1960- yillarda Michigan universiteti olimlari Loring Breys va Milford Vulplar qadimiy odamlar qurollari asosida ularning madaniy taraqqiyoti xususidagi o`z gepotezalarini ilgari surdilar. Ushbu gepotezaga ko`ra, odamsimon mavjudodlarning faqat bir turigina bunday taraqqiy etgan. Yuqorida ta`kidlab o`tilgan molekulyar-biologik tadqiqotlar insonni bundan 5 million yillar ilgari ramapiteklardan emas, balki ilk primatlardan kelib chiqqanligini isbotladi. Buning natijasida Ramapeteklarning evolyutsiyaviy kelib chiqishiga qarashlar mohiyati o`zgardi.

Gepoteza mualiflari birinchi navbatda ekologik o`zgarishlarga asoslangan bo`lib, bir-biriga o`xshash ikki tur bo`lishi mumkin emas deb hisoblaydi. Gumonidlarning madaniy xususiyatlari turlicha bo`lib, bunda faqatgina bir turigina yashab ketadi. Biroq 1970- yillarning o`rtalarida Keniyadan topilgan qazilma odam qoldiqlari bu gepotezani yo`qqa chiqardi. Mazkur topilma qadimiy odamning ikki xil turiga tegishli bo`lib, birinchi homa sapiensning ajdodi bo`lgan homo erectus bo`lsa, ikkinchisi qirilib ketgan avstralopitek qoldiqlari edi.

Shunday kashfiyotlar va tahlillar Afrikada bundan 2- mln yil oldin odamsimonlarning bir nechta turlari borligini ko`rsatib berdi. Ammo ularning barchasi ham madaniy jihatdan rivojlanib zamonaviy odamlarning ajdodlari bo`la olmagan.

Foydalanilgan adabiyotlar:  http://antropogenez.ru  . Roger Lewin and Robert A. Evolution the human story, Principles of Human  Evolution. Great Britain , 2011, oley, 2nd ed., Blackwell, 2004  Coward F, Hosfield R, Pope M. Settlement, Society and Cognition in Human Evolution. Cambridge: Cambridge University Press.2015  Renfrew C, Bahn P. The Cambridge World Prehistory. . Cambridge: Cambridge University Press. 2014  Burkitt, M. C. Prehistory.Cambridge: Cambridge University Press. 2012  Annayev.J.T Jahon arxeologiyasi Toshkent 2020

E'tiboringiz uchun rahmat !

O'xshashlar

Fransuzlar-etnografik tavsifi

Avesto tarixiy manba sifatida

Etnologiyaning fan sifatida shakillanishi

Faleristika mamlakatingiz tarixini tushunishga yordam beradigan fan sifatida

O’zbekiston tarixi fanining predmeti, nazariy-metodologik asoslari, manbalari va ahamiyati