logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Arxeologiya yodgorliklari va ularni tarixni o’rganishdagi ahamiyati

Arxeologiya yodgorliklari va ularni tarixni o’rganishdagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

14.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4105.560546875 KB
Ko'chirib olish
ARXEOLOGIYA YODGORLIKLARI VA ULARNI TARIXNI O’RGANISHDAGI AHAMIYATI REJA: 1. Qadimgi tosh davri makonlari 2. Qishloq, shahar, ibodatxona arxeologiya yodgorliklari 3. Qabr - qo’rg’onlar va ularning turlari 4. Harbiy istehkomlar 5. Yo’llar va boshqa turdagi arxeologik yodgorliklar ARXEOLOGIYA YODGORLIKLARI Agar, er yuzida inson paydo bo’lishidan to hozirgi kungacha 3 million yil bo’lgan bo’lsa, unda kishilik jamiyati tarixining 99% davrini o’tmish moddiy manbalar asosida arxeologiya fani o’rgansa, qolgan 1% davr esa yozma manbalar asosida tarix fani o’rganadi.  Yozma manbalar hududiy jihatdan nisbiy bo’lib, ularning eng qadimiysi mil. avv. III ming yilga tegishli G’arbiy Osiyo yozma manbalari bo’lsa, Avstraliya tarixi yozma manbalari esa 1788 yildan boshlanadi. TOSH DAVRI MAKONLARI  Arxeologiya yodgorliklari – arxeologik tadqiqotlarning ob’ekti bo’lib xizmat qiluvchi, erning usti va ostida saqlanib qolgan qadimgi inshootlar va buyumlardir. Arxeologiya yodgorliklari moddiy tarixiy manbalar bo’lib, ularni o’rganish bilan kishilik jamiyatining o’tmishi yoritiladi. Arxeologiya yodgorliklari kishilik tarixining yozma tarixgacha bo’lgan eng qadimgi davrini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Arxeologiya fanining manbalari quyidagi ikki turga bo’linadi: Inson tomonidan yaratilgan manbalarTabiiy manbalar Tabiiy manbalar (paleozoologiya, pale obotanika) - inson va hayvon suyaklari va o’simlik qoldiqlari geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan antropologlar, zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar. Inson tomonidan yaratilgan manbalar mehnat qurollari, qurol- aslahalar, kulolchilik buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma manbalar va h.k 1. tosh davri yodgorliklari 2. jez davri yodgorliklari 3. antik davr yodgorliklari 4. qadimgi mudofaa inshootlari 5. qadimgi suv inshootlari 6. qadimgi mozor-mo’la va o’ralar 7. qadimgi me’moriy yodgorliklari 8. qadimgi hujjatlar 9. o’rta asr shahar va rabotlarning xarobalari 10. zargarlik buyumlari va qadimgi pullarning xazinasi 11. qadimgi va o’rta asr pullari, turli arxeologik topilmalarArxeologiya yodgorliklari quyidagi turlarga bo’linadi: TOSH DAVRI  Tosh davri — insoniyat taraqqiyotidagi eng qadimgi davr. Bu davrda mehnat qurollari hamda qurol-yarog’lar, asosan, tosh, yog’och va suyakdan yasalgan. Tosh davri qadimgi {paleolit), o’rta (mezolit) va yangi (neolit) davrlarga bo’linadi. Tosh davri bundan taxminan 2 mln. yil oddinroq boshlanib, O’zbekistonda 4 ming yil burun tugagan (ayrim hududlarda uzoqroq davom etgan). Tosh davri odamlari terimchilik, ovchilik, baliq ovlash bilan shug’ullangan; neolit davrida motiga bilan dehqonchilik qilish va chorvachilik paydo bo’lgan. Ijtimoiy munosabatlar «ibtidoiy odamlar to’dasi»ga, so’ngra ibtidoiy urug’doshlik tuzumiga xos bo’lgan.  Tosh davri insoniyatning eng uzoq davom etgan asri bo’lib, bugungi kunda bu davrdan qolgan arxeologik yodgorliklar turi xilma-xillikni tashkil etadi. Ma’lumki, tosh davrining dastlabki davrlarida insoniyat tabiiy tosh chaylalar , g’orlarni makon tutgan. Buning asosiy sabablari iqlimning sovuqligi(muzlik asri), ovchilik va termachilik mashg’uloti va insoniyatning antropogenez jarayoni davri bo’lganligidir. TOSH DAVRI MAKONLARI www.arxiv.uz QISHLOQ, SHAHAR ARXEOLOGIYA YODGORLIKLARI  Neolit davriga kelib insonlar xom g’isht va paxsadan uy qura boshlaydi. Bu davr uylari sodda kichik bir xonali qilib qurilgan. Endi bir xonali uylardan tashkil topgan matriarxat urug’chilik tizimi kichik kichik qishloqlarni paydo qildi. Bu qishloq turiga Markaziy Osiyoda Jaytun yodgorligi misol bo’la oladi. Eneolit davriga kelib ko’p xonali uylarning qurilishi o’zlashtiriladi(Karatepa). Natijada qishloqlar ko’rinishi va hajmida ham sezilarli o’zgarish va rivojlanishlar ro’y beradi.  Keyingi davrlarda qishloqlar mudofaa devorlari bilan o’rala borishi, ilohiyat xonalarlari(markazlari)ning shakllana borishi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Arxeologlar O’rta Osiyo temir davri qishloqlarini hajmiga qarab 3 tipga bo’lganlar.  Bular:  Kichik qishloqlar (Mirshodi, Kuchuktepa. 0,5 gektardan 1 gektargacha).  Katta qishloqlar (5 gektargacha).  Katta qishloqlar - arkli qishloqlar va arksiz qishloqlar (10 gektargacha). SHAHARLAR  Shaharlar ibtidoiy jamoa davridan sinfiy jamiyatga o’tishda hunarmandchilik va savdo-sotiq dehqonchilikdan ajralib chiqish davrida paydo bo’lgan. Hunarmand va savdogarlar muqim istiqomat qila boshlagan joylar gavjumlashib, shaharlarga aylana boshlagan. Dastlabki shaharlar mil. av. 5-3- ming yilliklarda Sharqda — Mesopotamiya, Markaziy Osiyo regionida hamda Hindiston, Xitoy va boshqa mamlakatlarda vujudga kelgan. Bu erlarda mavjud quldorlik davlatlarining poytaxt shaharlari eng taraqqiy qilgan davrda har birida taxminan 100 minglarcha aholi yashagan. Yunonistonda davlat tuzumi aristokratik yoki demokratik res- publika bo’lgan shahar-davlatlar (polis) ayniqsa rivojlangan. Sharq mamlakatlarida harbiy istehkomlar asosida shaharlar soni orta bordi. 13- asrda mo’g’ul istilochilarining bosqinchiligi natijasida O’rta Osiyo, Zakavkaze va boshqa joylardagi ko’p shaharlar vayron etildi. Temuriylar davrida esa Movarounnahr va Xurosonda bir qancha shaharlar, xususan, Samarkand, Buxoro va Hirot ravnaq topdi. Evropa mamlakatlarida shaharlar Sharq mamlakatlariga nisbatan kechroq paydo bo’ldi. Shaharlarda sanoat izchil markazlashib, shahar aholisi jadal o’sa boshladi, rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi salmog’i butun mamlakat aholisining 70— 80% ni tashkil etdi. IBODATXONA  Ibodatxona — dindorlarning xudoga muayyan tartibda sig’inadigan joyi, diniy rasm-rusum va marosimlar o’tkaziladigan bino, inshootlar majmuasi. Ibodatxonaning qurilish uslubi va me’moriy bezagi diniy mavzular bilan bog’liq: mas, xristianlik ibodatxonalari cherkov, sobor, monasshir va bosho’alar, katoliklarda kostyol, kapella va boshqalar, buddizm ibodatxonalari tera, pagoda, zikkurat, dagoba, stupa va boshqalar., yahudiylarda sinagoga, musulmonlarda masjid kabilardir.  Ibodatxonalar kadimdan yirik jamoat binolari hisoblangan. Qadimgi Misr ehrom (piramida)lari, Ossuriya va Bobilda zikkuratlar, Hindiston, Xitoy, Yaponiyada stupalar, Qadimgi Rimda haykaltaroshlik va rassomlik asarlari bilan bezatilgan xashamatli ibodatxonalar qurilgan. Keyinchalik Evropada bazilika, roman, gotika, barokko, klassitsizm, konstruktivizm uslubida qurilgan gumbazli ibodatxonalar keng tarqalgan.  O’zbekistan hududida turli davrlarda Budda ibodatxonalari (Qoratepa, Fayoztepa), masjidlar, cherkov, kostel, monastirlar barpo etilgan. Ibodatxonalarning taraqqiyot tarixi diniy talablardan tashqari, turli xalklarda me’moriy taraqqiyotning umumiy yo’nalishi bilan ham belgilangan.

O'xshashlar

Toponimik manbalarning o’lka tarixini o’rganishdagi ahamiyati
Toponimik manbalarning o’lka tarixini o’rganishdagi ahamiyati
Paleontrapologik va etnografik ma’lumotlarning o’lka tarixini o’rganishdagi ahamiyati
O’zbekiston tarixi fanining predmeti, nazariy-metodologik asoslari, manbalari va ahamiyati
Buxoro yodgorliklari