Amir Temurning shaharlar qurilishiga oid siyosati - Tarix - Slaydlar

Amir Temurning shaharlar qurilishiga oid siyosati

Yuklangan vaqt:

29.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1446.529296875 KB

Ko'chirib olish

AMIR TEMURNING SHAHARLAR QURILISHIGA OID SIYOSATI REJA 1.AMIR TEMURNING QURILISHDAGI ISLOHOTLARI 2. AMIR TEMUR QURDIRGAN INSHOOTLAR

Buyuk bobokalonimiz bunyodkorlik sohasida ham katta o‘zgarishlarni amalga oshirib, jahon meʼmorchiligini bemisl darajada boyitgan. U saltanat mafkurasi, g‘oyasi va mahobatini o‘z bunyodkorlik ishlarida namoyon eta olgan. Amir Temur Samarqand atrofida o‘z davrida dunyoning siyosiy markazlari bo‘lgan Sheroz, Sultoniya, Bag‘dod, Iroq, Damashq, Misr kabi 12 ta shahar nomi bilan qishloqlar barpo etib, saltanat poytaxtining ularga nisbatan tutgan mavqeiga alohida urg‘u bergan. Shuningdek, Sohibqiron Samarqand shahri atrofida o‘nlab bog‘lar yaratgan, bu bog‘larda go‘zal imoratlar, favvoralar va boshqa inshootlar qurdirgan.

Amir Temur va temuriylar madaniyati nafaqat O‘zbekiston, balki butun jahon madaniyati taraqqiyotiga katta hissa qo‘shganligi barchamizga ma’lum. Тemuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilikda namoyon bo‘ldi va bu davr me’morchiligi, me’morchilik tarixida ma’lum darajada tahlil etilgan. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko‘rmoq istasang – biz qurgan binolarimizga boq!» degan yozuv Тemur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Тemur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko‘chalar, me’moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi.

O„rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san at ‟ sohlarida kamolot bosqichiga ko„tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me morchilikda ‟ namoyon bo„ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «qudratimizni ko„rmoq istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko„chalar, me moriy majmualar keng ko„lam ‟ kasb etadi. Ilk o„rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo„lgan «Shahriston»dan ko„lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi.

«Hisor»ning janubi-g„arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog„- rog„lar qurildi.Temur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e tibor ‟ berdi. Shaharda «Hisori», qal a, ‟ ulug„vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko„hak tepaligida Cho„pon ota maqbarasi Ulug„bek davrida qurilgan bo„lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulug„vorlik uyg„unlashib ketgan. Temur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo„g„ullar davridagi ichki va tashqi shahar o„rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal a ‟ devori va xandok bilan o„ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo„lib devor bilan o„ralgan.

Shaharga oltita darvozadan kirilgan.Shahar mahalalardan iborat bo„lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda me moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar davrining eng katta yutug„i ‟ bo„ldi. Me morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko„tarildi, inshootlar ko„lami bilan birga ‟ uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me morlar va naqqoshlar zimmasiga ‟ yangi vazifalarni qo„ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig„i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon qovurg„alarga tayangan tashqi gumbazni ko„tarib turuvchi poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug„bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me morchilik yodgorliklarida aniq ko„rinadi ‟ (Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go„ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug„bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me moriy shakllarning umumiy ‟ uyg„unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o„zaro nisbati bor.

Amir Temur Samarqand atrofida o‘z davrida dunyoning siyosiy markazlari bo‘lgan Sheroz, Sultoniya, Bag‘dod, Iroq, Damashq, Misr kabi 12 ta shahar nomi bilan qishloqlar barpo etib, saltanat poytaxtining ularga nisbatan tutgan mavqeiga alohida urg‘u bergan. Shuningdek, Sohibqiron Samarqand shahri atrofida o‘nlab bog‘lar yaratgan, bu bog‘larda go‘zal imoratlar, favvoralar va boshqa inshootlar qurdirgan. Nafaqat Samarqand va Shahrisabz shaharlari, balki Temur saltanatining barcha burchaklarida ham keng bunyodkorlik ishlari olib borildi. Muarrix Sharafiddin Ali Yazdiy Kavkaz atrofida Boylaqon shahri qurilishi haqida shunday yozib qoldirgan: «Hazrat Sohibqironning Boylaqonni ta mir etmak do iyasi muborak xotiridan o‘tdi. Ul shahar muddati madidkim vayron bo‘lub, ne ʼ ʼ bir imorati va ne bir jonivoru hashorati bor erdi. Ul sarzaminida maxsus yorliq bila xush ravo muhandislar va kordon me morlar shahar tarixig‘a mashg‘ul bo‘ldilarkim, aning handaqi va to‘rt bozori va bisyor evlari va hammomu karvonsaroyi ʼ va maydoniyu bog‘i va g‘ayruhuni asos etib andoza qildilar. Va tanob tortib shahzodalaru beklar ani taqsimladilar. Cherik tamomi jaddi birla ishga mashg‘ul bo‘ldilar. Ul imoratlarning barchasi pishiq g‘ishtdan bir oy muddatda tamom etildi...»

Amir Temur bobomiz tabiatni, insonni sog‘lomlashtirish, cho‘l-biyobonlarni obodonlashtirish va dehqonchilikni rivojlantirish borasida juda ko‘p hikmatli so‘zlarni meros qilib qoldirdi. “...Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, xonaqolar, hammomlar qurishni, musofir yo‘lovchilar uchun yo‘l ustida rabotni bino qilishni, daryolar ustida ko‘priklar qurishni buyurdim. Kimki biron sahroni obod qilsa yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, uchunchi yili qonun- qoidaga muvofiq xiroj yig‘ilsin”.

Go ri Amirʻ yoki Amir Temur maqbarasi (14-asr oxiri — 1405-yil) — Samarqanddagi me moriy yodgorlik. Xalq orasida Go ri Amir yoki Go ri Mir (Mir Sayyid Baraka) deb ʼ ʻ ʼ nomlanib kelinadi. Maqbaraga temuriylar sulolasiga mansub kishilar (Amir Temur uning piri Mir Sayyid Baraka , o g illari Umarshayx, Mironshoh va Shohrux, ʻ ʻ nabiralari Muhammad Sulton, Ulug bek va boshqalar) dafn ʻ etilgan. Boburning ta kidlashicha, dastlab Temurning nabirasi Muhammad Sulton Mirzo ʼ Samarqand qal asi yaqinida Toshqo rg on — tomonda Madrasa qurdirgan. Muhammad ʼ ʼ ʼ Sulton halok bo lgach (1403), Amir Temur uning xotirasiga maqbara qurish haqida farmon ʼ beradi. Maqbara Madrasa hovlisining to riga bunyod etilgan ʻ GO`RI AMIR

Bibixonim madrasasi Bibixonim jome masjidining kirish peshtog i qarshisida ʻ joylashgan. Lekin jome masjididan oldin qurilgan. Saroy tarixchisi G iyosiddin ʻ Alining "Amir Temur 1399-yil 10-mayda madrasada to xtab o tganligi" haqidagi ʻ ʻ ma lumoti shundan dalolat beradi. ʼ Tarixnavis Fasih Havofiy (1375— 1442) ta kidlashicha, Amir Temur jome masjidi ʼ qurilishini kelib ko rarkan, me moriy majmuada mutanosiblik buz ʻ ʼ ilganligi—Madrasa peshtog i va ayvoni jome ʻ masjidga nisbatan balandroq va qiyaroq bo lib ʻ qolganligi uchun darg azab bo ladi ʻ ʻ va me morlar (Xoja Mahmud Dovud va ʼ Muhammad Jald)ni jazoladi. Arxeologik qazishlar ham shu nomutanosiblikni tasdiqlaydi. Bino peshtog i qanchalik mahobatli ʻ bo lmasin, uning qarshisidagi binoga monand ʻ emasligi ko zga tashlanib qolgan. ʻ Me moriy uslub talabiga ko ra, nomaqbul ʼ ʻ tushgan Madrasa peshtog i buzib tashlashga ʻ mahkum bo ldi. Shuning uchun ham keyingi ʻ ayerlarda Madrasa qoldiqlari buzib tashlandi. BIBIXONIM MADRASASI

Oqsaroy — Shahrisabzdagi me moriy yodgorlik (1380—1404). Amir ʼ Temur qurdirgan. Shaharning shim sharqidagi bosh maydonda joylashgan. Bir za-monlar muhtasham, xashamatli bo lgan bu saroyning bizgacha yemirilib, haroba holga kelgan ʻ ulkan peshtog i, ikki chekkasidagi minorasi, saroy poydevorining bir qismigina saqlangan. O.ning ʻ hozirgi ko rinishi ham salobatli va go zaldir. Bu salobatlilik va go zallikka g ishtlarning yaxlit bo lib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko rinishini ta minlash — old va shimoliy devor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash ʻ ʼ tufayli erishilgan. Peshtoq ravog ining eni 22,5 m, balandligi 40 m, umumiy balandligi 50 m dan ʻ oshadi. Peshtoq minorasi ichidagi aylanma zina orqali yuqoriga chiqilgan.

Amir Temur bog lari tuzilishiga ko ra 2 turga ʻ ʻ bo lingan: 1) chorbog lar — geometrik ʻ ʻ (to rtburchak, to g ri to rtburchak) shaklda ʻ ʻ ʻ ʻ bo lib, har tomoni taxminan ʻ 1 km masofaga cho zilgan. Sahnidan ʻ o tgan ariqlar ularni teng 4 qismga ajratib ʻ turgan. Atrofidagi baland paxsa devorlarning har burchagida minora bo lgan. ʻ Markazda saroy joylashgan. Bunday bog larning darvozalari shahar tarafga ʻ qaratib qurilgan; 2) tuzilishi geometrik shaklda bo lmagan, tabiiy daraxtzor va ʻ chakalaklar bag rida barpo etilgan bog lar. ʻ ʻ Bunday bog lar hukmdor shikor (ov) qilishi ʻ uchun mo ljallangan bo lib, asosiy ʻ ʻ qismi tabiiy, qo l tekkizilmagan holda ʻ saqlangan. Ularning kichik bir qismigagina dam olish uchun saroy, ko shk va chodirlar qurilgan, hovuzlar ʻ qazilib, favvoralar o rnatilgan. Bu turdagi ʻ bog larning o simlik va hayvonot ʻ ʻ dunyosi nihoyatda boy bo lgan. ʻ ZAFARNOMA KITOBIDAGI SURAT

Amir Temur davrida betakror bog‘lar yaratilgan va ularga o‘ziga xos nomlar qo‘yilgan. Bular xususidagi dastlabki ma’lumotlar o‘tmish tarixchilari, shoirlari, sayyohlari asarlarida uchraydi. Shuningdek, Amir Temur bog‘lari o‘rta asrlar rassomlari miniaturalarida ham tasvirlangan. Bu bog‘lar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘lgan: Chorbog‘lar – geometrik (to‘rt burchak) shaklida bo‘lib, har tomoni taxminan 1 km masofaga cho‘zilgan. Sahnidan o‘tgan ariqlar ularni teng 4 qismga ajratib turgan. Atrofidagi baland devorlarning har burchagida minora bo‘lgan. Markazda Saroy joylashgan. Bunday bog‘larning darvozalari shahar tarafga qaratib qurilgan. Tuzilishi geometrik shaklda bo‘lmagan, tabiiy daraxtzor va chakalaklar bag‘rida barpo etilgan bog‘lar. Bunday bog‘lar hukmdor ov qilishi uchun mo‘ljallangan bo‘lib, asosiy qismi tabiiy, qo‘l tekizilmagan holda saqlangan. Ularning kichik bir qismigagina dam olish uchun saroy va chodirlar qurilgan. Hovuzlar qazilib, favvoralar o‘rnatilgan. Bu turdagi bog‘larning o‘simlik va hayvonot dunyosi nihoyatda boy bo‘lgan.

BOG‘I BALAND. Sohibqiron Samarqand Shimolidagi Cho‘ponota maqbarasi yaqinida (hozirgi aeroport atrofi) nabirasi (Mironshohning qizi)ga atab qurdirgan. Uni barpo qilishida Eron, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlar bog‘chilik san’ati ustalari hamda me’morlari qatnashgan. Bog‘ o‘rtasida Tabriz oq marmaridan qurilgan hashamatli qasr bo‘lib, uning atrofidagi uzumlar, anjirzor va olmazorlar boqqa go‘zal bir tarovat baxsh etib turgan. BOG‘I BEHISHT. 1378 yilda Sohibqiron Samarqandning G‘arbida suyukli xotini Xayrunisoga atab qurdirgan. Ayrim yozma manbalarda “Bog‘i Jannat” nomi bilan ataladi. Bog‘ o‘rtasidagi atrofi handaq bilan muhofaza etilgan sun’iy tepalik ustida tabriz oq marmaridan qurilgan hashamatli saroy bo‘lgan. Saroyga bir necha ko‘tarma ko‘priklar orqali kirilgan. Bu bog‘ning bir tarafida hayvonot bog‘i bo‘lib, turli xil hayvonlar saqlangan. BOG‘I DAVLATOBOD. Bu bog‘ Samarqanddan 13 km Janubda, hozirgi katta O‘zbekiston traktining chap tomonida bo‘lgan. Amir Temur bu bog‘da zafarli yurishlardan qaytgach, dam olgan, xorijiy elchilarni qabul qilgan. Unda ariqlar, to‘rtta hovuz, katta saroy bo‘lgan. Saroy sun’iy tepa ustiga qurilgan, atrofi handaq bilan o‘ralgan. Unga ikkita ko‘tarma ko‘prik orqali kirilgan. BOG‘I DILKUSHO. (Ko‘ngil ochuvchi bog‘) 1397 yilda Amir Temur xotinlaridan biri Tukalxonim sharafiga qurilgan. Bu bog‘ Samarqanddan 5 km Sharqda, Panjakent yo‘lining o‘ng tomonida (qadimiy Xijduvon qishlog‘i o‘rnida) joylashgan. Har tarafi 900 metr uzunlikdagi baland paxsa devor bilan o‘ralgan. Bog‘ning to‘rtta darvozasi markazida hashamatli saroy bo‘lgan. Saroy uch qavatli bo‘lib, har qavatida favvora otilib turgan. Saroy devorlariga Sohibqiron olib borgan urushlardan lavhalar chizib qo‘yilgan. Bu bog‘ o‘rnida hozirgi kunda Dilkusho qishlog‘i joylashgan.

BOG‘I JAHONNOMA (Jahon ko‘zgusi). Amir Temur Samarqanddan yetti farsax (42 km) narida, Zarafshon tog‘i etagida qurdirgan (taxminan Urgut tumanida). Unda saroy va qal’a bo‘lgan. Bog‘ning hududi juda ham katta bo‘lib, yo‘qolib qolgan ot 6 oydan so‘ng topilgan ekan. BOG‘I MAYDON. Cho‘ponota tepaligi etagida, Samarqandning shimolida joylashgan. Tarixiy manbalarga qaraganda, bog‘da hashamatli bir ayvon (ko‘shk) va qimmatbaho toshlardan yasalgan taxt bo‘lgan. Amir Temurning nevarasi Mirzo Ulug‘bek bu bog‘ni yanada obod qilgan. Bu bog‘ o‘rni hozir ham Bog‘i Maydon deb ataladi. BOG‘I NAV (angi bog‘). Bu bog‘ni 1404 yilda Amir Temur Samarqandning Janubida qurdirgan. Lolazor qishlog‘i o‘rnida joylashgan. Bu bog‘ to‘rtburchak shaklida bo‘lib, atrofi baland paxsa devor bilan o‘ralgan, har burchagida minora qad ko‘tarib turgan. Markazida boshqa bog‘lardagiga nisbatan kattaroq qasr, uning oldida katta hovuz bo‘lgan. BOG‘I CHINOR. Amir Temur Samarqandning Sharqida (Konigilning janubiy-g‘arb tarafida, hozirgi Qo‘shtamg‘alik tepaligi o‘rnida) barpo qildirgan. Unda ajoyib chinorlar ko‘p bo‘lgan. Bog‘ning markazida saroy joylashgan. BOG‘I SHAMOL. Amir Temur 1397 yilda nabirasi (Mironshohning qizi)ga atab qurdirgan. Bu bog‘ Samarqandning G‘arbida bo‘lgan. Undagi saroy to‘rtburchak shaklida bo‘lib, har tomoni 1500 qadamni tashkil qilgan. Devorlariga marmar qoplanib, sahni qorayog‘och va fil suagidan ishlangan. Bu bog‘ joylashgan hudud va u yerdagi ariq hozir ham Bog‘i Shamol deb ataladi.

O'xshashlar

Amir Temurning zamondoshlari nazaridagi tarixshunosligi

Amir Temurning taxtga kelishidagi tarixiy ahvol

Amir Temurning Jahon tarixshunosligi va manbashunosligida tutgan o`rni

Qadimiy shaharlar dars ishlanma

Amir Temur