logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Amir Temur va uning o`gitlari

Amir Temur va uning o`gitlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1393.0947265625 KB
Ko'chirib olish
Amir Temur va uning o`gitlari AMIR TEMUR   Амир Темур - буюк шахс, кураги ерга тегмаган саркарда, йирик давлат арбоби, конуншунос, талантли меъмор, нотик, рухшунос, шу билан бирга эл-юртини, халкини севган ва уни машхури жахон килган инсон. Амир Темурнинг тарихи куп жилдлик китоблар ёзишга арзийди. Мустакилликка эришгунимизга кадар буни амалга ошириш имконига эга эмас эдик. Чунки коммунистик коя бунга йул бермади. Амир Темурнинг узи тахкирланиб тухмату маломатларга колди. Шукрлар булсинки, мустакиллик туфайли куп минг йиллик бой тарихимизни, шу жумладан улуг бобомиз Амир Темурни урганиш имконига эга булдик. Амир Темур 1336 йилнинг 9 апрелида Шахрисабзнинг Хужа Илгор кишлокида таваллуд топди. Темурнинг ёшлиги ва йигитлик йиллари мамлакат огир ижтимоий-сиёсий бухрон исканжасига тушиб колган бир даврда кечди. Узок ва машаккатли курашлардан сунг Амир Темур уз ракибларини енгиб, хокимиятни кулга киритди. Майда, таркок феодалларни бирлаштириб, марказлашган давлат бунёд этди, мамлакатда иктисодий ва маданий узгаришлар килди. Амир Темур замонида ёзилган асарларни кунт билан укисак, ургансак, унинг куп яхши хислатлари: тугрилик, мурувватлилик, эл-юртга мехр-мухаббат ва бошкаларни билиб олишимиз мумкин. Амир Темурнинг «Темур тузуклари», Низомиддин Шомий, Шарофиддин Али Яздийларнинг «Зафарнома»лари, Ибн Арабшоµнинг «Темур хакидаги хабарларда такдир ажойиботлари» ва бошка асарларда келтирилган сохибкироннинг ибратли ишлари, панд- насиµатлари ва угитларидан µам унинг кимлигини билиб олса булади. Булар эл-юрт ва фукароларнинг ташвиши, раиятпарварлик, мехр-мурувват, кушничиликка риоя килиш ва нихоят, мардлик ва кахрамонлик хакидаги угитлардир. АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР СУЛОЛАСИ ДАВРИДА МАЪНАВИЯТ Амир Темурнинг тарих олдидаги хизмати бенихоят катта. Биринчидан у мамлакатда юкорида айтганимиздек кучайиб кетган феодал таркокликка бархам бериб, эл-юртни уз туги остига бирлаштира олди, марказлашган йирик феодал давлатини яратди. Бу билан хунармандчилик, савдо-сотик ва маданият ривожига мустахкам замин яратиб берди. Бугун «Темур ва Темурийлар маданияти», «Темурийлар давлати», «Темурийлар маданияти», «Улукбек ва Самарканд астраномия мактаби», «Навоий» ва «Бобур» каби кутлуг сузларни нафакат узбекнинг, балки жахон халклари асарлари сахифаларида учратар эканмиз, бу гапларнинг заминида албатта Амир Темурнинг улкан хизматлари ётади. Иккинчидан, Амир Темур, узи билибми- билмасданми, лекин бир катор халклар ва юртларни мустамлакачилар зулмидан озод булишига ёрдам берди. Масалан, уша даврнинг энг кудратли хукмдорларидан хисобланган Боязид Йилдиримни тор-мор келтириб, Болкон ярим ороли ва Европа халкларига озодлик багишлади; Олтин Орда хони Тухтамишни икки марта тор-мор этиб, Россияни мугуллар хукмронлигидан кутулишини карийб 300 йилга тезлаштирди. Сохибкироннинг бунёдкорлик соµасидаги тарихий хизматлари бекиёс. Амир Темур ва унинг авлодлари саъйи-харакатлари билан курилган мадрасалар, масжидлар, ханокохар, саройлар, бозорлар, калъалар, каналлар ва бошка иншоотларнинг сон-саноги йук. Амир Темурнинг бевосита рахнамолигида бунёд этилган Бибихоним жоме масжиди, Гури Амир, Аµмад Яссавий, Занги Ота макбаралари, Оксарой ва Шоµи Зинда меъморий мужизалари, Боги Чинор, Боги Дилкушо, Боги Бехишт, Боги Баланд сингари унлаб гузал сарой-боглар ва шу каби бошка иншоотлар шулар жумласига киради. Тарихчи Шарофиддин Али Яздийнинг гувохлик беришича, Амир Темур «Ободонликка ярайдиган бирор карич ернинг хам зое булишини раво курмасди». Тарих бу кухна дунёда жуда куп жахонгирларни курган. Амир Темурнинг улардан фарки шундаки, у умр буйи бунёдкорлик билан машгул булган. Унинг «кай бир жойдан бир гишт олсам, урнига ун гишт куйдирдим, бир дарахт кестирсам, урнига унта кучат эктирдим», деган сузлари бунёдкорлик, яратувчанлик фаолиятининг тасдигидир. «Агар бизнинг кудратимизни билмокчи булсангиз, курган биноларимизга бокинг» деганда Амир Темур, аввало, уз халкига, келажак авлодларига мурожаат килган, десак янглишмаймиз. Хар кандай жамият тараккиётини илм- маърифатсиз тасаввур килиб булмайди. Буни теран англаган сохибкирон µокимиятга келиши билан чикарган дастлабки фармонларини мадрасалар барпо этишга, илм толибларига нафакалар тайинлаш билан бошлаган. Кайси бир шахарга ташриф буюрмасин Амир Темур аввало уша ерлик олиму фозиллар билан учрашар, улар билан суµбат курар, турли мавзуларда бахслашар эди. Тарих, тиббиёт, математика, астрономия, меъморчилик соµаларида юксак салохиятга эга Амир Темур учун бу табиий хол эди. Мазкур фазилат сохибкироннинг набираси Мирзо Улуубекка утгани шубхасиз. Мирзо Улугбекнинг давлат арбоби булиш билан бирга буюк олим даражасига етишишида бобоси Амир Темурнинг хизмати бениµоя катта булган. У Улугбекдаги ноёб кобилиятни бошданок пайкаб, сафарларда хам ёнида олиб юриб, дунёнинг машхур олимлари тарбиясидан бахраманд этган. Амир Темур маънавиятини белгиловчи бош мезон унинг бутун умр буйи амал килган «Куч - адолатда!» деган шиоридир. Бу шиорда Амир Темур хаёти ва фаолиятининг бутун мазмуни мужассамлашган, десак янглишмаймиз. Амир Темурнинг маънавий ва маърифий карашлари унинг уз фарзандлари, набиралари, тахт ворисларига колдирган угитлари «Темур тузуклари»да мужассамлашган. Бу бебахо тарихий асарда, хокимлар ва вазирларнинг вазифалари, уз ишига муносабати, ахоли турли катлами - раиятнинг хак-хукукини химоя килиш, сипохларга муносабат каби хаётий маънавий- ахлокий конун-коидалар уз ифодасини топган. Сохибкироннинг «Темур тузуклари»дан куйидаги сатрларни мамнуният билан укиш мумкин: «Юз минг отлик аскар кила олмаган ишни бир тугри тадбир билан амалга ошириш мумкин». «Золимлардан мазлумлар хаккини олдим. Золимлар етказган ашёвий ва жисмоний зарарларни исботлаганимдан кейин, уларни шариатга мувофик одамлар уртасида мухокама килдим ва бир гунохкорнинг урнига бошкасига жабр-зулм утказмадим». «Кимки бировнинг молини зурлик билан тортиб олган булса, мазлумнинг молини золимдан кайтариб олиб, эгасига топширсинлар. Агар кимда-ким тиш синдирса, кузини кур килса, кулок ва бурун кесса, шароб ичса, зино килса, девондаги шариат козиси ёки ахдос козисига олиб бориб топширсинлар». SAMARQANDDAGI HAYKALI AMIR TEMUR HIYOBONI SAMARQANDDAGI HAYKALI Qadim Samarqand shahrining rasmiy markazi Registon maydoni bo'lib, bu erda uchta madrasa qad ko'targan Ulug'bek madrasasi (1417-1420), Sherdor madrasasi (1619-1636), Tilla-kori madrasasi (1647-1660). Registon- qadimiy ilm, ta'lim muassasalari joylashgan joy bo'lib sharqdagi shahar qurilishi san'atining eng ko'zga ko'rinarli namunalaridan biri hisoblanadi. U haqda Temuriylar faxr bilan: "Kim bizning kuch- qudratimizga shubha qilsa, kelib biz qurgan binolarni ko'rsin", deganlar. BUYUK SARKARDA TEMUR TO'G'ILGAN JOY TEMURIYLAR MUZEYI 14-asr o`rtalarida barlos beki o`g`li Temur Tarag`ay buyuk siyosiy arbob sifatida tarix sahnasida namoyon bo`ladi. Nufuzli turk amiri Qazag`on nabirasi - Samarqand hukmdori Xusayn bilan ittifoqchilikda Temur Movarounnahrni birlashtirish va uni mo`g`il bosqinidan ozod qilish uchun kurash boshlaydi. Biroq ko`p o`tmay ular o`rtasidagi munosabatlar keskinlashadi. 1370 yili Amir Temur Xusayn qo`shinini tor-mor qilgach, Movarounnahr amiri deb e'lon qilinadi. 1372-1388 yillar davomida Amir Temur Xorazmga besh marta yurish qiladi va uning o`ziga to`la tobe bo`lishiga erishadi. Shundan so`ng u Eron, Iroq, Kavkaz, Suriya, turkiyaga harbiy yurishlarni boshlaydi. Natijada ulkan imperiya barpo etiladi. Biroq Temur davlati qudratiga Juchi ulusi tarkibidagi Oltin o`rda va Oq o`rda doimo rahna solib turadi. 1379 yili Amir Temur To`xtamishning Oq o`rda taxtiga ko`tarilishiga yordam beradi. Biroq Mamay ustidan qozonilgan g`alabadan so`ng, To`xtamish Oltin o`rdadagi oliy hokimiyatni egallab oladi va Temur tasarrufidagi yerlarga hamla qila boshlaydi. Bunga javoban Amir Temur To`xtamishni 1391 yili Qunduzchi va 1395 yili Shimoliy Kavkazdagi Terek daryosi vodisida qaqshatqich mag`lubiyatga uchratadi. Natijada To`xtamish kuchlari shunchalar zaiflashdiki, Temur uchun Volgabo`yiga, Oltin o`rda poytaxti - Saroy Berkka to`g`ridan-to`g`ri yo`l ochiladi. Shahar ishg`ol etiladi. 1398-1399 yillarda mashhur hind yurishi amalga oshirilib, u yurtdan katta o`lja olib kelinadi 1400 yili Amir Temur turk sultoni Boyazid I va misr sultoni Farajga qarshi urush boshlaydi. 1402 yili Anqara yaqinida usmon sultoni usil-kesil tor-mor qilinadi va bu hol Istanbulni usmonli turklar tomonidan istilo etilishini 50 yilga kechiktiradi. 1404 yil boshida Temur o`zining 200 ming lashkarlik qo`shini bilan Xitoyga yurishga hozirlik ko`radi. Biroq 1405 yilning 18 fevralida Temurning O`trorda vafot etishi tufayli bu yurish amalga oshmay qoldi. Amir Temur hukmronligi davrida ulkan imperiyaning markazi bo`lgan Movarounnahrda iqtisod, savdo va madaniyat yuksak darajada ravnaq etdi. Temuriylar uyg`onishi davri bo`lmish 14-15-asrni Markaziy Osiyo tarixidagi "oltin asr", deb ataladi. Bu asr jaxonga mashhur olimlar, buyuk shoirlar va rassomlarni tuhfa etdi. Isfaxoniy o`zining "Buxorolik mehmon kitobida" Samarqandda paxtachilikning rivojlanishi hamda paxta tolasi va shoyi matolarining ishlab chiqarilishi haqida bayon etgan. Temur dunyo savdogarlar tufayli obod bo`ladi, deb hisoblagan va binobarin yangi yo`llar, savdo inshootlarini bunyod etish uchun katta mablag`lar sarf etgan. Aynan Temur zamonida Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari, Yevropaning olis yurtlari - Ispaniya, Fransiya va Angliya bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlar kengaygan. Temur davridagi qurol aslahalar Amir Temur vafotidan so`ng besh yil mobaynida Movarounnahrda xonliklararo va sulolalar o`rtasida urishlar davom etgan. 1409 yili Temur o`g`li Shohruh (1376-1447) o`z ukasining o`g`li - Halilsultonni yengib, rasman yagona temuriylar davlatining hukmdoriga aylanadi. Ammo amalda esa bu imperiya ikki alohida davlatga ajralgan edi. Shohruh markazi Xirot bo`lgan Xurosonni boshqargan, poytaxti Samarqand bo`lgan Movarounnahr esa uning o`g`li Mirzo Ulug`bek (1394-1449) tasarrufiga o`tgan. Bu ikki davlat kichik feodal yerlari birlashmasidan tashkil topgan bo`li, ular katta hokimiyatga da'vogar temuriylar tomonidan boshqarilgan. Eron hukmdori etib tayinlangan Shohruh nabirasi Sulton Muhammad mustaqil siyosat yurita boshlagani tufayli shaxsan Shohruh ko`psonli qo`shin yordami bilan mamlakatda tartib o`rnatishga majbur bo`ladi. U quyi Sirdaryodagi voqealar jarayonini diqqat bilan kuzatib turadi, zotan bu yurtdan turib dashti qipchoqlik o`zbeklar Xorazmga tez-tez hamla uyushtirishadi. 1419 yili u Barakni qo`llab-quvvatla, uni ko`chmanchi o`zbeklar ulusi xoni bo`lishiga yordam beradi. Ulug`bek yordami bilan xon Shermuhammad uzoq nizolardan so`ng Mo`g`iliston taxtini egallaydi, biroq ko`p o`tmay Ulug`bek o`z noiblariga qarshi urushishga majbur bo`ladi. 1425 yili Ulug`bek mo`g`illarni tor-mor qiladi. 1427 yili Barak bilan munosabatlar yomonlashgach, u quyi Sirdaryoga yurish uyushtiradi, ammo natijada qaqshatqich mag`lubiyatga uchraydi. 1447 yili Shohruh o`limidan so`ng Ulug`bek Xirot va Xurosonni zabt etishga urinib ko`radi, biroq buning uddasidan chiqa olmaydi. 1448 yili u o`g`li Abdullatif bilan Xirotga yana yurish qiladi va bu safar shaharni ishg`ol etadi. Xurosonni zabt etishga xurosonlik amirlar isyoni hamda xon Abdulxayr boshchiligidagi ko`chmanchi o`zbeklarning Movarounnahrga bostirib kirishi monelik qiladi. 1449 yili Abdullatifning otasiga qarshi fitnasi Ulug`bekning o`limi bilan tugaydi va Abdullatif taxtga o`tiradi. Ammo zodagonlar va xalq tomonidan nafratlangan Abdullatif fitna natijasida 1450 yilning 8 mayidayoq o`ldiriladi. Hokimiyat temuriy Abdulla ihtiyoriga o`tadi va u Ulug`bek siyosatini tiklashga intiladi. O`gitlar BISMILLAHIR ROHMANIR RAHIYM   1  Saltanat ishlarida to‘rt narsaga amal qilgin, ya’ni: 1) kengash; 2) mashvaratu maslahat; 3) qat’iy qaror, tadbirkorlik, hushyorlik; 4) ehtiyotkorlik. Chunki kengash va mashvaratsiz saltanatni barcha qilgan ishlari va aytgan gaplari noto‘g‘ri bo‘lgan johil odamga qiyos qilish mumkin; uning aytgan so‘zlari va qilgan ishlari boshga pushaymonlik va nadomat keltirgay. Shunday ekan, saltanatni boshqarishda mashvaratu maslahat va tadbirkorlik bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib, pushaymon bo‘lmagaysan. Shuni ham bilishing kerakkim, saltanat ishlarining bir qismi sabru toqat bilan bo‘lgay, yana bir qismi esa bilib bilmaslikka, ko‘rib ko‘rmaslikka solish bilan bitur. Xullas, bajarilishi shart bo‘lgan tadbirlarning ta’rifidan va zikridan so‘ng shuni ta’kidlash lozimki qat’iylik, sabr, chidamlilik, sog‘ligu sergaklik, ehtiyotkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilur.   2  Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirilur. 3   Ishbilarmon mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir.   G’anim lashkarini yengish qo‘shinning ko‘pligidan, mag‘lub bo‘lish esa sipohning kamligidan bo‘lmaydi. Balki g‘olib bo‘lmokdik Tangrining madadi va bandasining tadbiri bilandir. 5   Garchi ishning qanday yakunlanishi takdir pardasi ortida yashirin bo‘lsa ham, aqli raso va hushyor kishilardan kengashu tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozimdir. 6    Agar ikki xatarlik yoki bir xatarlik ishni qilishga to‘g‘ri kelgudek bo‘lsa, ikkovidan barobar qutulish chorasi topilmagach, bir xatarini ixtiyor etmoq kerak.   7  Bir ishga kirishmay turib, undan qutulib chiqish yo‘llarini mo‘l qo‘y.   Agar yerda va ko‘kda ikki xudo bo‘lsa, jahonning ishi buzilur.   8   Yorga yetkur sabo, kim m akr qilmishdir mang‘a, Qildi ersa kimga makrin, qaytadur bir kun ang‘a. (Amir Husaynga Amir Temu rbek yozgan turkiy bayt) 9 Kimki menga kelib qo‘shilsa ulug‘lanadi, kimki men bilan kurashmoqchi bo‘lsa yiqiladi.   10 Jangda yengish-engilish ishi taqdir pardasi ostida yashirin.  11 Agar podshoh zolim bo‘lib, vaziri odil bo‘lsa, podshohning jabr-zulmini to‘xtatish chora-tadbirini ko‘radi. Lekin vazir zolim bo‘lsa, saltanat ishlari tez muddatda parokandalikka uchraydi. 12 Qaysi bir navkar o‘z ixtiyori bilanmi yoki ixtiyorsizmi begidan ajrab ketgan bo‘lsa- yu, keyinroq yana qaytib kelsa, uni hurmatlasinlar, chunki u ajralib ketganidan pushaymon bo‘lgani uchun ham qaytib kelgan. 13 Kuch — adolatdadir Bir kunlik adolat — yuz kunlik toat-ibodatdan afzal.   Birni ko‘rib fikr qil, birni ko‘rib — shukr.

O'xshashlar

Amir Temur
Amir Temur tuzuklari
Amir Temur diplomatiyasi
Amir Temur 5
Amir Temur 3