Америка цивилизацияси - Tarix - Slaydlar

Америка цивилизацияси

Yuklangan vaqt:

30.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5928.2568359375 KB

Ko'chirib olish

Amerika sivilizasiyasi Reja: 1. Qadimgi Amerika sivilizatsiyalarining kelib chiqishi 2.Ijtimoiy tuzumi. 3. Qadimgi Amerika xalqlari madaniyati.

Amerika qit'asining tub aholisi (Amerikaliklar yoki Amerindlar jismoniy antropologiyada) ikkita aniq qismga bo'linadi: Amerika qit'asining dastlabki aholisi taxminan 20000 - 14000 yillar oldin va Evropa aholisi aralshuvi (taxminan 500 yil oldin) Birinchisi, genetik nasablarning sonini belgilovchi omil, Amerikaliklarning tub aholisi edi. Ko'pgina amerind guruhlari ikkit guruhdan kelib chiqqan. Ajdodlar nasablari ichida Sibir dan Oxirgi muzlik maksimal darajasi davri (taxminan 36000 dan 25000) yil oldin Sharqiy Evroosiyo va Qadimgi Shimoliy Evroosiyo qorishuvidan kelib chiqqan. Keyinchalik ular taxminan 16000 yil oldin butun Amerika bo'ylab tarqalib ketishdi. Na Dene va Eskimo – Aleut lar Amerikaga keyinchalik kirib kelgan til oilasiga mansub kishilar edi.

Mezoamerika - Janubiy va Shimoliy Amerika orasidagi hudud. Meksikada makkajo'xori xonakilashtirish belgilari paydo bo'lishining dastlabki dalillari miloddan avvalgi V ming yillikkga to'g'ri keladi. Miloddan avvalgi IV ming yillikda. Teukana vodiysida makkajo'xori etishtirish keng tarqalgan. Teukana vodiysidagi aholi nihoyat miloddan avvalgi 3-ming yillik o'rtalarida o`troq turmush tarziga o'tdilar. Janubiy Amerika - quyidagilarga bo'lingan: - Peru inklari madaniyatini o'z ichiga olgan And tog'lari mintaqasi (Kolumbiyadan Chiligacha);- tropik o'rmon hududi, asosan Amazon o'rmonlari egallagan; Gayana unga qo'shni; -Katta.Chako; - Tierra del Fuegoga cho'zilgan janubiy hududlar kiradigan muxim mintaqadan iborat edi.

Qadimgi Amerika sivilizatsiyalarining kelib chiqishi har doim ziddiyatli bo'lib kelgan. Ular misrliklar, troyan va hatto karfagenliklarning avlodlari deb hisoblangan va farazlardan biri hindlarning ajdodlari qatorida Isroilning g'oyib bo'lgan o'nta qabilasini nomlaydi. Aslida hindularning ajdodlari Sibirdan kelgan. Hayotni davom ettirish uchun ular Bering bo'g'ozi orqali muzni kesib o'tdilar. O'n bir ming yil oldin ular Janubiy Amerikaning janubiy uchiga yetib kelishdi. Yuqori darajadagi madaniyatlar Amerikaning markaziy qismida (hozirgi paytda asosan zamonaviy Meksika va Gvatemalada), shuningdek, And tog'larining markaziy qismida rivojlangan (hozirgi Peru va Boliviyaning plato mintaqasi bu erda joylashgan). Qadimgi Amerika sivilizatsiyalari davlati va huquqi tarixi odatda quyidagi toifalarga bo'linadi:-Mesoamerikaning qadimiy sivilizatsiyalari va Janubiy Amerikaning qadimgi davlatlari

Mayalar Oldlassik davr (miloddan avvalgi 2000 yil - mil. 250 yil) Mayyaliklar tomonidan qurilgan dastlabki aholi manzilgohlar miloddan avvalgi 2600 yillarda Belizda tashkil topgan. Sakkiz yuz yil o'tgach, ular Tinch okeanining qirg'og'iga, xususan, Sokonusko mintaqasiga etib kelishdi. Ushbu bosqichda ular allaqachon qishloq xo'jaligi faqat loviya, chili yoki makkajo'xori etishtirish bilan shug`ullangan. Boshqa mezoamerikalik madaniyatlardan farqli o'laroq, maylar unitar davlat yaratmagan, aksincha o'zlarining mustaqilligi bilan shahar-davlatlarni tashkil etgan. Shohlarning qonuniyligi dindan kelib chiqqan, chunki ular jamiyatdagi ilohiy shaxslar deb hisoblanib, ular sinfiy xarakterga ega edi. O'rta oldklassik davrida allaqachon Maya aholi punktlari shahar darjasicha kattalasha boshladi. Qadimgi joy hozirgi Gvatemaladagi Peten bo'limida joylashgan Nakbé edi. Shuningdek, ushbu bosqichda mayyalar Yukatan shimolini to'ldirishni boshladilar. Topilgan buymlar miloddan avvalgi III asrga oidligi tasdiqlangan. Bu davrda Mayalar hech bo'lmaganda Buyumli yozuv tizimini yaratgan edilar. Keyinchalik, oldlassik davrning oxirida Mayya shaharlari o'sishda davom etdi. Ular orasida El Mirador va Tikal ajralib turdi. Maya madaniyati evolyutsiyasi miloddan avvalgi 1-asrda to'xtadi.

O'sha paytda Mayya sivilizatsiyasi 280,000 kvadrat km atrofida erni nazorat qilgan: Meksikaning hozirgi shtatlari - Yukatan, Kampeche, Kuintana Roo va Chiapasning bir qismi; Gvatemaladagi Peten va Izabal; shimoliy-sharqiy Gonduras hududlari; va Beliz. Shunday qilib, Mayyalar mamlakati (Mayapan deb nomlangan) uchta ekologik hududni o'z ichiga olgan: Yukatan yarim oroli; Chiapas va Gvatemalaning tog'li joylari; va Petening markaziy maydoni. Ikkinchisi eng murakkab edi, chunki u tropik o'rmon va tez-tez yomg’ir yog`ishibilan ajralib turardi. Biroq, o'sha erda bu sivilizatsiya maksimal darajada ulug'vorlikka erishdi.

Klassik davr milodiy 250 dan 900 gacha bo'lgan davrda sodir bo'lgan. O'sha paytdan boshlab Maya sivilizatsiyasi uzoq pasayishni boshdan kechirdi, faqat Yukatan yarim orolida joylashgan shaharlar bundan mustasno. Bu madaniyat yana bir necha asrlar davomida o'z ulug'vorligini saqlab qoldi. Ispanlarning kelishi bu sivilizatsiyaning so'nggi izlarini yo'q qildi. Klassik davrning dastlabki davrida Mayya shaharlari Meksika vodiysida joylashgan yirik shahar Teotihuakanning ta'sirini kuchaydi. Ushbu shahar hukmdorlari milodiy 378 yilda Tikalga harbiy ekspeditsiya yuborishgan. Yangi qirollik sulolasini o'rnatdi. Teotihuakan bilan aloqasi va madaniy ta`siri Tikalga barcha markaziy pasttekisliklarning hukmdori bo'lishiga imkon berdi. Faqatgina Peten shahrida joylashgan Calakmul, Tikal davlati bilan raqobatlasha olardi, shuning uchun ikkala shahar o'rtasida katta raqobat paydo bo'ldi. Keyinchalik, kech Klassik davrida mayyalar ushbu davrning eng muhim shahar davlatlari: Tikal, Palenque, Copan, Piedras Negran yoki Yaxchilan va boshqa podshohlari tomonidan boshqarilgan katta madaniy yuksalishni boshdan kechirdilar.

Postklassik davr (mil. 950-1531 yillarda) Maya shaharlarining pasayishiga duchor bo'lmagan yagona maydon - Yukatan yarim oroli edi. Shunday qilib, ushbu hudud eng ahamiyatsiz bo'lgan hududdan butun madaniyatning davomchisiga aylandi. Chichen Itsa ushbu davrning birinchi qismida eng muhim shahar edi. Ushbu turar- joy milodiy 987 yilda paydo bo'lgan. Keyinchalik, shaharga Toltek madaniyati vakillari, ispan tilida "Tukli ilon" nomli Kukulkan unvonini olgan etakchining buyrug'i bilan bostirib kirishdi. XIII asrda Itzalar Mayapandan kelgan kokom va Meksikaning markaziy qismidan yollangan askarlardan tashkil topgan koalitsiya tomonidan mag'lubiyatga uchradi. Natijada 1441 yilgacha davom etgan despotik boshqaruv tizimi o'rnatildi. Postklassik davrning so'nggi yillari shahar davlatlarini bir-biriga qarshi qo'ygan doimiy urushlar bilan ajralib turardi. Ispaniyalik istilochilar kelganidan keyin mayyalar o'zlarining barcha ta'sirlarini yo'qotdilar va boshqa mahalliy xalqlar singari g'oliblarning dinini va urf-odatlarini qabul qilishga majbur bo'ldilar. Shunga qaramay, ba'zi bir shaharlar bir muncha vaqt qarshilik ko'rsatdilar, masalan, Peyndagi Mayya sivilizatsiyasining so'nggi qal'asi Tayasal 1697 yilgacha qarshilik ko'rsatgan.

Maya sivilizatsiyasi butun Amerika qit'asida eng muhim qadimgi sivilizatsiyalaridan biri hisoblanadi. Uning matematika, astronomiya yoki arxitektura kabi sohalar rivojidagi hissalari keyingi sivilizatsiyalar rivojiga muhim ta'sir ko'rsatdi. Dini Mayyalar ko'p xudolik dinini qabul qilishgan va bu e'tiqodlari tabiat bilan chambarchas bog'liq edi. Ularning kundalik hayotning boshqa jihatlari bilan bog'liq bo'lgan yomg'ir, quyosh, qishloq xo'jaligi, o’lim xudolariga ishonishgan. Eng muhim xudolar Itsamna va Hunab Ku edi. Maya dini, avvalgi to'rtta tarixiy bosqich bo'lganligini tasdiqladi, Ular har har xil ta'sirida o`zgarishda bo'lgan.

Iqtisodi Mayyaliklarning asosiy xo`jailigi faoliyati dexqonchilik bo'lib, undan katta daromad olishgan. Qishloq xo'jaligi erlariga egalik ularning siyosiy va diniy tashkilotlarining aksi edi. Shunday qilib, barcha erlar har bir oilaning ehtiyojlariga qarab uni tayinlash uchun mas'ul bo'lgan hukmdorga (Ahau) tegishli edi. Dehqonlar hosilning bir qismini hukumatga topshirishlari kerak bo’lgan. Qolgan qismi o`zida qolgan. Buning evaziga hukmdorlar qiyinchilik paytlarda dehqonlarga yordam berishdi va hosil ko'p bo'lishini xudolarga iltijo qilishardi. Qirol turli mayya shahar-davlatlari o'rtasida amalga oshiriladigan barcha savdo-sotiq ish larni qirol o'z zimmasiga olgan. Savdogarlar, o'z navbatida, meros iy xususiyatiga ega bo'lgan o'z kastalarini tuzdilar. Vaqt o'tishi bilan bular keng savdo tarmog'ini yaratdilar. Aholi jamoat xizmatlarini xam o`tagan. Mayyalarning muqaddas kitoblaridan biri da ushbu sivilizatsiya har doim er mahsulotlari, ayniqsa makkajo'xori bilan juda yaqin tanish bo'lgan. U larning e'tiqodlariga ko'ra, inson o'sha yormadan yaratilgan.

Mesoamerika sivilizatsiyalarida bo'lgani kabi, ijtimoiy sinf ham Mayya madaniyati tarkibidagi kiyimda ifodalangan. Quyi toifadagi erkaklar juda oddiy kulot (engil kiyim) kiyib, ko'kragini ochmasdan kiyib yurishgan. O'z navbatida, bu toifadagi ayollar paxtadan tikilgan har xil rangdagi keng ko'ylaklarni, shuningdek uzun yubkalarni kiyib yurishgan. Qirol oilasi va yuqori amaldorlardan tashkil topgan yuqori tabaqa yuqori sifatli kiyim kiygan. Ularda patlar va toshlardan yasalgan bezaklar ajralib turardi.

Mayyalar astronomiya va arifmetikada katta yutuqlarni olib kelishdi, bu keyingi madaniyatlarga ta'sir ko'rsatdi. Mayalar 20- sonli raqamlash tizimini yaratishgan, bu juda katta yangilik sifatida 0 raqamini aks ettirish uchun belgini o`ylab topgan. Ushbu tizimni yaratishga ushbu madaniyat tomonidan amalga oshirilgan astronomik tadqiqotlar sabab bo'ldi. Maya astronomlari o'zlarining koinotga oid kuzatuvlarini hisoblash usullariga muhtoj edilar. Ular qishloq xo'jaligi ishlarini tartibga solish uchun foydalanar edilar.

Matematika va astronomiya mayyaliklar tomonidan ikki xil kalendarlarni yaratish uchun ishlatilgan: solkin (marosim) va haab (quyosh). Ulardan birinchisi yilni har biriga 20 kunlik 13 oyga ajratib, jami 260 kunni bo`lgan. Ruhoniylar bundan har bir insonning kelajagini ilohiylashtirish uchun foydalanganlar. O'z navbatida, ikkinchisi 20 kunlik 18 oyni, jami 360 kunni tashkil etdi. Ularga yana 5 kunni baxtsiz deb atashgan. Ikkala kalendar ham birlashtirilganda mayyaliklar qisqa akkordlar deb nomlangan 52 yillik sikllarni ishlab chiqadi. Yuqoridagilardan tashqari, mayyaliklar uzoq hisoblash deb nomlangan yana bir murakkab taqvim yaratdilar. Bu dunyo yaratilgandan beri o'tgan vaqtni hisoblashga mo'ljallangan edi, ularning e'tiqodlariga ko'ra miloddan avvalgi 3114 yilda sodir bo'lgan.

Maya madaniyatining yana bir katta hissasi uning yozuv tizimi edi. Uning alifbosi 700 dan ortiq belgidan iborat bo'lib, ularning ko'plari hanuzgacha aniqlanmagan. U imlosi fonetik va ideografik belgilardan iborat edi.

Mayyalar matematikadan yuqori darajada foydalangan, ular vaqtni o'lchash vositasi sifatida, ayniqsa, raqamli tizimni ixtiro qilgan.

Maya madaniyatida san'at yuqori tabaqa manfaatiga xizmat qilgan bo`lib, badiiy asarlar ularni ajdodlari bilan bog'lash vazifasiga ega deb o'ylagan. O`yma naqshlar va antropomorf haykallar mavjud. Xuddi shu tarzda, ular kulolchilik buymlar va boshqa usulda bezatilgan suratlarda ham katta mahoratga erishdilar. Mezoamerika madaniyati bilan taqqoslaganda yangi jihat shundaki, rassomlar o'zlarining asarlariga imzo chekishgan

Mayalarning mashxur urf-odatlari orasida "pok a pok" yoki koptok o'yini ham bor. Chichen Itsa, Tulum yoki Coba kabi ko'plab shaharlarda mayyalar ushbu sport turi bilan shug'ullanadigan stadionlar qurilgan. Mayyalar ba`zan diniy marosimlarni ham ochiq maydonda o'tkazgan. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, ushbu tabiiy joylarga sig'inish ularning muqaddas tabiati bilan bog'liq edi. Ular bu joyni er osti dunyosiga eshik sifatida qaragan. Shu sababli ularning ruhoniylari qurbonlik qilishdan tashqari, marosimlarni ham nishonlaganlar. Aynan ushbu odam qurbonliklari mayyaliklarning asosiy xususiyatlaridan biri edi. Ularda yasashning asosiy sababi xudolarni boqish va ularga minnatdorchilik bildirish edi. Bundan tashqari, ular qurbon bo'lganlar oxiratda abadiy hayotdan zavqlanishadi deb o'ylashdi.

Inka davlatining tashkil topishi Inkalar uzoq vaqt davomida hozirgi Peru deb nomlangan joyda hukmronlik qildilar. Imperiya hududi eng katta hajmga etgan davrda u Janubiy Amerikaning bir qismini o'z ichiga olgan va deyarli million kvadrat kilometrni tashkil etgan. Imperiyaga hozirgi Perudan tashqari, bugungi Kolumbiya va Ekvadorning aksariyat qismi, deyarli barcha Boliviya, Chili Respublikasining shimoliy hududlari va Argentinaning shimoli-g'arbiy qismi kirgan. Inka, turli xil ma'nolarga ega. Birinchidan, bu Peru shtatidagi barcha hukmron qatlamning nomi. Ikkinchidan, bu hukmdorning titulidir. Uchinchidan, umumiy odamlarning nomi. Asl ismi ink davlat shakllanishidan oldin Kusko vodiysida yashagan qabilalardan biri tomonidan qo`ylgan. Ko'pgina faktlar ushbu qabilaning kechua tillar guruhiga mansubligini ko'rsatmoqda, chunki davlatning gullab-yashnagan davridagi inkalar ushbu tilda gaplashgan. Inklarning kechua qabilalari bilan yaqin aloqasi bu qabilalarning vakillari boshqa qabilalarga nisbatan imtiyozli mavqega ega bo'lganligi va "imtiyoz bilan Inka" deb nomlanganligi bilan tasdiqlanadi. "Imtiyozli inklar" o'lpon to'lamagan va qulga aylanmagan. I

Davlat boshida taniqli 12 hukmdor bo`lgan. Bir vaqtning o'zida akasi va singlisi bo'lgan birinchi qirollik juftligi birinchi Inka Mango Kapak va uning rafiqasi Mama Okllo edi. Tarixiy rivoyatlar Inkning qo'shni qabilalar bilan olib borgan urushlari haqida hikoya qiladi. XIII asrning birinchi o'n yilligi Inka qabilasining mustahkamlanishining boshlanishi va, ehtimol, Ink boshchiligidagi qabilalar ittifoqini tashkil etish davri edi. Inklarning ishonchli tarixi to'qqizinchi hukmdor - Pachakuti (1438-1463) faoliyati bilan boshlanadi. Shu paytdan boshlab inklarning yuksilishi boshlanadi. davlat jadal rivojlanadi. Keyingi yillarda inklar butun And mintaqasidagi qabilalarni janubiy Kolumbiyadan Markaziy Chiligacha bosib oldi va o'ziga bo'ysundirdi. Shtat aholisi 6 million kishini tashkil qilgan.

Ruhoniylar jamiyatda imtiyozli mavqega ega edilar. O'rim-yig'imning bir qismi ruhoniylar foydasiga yig'ilgan. Ular mahalliy hukmdorlarga bo'ysunmadilar, balki alohida birlashma tuzdilar. Ushbu tashkilar Kuskoda joylashgan oliy ruhoniylar tomonidan boshqarilgan. Inklarda bir qator ishchilar bor edi - Yanakunalar - ularni ispan solnomachilari qullar deb atashgan. Ushbu toifaga butunlay Incalar egalik qilgan va barcha qora ishlarni bajargan. Ushbu Yanakunalarning mavqei merosxo'r edi.

Uning yoshi Rim Kolizeyi bilan teng, ya’ni eramizdan avvalgi 200 – yillarda qurilgan. Biroq, me’morchilik bobida teotiuakanliklar rimliklarni dog‘da koldirganlar. 2,5 million g‘ishtdan qurilgan ehromning tagida 100 metrli tabiiy g‘or mavjud. Shaharga kim asos solgani noma’lum. «Teotiuakan» nomini bu yerga 15 asrda ko‘chib kelgan atstek hindulari bergan. Arxeologlarning qazishma ishlari mazkur shaharning gullab- yashnashiga bu yerning nefrit, jadeit, bazalt, obsidian qazilmalariga boy ekanidan dalolat beradi. Teotiuakan uzoq vaqt Mezoamerikaning eng yirik shahri hisoblangan va unda 200 ming odam yashagan. Oddiy odamlar bir qavatli loydan qurilgan uylarda hayot kechirishgan. Shuniki qiziqki, uzoq yillar umr ko‘rgan bu shahar 7 asrga kelib birdan bo‘shab qolgan. Aholi qayoqqa birdan g‘oyib bo‘lgani haligacha noma’lum. Bu yerga XV asrda ko‘chib kelgan hindu qabilalari bo‘m-bo‘sh shaharga duch keladilar va uni «o‘liklar shahri» deb ham ataganlar.

Meksikaning Teotiuakan shahri mamlakatning eng qadim va sirli odamlar qarorgohi hisoblanadi. Teotiuakan (ma’nosi: Ma’budlarning yerga tushgan joyi) inklar imperiyasi paydo bo‘lguniga qadar ming yil avval barpo etilgan. U Kolumbning tashrifiga qadar Mezoamerikaning yirik diniy markazi hisoblangan. Eramizning birinchi ming yilligida ushbu yerda olmeklar qabilasiga mansub odamlar istiqomat kilganlar. Shaharning eng diqqatga sazovor inshooti – Quyosh piramidasidir.

Kosmosni o'lchash uchun Inkalarda inson tanasi qismlarining o'lchamiga asoslangan o'lchovlar mavjud edi. Ushbu o'lchovlarning eng kichigi barmoqning uzunligi, keyin bukilgan bosh barmoqdan indeksgacha bo'lgan masofaga teng bo'lgan o'lchov deb hisoblandi. Erni o'lchash uchun ko'pincha 162 santimetr o'lchov ishlatilgan. Hisoblash uchun hisoblash bo'linmasi, chiziqlar, hisoblash birliklari harakatlanadigan bo'linmalar, yumaloq toshlardan foydalangan. Vaqt kartoshkani pishish vaqti bilan o'lchandi, bu taxminan bir soatni anglatadi. Kunning vaqti quyosh ga qarab aniqlan gan .Inklar quyosh va qamariy yillar haqida tasavvurga ega edilar. Quyoshni kuzatish, shuningdek, kunning tenglashishi va kunduzgi kunini aniq aniqlash uchun Inka imperiyasining astronomlari Peruning ko'p joylarida maxsus "rasadxonalar" qurdilar. Quyoshning eng katta kuzatuv nuqtasi Kuskoda bo'lgan. Quyoshning holati Kuskoning sharqiy va g'arbiy qismida maxsus qurilgan to'rtta minoradan kuzatilgan. Bu qishloq xo'jaligi tsiklining vaqtini aniqlash uchun zarur edi.

Inklar iqtisodiyoti Inklar iqtisodiyotning ko'plab sohalarida va birinchi navbatda metallurgiyada katta yutuqlarga erishdilar. Mis va qalay qazib olish eng katta amaliy ahamiyatga ega edi. Kumush konlari o'zlashtirildi. Kechua tilida temirni ifodalovvchi so'z bor, lekin, ehtimol, bu qotishma bo'lmagan va so'zning ma'nosi meteorik temir yoki gematit bilan berilgan. Temir qazib olish va temir rudalarini eritish haqida hech qanday ma'lumot yo’q. Qazib olingan metallardan asboblar va bezaklar yasashda foydalanilgan. Boltalar, o'roqlar, pichoqlar, laganlar, harbiy klublar uchun uchlar va uy-ro'zg'or uchun zarur bo'lgan boshqa narsalar bronzadan quyilgan. Oltin va kumushdan zargarlik buyumlari va topinish buyumlari yasalgan. To'quvchilik juda rivojlangan edi. Peru hindulari dastgohlar bilan allaqachon tanish edilar va bu uch turdagi dastgohlar edi. Ba'zida hindular ularga to'qilgan matolarni bo'yashgan, shu maqsadda avakado daraxtining urug'lari (ko'k) yoki turli xil metallar, xususan mis va qalay ishlatilgan. Inka sivilizatsiyasining uzoq asrlarida ishlab chiqarilgan matolar bugungi kungacha saqlanib qolgan va bezaklarning boyligi va nafisligi bilan ajralib turadi. Paxta va jun xom ashyo sifatida ishlatilgan. Shuningdek, ular kiyim va gilam uchun yupqa matolar yasadilar. Inklar uchun, shuningdek, qirol oilasining a'zolari uchun maxsus matolarni - rangli qushlarning patlaridan yasalgan.

Ekin maydonlari ( chakra) uch qismga bo'lingan: "Quyosh mamlakati" - ruhoniylar, Inka dalalari va jamoat dalalari. Garchi ularning hammasi butun qishloq tomonidan birgalikda ishlov berilsa va jamiyat a'zolari oqsoqollar rahbarligida birgalikda ish olib borsada, har bir oilaning yerdan o'z ulushi bor edi.

Inka davlatida qishloq xo'jaligi sezilarli darajada rivojlandi, garchi Inka qabilalari joylashgan hudud qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun ayniqsa qulay bo'lmagan. Buning sababi shundaki, suv oqimlari yomg'irli mavsumda And tog'larining tik yon bag'irlari bo'ylab oqib, tuproq qatlamini yuvib tashlaydi va quruq vaqtda ular ustida namlik bo'lmaydi. Dalalar zinapoyali terassalarga joylashtirilgan bo'lib, uning pastki chetlari tuproqni ushlab turuvchi devor bilan mustahkamlangan. Terassa chetida tog'li daryolardan suvni dala tomon yo'naltirish uchun to'g'on qurilgan. Kanallar tosh plitalar bilan yotqizilgan. Davlat tuzilmalarning yaroqliligini nazorat qilishni o'z ichiga olgan maxsus mansabdor shaxslarni ajratdi. Imperiyaning barcha hududlarida serhosil, aniqrog'i unumdor bo'lgan erlarda turli xil o'simliklar etishtirildi, ular orasida makkajo'xori, kechua tilida – Sara keng tarqalgan. Hindlar makkajo'xori 20 ga qadar turli navlarini bilishardi. Ko'rinishidan, qadimgi Perudagi makkajo'xori Mezoamerika hududidan olib kelingan. Peru qishloq xo'jaligining eng qimmatbaho sovg'asi - bu And tog'idan tug'ilgan kartoshka. Inkalar uning 250 yaqin turini bilishgan

U zunlik va sifat jihatidan Rimnikidan ancha ustun edi: ulardan bittasi deyarli 2500 km uzunlikda bo`lgan. Biroq, bunday katta mamlakatni yaratishga nafaqat muhandislik fikri va mustabidlik xam yordam berdi. Aholi quyosh xudosining nurini yoyish uchun ularga ilohiy topshiriq topshirilgan deb ishonishgan. Inka imperiyasi ko'plab mo''jizalarni yaratgan zanim hisoblangan. Eng diqqatga sazovor joylaridan biri qadimiy Peru "Quyosh shosseslari" - magistrallarning butun majmuasi. Yo'llarning eng uzuni 5 ming kilometrdan oshadi. Mamlakat bo'ylab ikkita asosiy yo'l o'tgan. Mevali daraxtlari o'sadigan yo'llar bo'ylab kanallar yotqizilgan. Yo'l qumli cho'ldan o'tadigan joyda, u tosh yotqizilgan. Yo'l daryolar va daralar bilan kesishgan joylarda ko'priklar qurilgan. Ko'priklar quyidagicha qurilgan: tosh ustunlar ular uchun tayanch bo'lib xizmat qilgan, ularning atrofida egiluvchan novdalardan yoki lianalardan to'qilgan beshta qalin arqon mahkamlangan; ko'prikning o'zini tashkil etgan uchta pastki arqonlar novdalar bilan birlashtirilgan va yog'och nurlar bilan o'ralgan

Kipu arqondan iborat bo'lib, unga o'ng burchak ostida chekka shaklida osilgan qator arqonlarga bog'langan. Ba'zida bunday tugunlar yuzga qadar bo'lgan. Bosh ipdan turli masofalarda ularga tugunlar bog'langan. Tugunlarning shakli va ularning soni raqamlarni ko'rsatdi. Ushbu yozuv Inka o'nlik tizimiga asoslangan edi. Dantel ustidagi tugunning o'rni raqamli ko'rsatkichlarning qiymatiga to'g'ri keldi. Bu bitta, o'n, yuz, ming yoki hatto o'n ming bo'lishi mumkin. Bunday holda, oddiy tugun "1" raqamini, ikkilamchi - "2", uchlik - "3" raqamini belgilaydi. Kordonlar rangida ba'zi narsalar ko'rsatilgan, masalan, kartoshka jigarrang, kumush - oq, oltin - sariq ranglarda ramziy qilingan. Ushbu yozuv shakli asosan soliqlar to'g'risidagi xabarlarni uzatish uchun ishlatilgan. Ammo ba'zida kipu taqvim va tarixiy sana va faktlarni yozish uchun ishlatilgan. Shunday qilib, kipu ma'lumot uzatishning an'anaviy tizimi edi, ammo baribir u yozma adabiyot emas edi.

Adabiyot Kechua tilidagi adabiyot juda boy edi. Biroq, bu asarlar o`ziga xos baxshilar xotirasida saqlanib qolganligi sababli, birinchi Ispan tarixchilari parchalargina saqlanib qolgan. Inklarning she'riy ijodidan madhiyalar (Virakokening madhiyasi), afsonalar va tarixiy mazmundagi she'rlar parchalari saqlanib qolgan. Oliy Inkka qarshi isyon ko'targan qabilalardan biri rahbarining jasoratlarini madh etuvchi eng mashhur "Ollantai" she’ri mashxur edi. Tibbiyot. Tibbiyot Inka imperiyasida eng rivojlangan fan sohalaridan biri bo'lgan. Aholining sog'lig'i fuqarolarning shaxsiy ishi emas edi; aksincha, imperiya mamlakat aholisi davlatga imkon qadar xizmat qilishidan manfaatdor edi. Inklar kasalliklarni davolash uchun ba'zi ilmiy usullardan foydalanganlar. Ko'plab dorivor o'simliklardan foydalanilgan; jarrohlik ham ma'lum bo'lgan. Ilmiy metodlar bilan bir qatorda sehrli amaliyoti ham keng tarqalgan edi.

XIII asrda shimoldan hozirgi Meksika hududiga kelgan atsteklar Tenochtitlan shahriga asos solgan. Atsteklar – Markaziy Amerikada yashagan hindu xalq edi. Ular boshqa hududlarni xam istilo qiladilar. 1520 yilga kelib, Atsteklar imperiyasi Tinch okeanining qirg'oqlaridan Atlantika sohiligacha, shimolidagi cho'llardan janubdagi Yukatan yarim orolidagi Mayya hindulari yashash joylariga qadar tarqaldi. Atsteklar sivilizatsiyasi qita`dagi eng gullab-yashnaganlardan biri hisoblangan. Bu davlatning 15 million aholisi bo'lgan va imperiya o`ziga yarasha mukammal boshqarilgan. Davlatni merosxo'r hukmdor boshqargan. Yuqori lavozimlarni aslzoda odamlar egallagan va xizmat uchun ish haqi olishgan. Zarur maxsulot nazorat ostidagi hududlardan olib ketilgan. Atsteklar qo'shni qabilalarni bo'ysundirib, ularni og'ir soliqlarni to'lashga va qullarni berishga majbur qildilar. Qabilalar hali ham mahalliy boshliqlar tomonidan boshqarilgan bo'lsa-da, asosiy shaharlarda atsek hokimlari va o'lpon yig'uvchilar tayinlangan.

Atsteklar ko'plab xudolarga sig'inishgan, lekin o'zlarini inson qurbonligini talab qiladigan Quyosh xudosi tanlangan odamlar deb hisoblashardi. Ular bu xudo doimiy ravishda oziqlantirishga muhtoj deb ishonishgan. Koinotdagi hayot faqat mahbuslarni qurbon qilish orqali uzaytirilishi mumkin deb xisoblaganlar. Asteklar ko'proq asirlarni qo'lga olish uchun kurashdilar. Suma II ning davrida bir marosimda 12 ming asir qurbon qilinadi. Ba'zida asteklar qurbonlarining oyoq-qo'llarini yeb, ruhoniylari esa odam terisidan qilingan marosim kiyimlarini kiyib yurishgan. Agar jasur jangchi qurbon qilingan bo'lsa, asteklar uning kuchi o'z askarlariga o'tishiga ishongan.

Asteklarga 2 yoʻlboshchi va 20 urugʻ oqsoqolidan iborat kengash rahbarlik qilgan. Savdo rivojlangan, hunarmandchilik ajralib chiqa boshlagan. Ispanlar kelguniga qadar Asteklar temirni bilmaganlar, lekin oltin, kumush, mis va jezni eritishni bilganlar. Asosiy ekinlari joʻxori, paxta, kakao, tamaki boʻlgan. Itdan boshqa uy hayvonlari boʻlmagan. Asteklarning piktografik xati, yuksak sanʼati, quyosh taqvimi boʻlgan.

O'xshashlar

Ўртаер денгиз буйи цивилизацияси

Д.Ж.Вашингтон АКШ давлатининг асосчиси

Яхё Гуломович Гуломов

IX-XI асрларда шарқ олимларининг дунё илмий тараққиётига қўшган хиссаси

Буддавийлик тарихи, таълимоти ва маросимлари