Abu Nasir Farobiyning ilmiy merosi - Tarix - Slaydlar

Abu Nasir Farobiyning ilmiy merosi

Yuklangan vaqt:

29.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6800.0263671875 KB

Ko'chirib olish

M a v z u : A b u N a s i r F a r o b i y n i n g i l m i y m e r o s i

R E J A : 1 ) A b u N a s i r F a r o b i y h a y o t i v a i j o d i 2 ) A b u N a s i r F a r o b i y n i n g i j o d l a r 3 ) A b u N a s i r s F a r o b i y n i n g x a l q a q i l g a n y o r d a m l a r i .

يبارافلا دمحم رصن وبأ (Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlugʻ Tarxon Forobiy; Forobiy

Abu Nasr Forobiy Oʻtror shahrida (hozirgi Qozog’istonning Chimkent viloyati hududida joylashgan shahar) 256-257 hijriy sanada tugʻildi.Uning otasi harbiy sarkarda edi. Yosh va zehni oʻtkir Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada oʻzlashtirdi. Forobiy sanskrit (qadimiy hind tili) tilini oʻrgandi va uni yahshi bilardi. Oʻzi turkiy halqlarga mansub boʻlib ona tilini yahshi bilar va yoshligida turli tillarni va ilmlarni puhta egallagan edi. U koʻproq Bagʻdodda yashagan.Arab tilini juda ham yahshi bilar edi.

·. U « Q o n u n » n o m l i m u s i q a a s b o b i n i i h t i r o q i l g a n . A b u N a s r F o r o b i y 3 3 6 h i j r i y y i l d a D a m a s h q y a q i n i d a g i q i s h l o q l a r n i n g b i r i d a v a f o t e t d i . A b u N a s r F o r o b i y 2 6 0 d a n o r t i q i l m i y i s h l a r i n i y a r a t d i . U l a r d a n q u y d a g i l a r s h u l a r :

1 . « R i s o l a f i A ʼ z a i l I n s o n » . 2 . « R i s o l a f i A ʼ z a a l - H a y v o n » . 3 . « R i s o l a f i r R a d d i a l a J o l i n u s f i m a N a k a z a f i h a A r i s t o t e l i s » . 4 . « K i t o b u n f i A r o i a h l i l - M a d i n a t i l F a z i l a » . 5 . « R i s o l a f i l M i l l a t i l - f a z i l a » . 6 . « Ta ʼ l i q o t » . 7 . « R i s o l a f i Ta h s i l i s S a o d a t » . 8 . « R i s o l a u y u n u l - M a s o i l » . 9 . « R i s o l a a l - M u f a r r a q o t » . 1 0 . « R i s o l a f i M a s n i l a q l » v a y a n a b o s h q a l a r.

Olim 941-yildan Damashkda muhtojlikda kun kechira boshlaydi. Shunga qaramay, ilm bilan shugʻullanadi, falsafa va boshqa fanlar sohasida tadqiqot ishlari olib boradi. U Aleppo (Halab) hokimi Hamdamid (hukmronlik yillari 943—967) iltifoti va hurmatiga erishadi. U olimlarning homiysi sifatida tanilgan edi. Hokim Forobiyni oʻz saroyiga taklif etadi, lekin, u saroyga bormasdan, erkin hayot kechirishni maʼqul koʻradi. Shunga qaramasdan, allomaning Halabdagi hayoti sermahsul boʻldi, bu yerda oʻzining koʻplab asarlarini yozdi. Forobiy 949— 950 yillarda Misrda, soʻngra Damashqda yashaydi va shu yerda umrining oxirgi kunlarini oʻtkazadi. U Damashqsagi „Bob assagʻir“ qabristoniga dafn etilgan. Mavjud maʼlumotlarga qaraganda, Farobiy 160 dan ortiq asar yozgan. Lekin ularning aksariyati bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramay, mavjud risolalarining oʻziyoq uning buyuk olim ekanligidan dalolat beradi.

Farobiy ilk oʻrta asrda, Sharq Uygʻonish davrida ijod etdi. Bu davr ishlab chiqaruvchi kuchlarning oʻsishi, hunarmandchilik, irrigatsiya inshootlarining yuksalishi, yangi shaharlarning bunyod etilishi, madaniy va maʼnaviy hayotning ravnaq topishi bilan ajralib turadi. IX-X asrlarda ichki va tashqi savdo kuchaydi, ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Vizantiya, Afrika mamlakatlari bilan aloqa yoʻlga qoʻyildi. Bu davr qarama- qarshilik va adovatlardan xoli emas edi. Farobiyning falsafiy qarashlarida oʻsha davrning yutuq va kamchiliklari, murakkab va ziddiyatli jihatlari oʻz ifodasini topdi.

Olimning ilmfan oldidagi xizmatlaridan biri uning yunon mutafakkirlari asarlarini sharxlaganligi va ularni yangi gʻoyalar bilan boyitganligidir. Alloma, eng avvalo, Arastu asarlariga sharhlar bitgan, uning naturfalsafiy gʻoyalarining targʻibotchisi va davomchisi sifatida tanilgan. Farobiy, shuningdek, Aflotun, Aleksandr Afrodiziyskiy, Yevklid, Ptolemey, Porfiriy asarlariga ham sharh yozganligi maʼlum. Bulardan tashqari, Gippokrat, Epikur, Anaksagor, Diogen, Xrisipp, Aristipp, Suqrot, Zenon asarlaridan xabardor boʻlgan hamda epikurchilar, stoiklar, pifagorchilar, kiniklar maktablarini yaxshi bilgan. Farobiy oʻrta asrda mukammal hisoblangan ilmlar tasnifini yaratdi. U „Ilmlarning kelib chiqishi haqida“, „Ilmlarning tasnifi haqida“ nomli risolalarida oʻsha davrda maʼlum boʻlgan 30 ga yaqin ilm sohasining tavsifi va tafsilotini bayon qilib berdi. Mutafakkir tabiat va inson organizmiga xos boʻlgan tabiiy jarayonlarni oʻrganuvchi ilm sohalarini birinchi oʻringa qoʻydi.

F a r o b i y f a n l a r n i t a s n i f l a s h d a b o r l i q x u s u s i y a t l a r i n i n g t a h l i l i d a n v a u l a r n i n g f a n d a a k s e t i s h i d a n k e l i b c h i q a d i . U n i n g t a s n i f i , e n g a v v a l o , t a b i a t n i , t a f a k k u r v a n u t q n i , t i l v a m a n t i q n i o ʻ r g a n i s h g a q a r a t i l g a n e d i . F a r o b i y g a k o ` r a , i l m l a r n i n g t a s n i f i d a n m a q s a d h a q i q a t n i o ʻ r g a n i s h v a t a s d i q l a s h d a n , u n i y o l g ʻ o n d a n f a r q l a s h d a n i b o r a t . O l i m n i n g f i k r i c h a , f a n l a r v a u m u m a n b i l i m l a r b o r l i q d a n k e l i b c h i q i b , b o r l i q n i u z o q v a q t o ʻ r g a n i s h a s o s i d a t o ʻ p l a n i b b o r a d i . Tu r l i i l m l a r b i r - b i r i n i i n k o r q i l m a y d i , b a l k i o ʻ z a r o b i r - b i r i b i l a n b o g ʻ l i q h o l d a r i v o j l a n a d i . U l a r d u n y o n i i d r o k q i l i s h g a v a i n s o n l a r n k n g b a x t s a o d a t g a e r i s h i s h i g a q a r a t i l g a n d i r.

Farobiyning ontologik qarashlari. Mutafakkir borliq muammosini „vujudi vojib“ va „vujudi mumkin“ taʼlimotidan kelib chiqqan holda tushuntiradi. Uningcha, „vujudi vojib“ barcha mavjud yoki paydo boʻlishi mumkin boʻlgan narsa, jism va moddalarning birinchi sababchisidir. Farobiy Xudoga birinchi sabab, birinchi mohiyat, deb taʼrif beradi. Xudo birinchi sabab sifatida boshqa sabab va turtkiga muhtoj emas. U yaratadi, lekin boshqa narsalar tomonidan yaratilmaydi. Allohning zotiga qarama-qarshilik, ziddiyat, turli nuqsonlar, beqarorlik va boshqa jarayonlar xos emas. „Vujudi mumkin“ esa barcha yaratilgan, mavjud boʻlgan va yaratilajak narsa va ashyolarni angatadi. Farobiy tabiat, ashyo va jismlar turli shakllari muayyan izchillik va zaruriyat boʻyicha yuz beradigan tadrijiy jarayonlar asosida paydo boʻladi, deb hisoblaydi. Butun mavjudotni sabab va oqibat nuqtai nazaridan 6 daraja (sabab)ga boʻladi: Xudo — birinchi sabab; ikkinchi sabab esa osmon jinslari, soʻng faol aql, jon (annafs), shakl (assurat), modda yoki ashyolar (almodda). Xudo—vojibul vujud, yaʼni zaruriy mavjudlik boʻlsa, qolganlari — vujudi mumkin, yaʼni imkoniy mavjud narsalardir.

Butun mavjudotni sabab va oqibat nuqtai nazaridan 6 daraja (sabab)ga boʻladi: Xudo — birinchi sabab; ikkinchi sabab esa osmon jinslari, soʻng faol aql, jon (annafs), shakl (assurat), modda yoki ashyolar (almodda). Xudo—vojibul vujud, yaʼni zaruriy mavjudlik boʻlsa, qolganlari — vujudi mumkin, yaʼni imkoniy mavjud narsalardir. Bular bir-biri bilan sababiy bogʻlangan. Xudo, yaʼni „vujudi vojib“ birinchi boʻlib aqgsh faolni yaratadi. Aql esa har bir sayyoraga xos aqlni yaratadi. Eng soʻnggi samoviy aql natijasida Yerdagi aql-ruh va barcha moddiy jismlar, yaʼni 4 unsur: tuproq, havo, olov, suv paydo boʻladi. 4 unsurdan esa nabotot odami, hayvonot olami, inson zoti va notirik tabiat vujudga keladi. Organik olamga oʻsimlik ruhi, hayvoniy ruh va insoniy ruh xosdir. Jismlarga harakat xos boʻlib, ular oʻzaro bir-biri bilan bogʻlangan. Shunday qilib, Farobiyning borliq haqidagi taʼlimoti keyingi davrlarda hurfikrlikning keng quloch yozishida muhim ahamiyatga ega boʻldi.

·• F a r o b i y n i n g g n o s e o l o g i k q a r a s h l a r i , y a ʼ n i b i l i s h h a q i d a g i t a ʼ l i m o t i i j t i m o i y f a l s a f i y f i k r r i v o j i t a r i x i d a a l o h i d a o ʻ r i n n i e g a l l a y d i . O l i m n i n g b u b o r a d a g i f i k r l a r i u n i n g „ M a n t i q t o ʻ g ʻ r i s i d a r i s o l a g a m u q a d d i m a “ , „ M a n t i q q a k i r i s h “ , „ A k l t o ʻ g ʻ r i s i d a “ , „ F a l s a f a n i n g m a ʼ n o s i v a k e l i b c h i q i s h i “ v a b o s h q a a s a r l a r i d a t a x l i l q i l i b b e r i l g a n . M u t a f a k k i r i n s o n Ye r y u z i d a g i o l i y m a v j u d o t e k a n l i g i n i t a ʼ k i d l a b , u n i n g q o b i l i y a t i , t e v a r a k a t r o f d a g i n a r s a v a h o d i s a l a r n i i d r o k q i l i s h k u c h i g a k a t t a b a h o b e r a d i .

ADABIYOTLAR Risolalar, T., 1975; Filosofskiye traktati, AlmaAta, 1972; Fozil odamlar shahri, T., 1993. Al Farabi. Nauchnoye naslediye. Sbornik, M., 1975; Alikulov X. A., Eticheskiye vozzreniya misliteley Sredney Azii i Xorasana, T., 1992; Grigoryan S. N., Srednevekovaya filosofiya narodov Blijnego i Srednego Vostoka, M., 1966; Iz filosofskogo naslediya narodov Blijnego i Srednego Vostoka, T., 1972; Jumaboyev Y ., Oʻzbekistonda falsafa va axloqiy fikrlar taraqqiyoti tarixidan, T., 1997; Maʼnaviyat yulduzlari, T., 1999.

E'TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosi

Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi

Al-Farg’oniy ilmiy merosi

Abu Ali Ibn Sinoning ilmiy me’rosi 2

Abu Iso Muhammad at-Termiziy va Abu Mansur al Moturidiyning ilmiy faoliyati