Tuproq hosil bo’lishining antropogen sharoitlarning ta’siri - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Tuproq hosil bo’lishining antropogen sharoitlarning ta’siri

Yuklangan vaqt:

19.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

713.1865234375 KB

Ko'chirib olish

Tuproq hosil bo’lishining antropogen sharoitlarning ta’siri REJA:  Insonning tuproqga tasiri va uning asosiy shakllari.  Tuproqlarning tabiat va jamiyatdagi roli.  Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi.  Radioaktiv chiqindilari bilan tuproqning ifloslanishi.

Insonning tuproqga tasiri va uning asosiy shakllari. Insonning tuproqga ijobiy va salbiy tasiri ajratiladi. Inson tuproqlarning hosildorligini oshirishi, erlarning holatini yaxshilashi mumkin. Shuning bilan birga shahar ko’rishi, atrof - muhitning ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga javob bermasligi natijasida tuproqlar bevosita yo’q qilinishi, yaroqsiz holga kelishi, emirilishi mumkin. Hozirgi kunda tuproqlar maydonining kamayishi uning tiklanishidan minglab marta tezroq amalga oshmoqda. Er sharida tuproq qatlami tabiatning boshqa komponentlari kabi ekvatordan shimolga va janubga tomon zonal o’zgarib boadi, tog’lik erlarda esa balandlik mintaqalari hosil qiladi. Joyning geologik tuzilishi, iqlimi, o’simliklari va boshqa tabiat komponentlari tasirida har bir tabiat zonalarining tuproqlari turlichadir. Er shari quruqlik yuzasi umumiy maydonning 31 foizga yaqini tuproqlari uncha rivojlanmagan joylarga to’g’ri keladi (15 foizini muz va tundra zonalari, 1,2 foizini tog’lar, 0,7 foizini quruqlikdagi suvlar ishg’ol qiladi).

Qolgan 60foizi esa tuprog’i yaxshi rivojlangan o’rmon, o’rmonli dasht, chala cho’l, cho’l, savannlar, subtropik, tropic zonalar va daryo vodiylardagi allyuvial tuproqli erlardir. Ammo har tabiat zonasida tuproq qoplamining xarakteri va qishloq xo’jaligida foydalanishi tabiiy faktorlar tasirida turlicha bo’ladi. Mo’tadil mintaqada joylashgan keng barglik va aralash o’rmonlar (sur tusli o’rmon tuproqlari), o’rmonli dasht va dasht (qoramtir va qora tuproqlar) zonalar xozircha ko’proq o’zlashtirilgan. Bu tuproq zonalarida butun er maydonning 26 – 35 % ini ekinlar va o’simliklar eqilgan joylar egallaydi. Dexqonchiliqda foydalanish darajasi jixatidan qizil tuproqli subtropik zona (13 %)- ikkinchi o’rinni; kashtan hamda qo’ng’ir tuproqli cho’llar zonasi (7 %) esa uchinchi o’rinni; issiq mintaqada joylashgan bo’z tuproqli cho’l zonasi (2 %) va qizil qo’ng’ir tuproqli savanna (2 %)- to’rtinchi o’rinni egallaydi. Tabiiy sharoitni noqulayligi tufayli tundra zonasidagi dexqonchiliqda foydalaniladigan (qisman ekiladigan rezavor ekinlarni hisobga olinmaganda) erlar yo’q.

MDH da mavjud tuproq zonalari ichida dexqonchiliqda eng ko’p foydalanilayotgan erlar qora tuproqli dashtlar (63%), bargli o’rmonlar zonasining sur tusli o’rmon tuproqlari (44%), subtropik zonasining qizil tuproqlari (80 %), cho’l zonasining bo’z va madaniy bo’z tuproqlari (24%) va chala cho’l zonasining kashtan tuproqlari (12 %) ni tashkil etadi. Agar quruqlik yuzasida er fondining strukturasi : dunyo bo’yicha 13393 mln.ga (100 % ) bo’lsa, shundan 4041 mln. ga (30,1%) o’rmonlar bilan qoplangan erlar, 2987 mln. ga (22,3 %) o’tloq va yaylovlar, 14,7 mln. Ga (10,8 %) haydaladigan va ekin ekiladigan erlar, qolgan 4908 mln. ga (36,8 %) qumli cho’llar, muzlik va qorliklar, qishloq va shaharlar, sanoat obektlari ishg’ol qilingan erlarga to’g’ri keladi. So’ngi yillarda planetamiz tuproq qoplami tabiiy holatining o’zgarishiga qishloq xo’jalik ishlari bilan bog’liq bo’lgan tadbirlar tasir etmoqda. Chunonchi, o’rmonli erlarda daraxtlarni kesib, xaydab ekin ekish; almashlab ekish; erlarni xaydab kultivatsiya qilish; tuproqqa ko’plab organik moddalar va mineral o’g’itlar solish; tuproqni sug’orish va sho’rini yuvish; zax va botqoq erlarni quritib o’zlashtirish; erlarni planirovka qilish va tekislash; ko’plab mevali va dekorativ daraxtlar o’tkazish va boshqalar

Tuproqlarning tabiat va jamiyatdagi roli. Tuproq organizmlar uchun hayot muhiti, ozuqa manbai hisoblanadi. Moddalarning kichik biologik va katta geologik aylanma harakatida muhim rol o’ynaydi. Tuproq qattiq, suyuq va gazsimon komponentlardan iborat bo’lib, iqlim, tog’ jinslari, o’simliklar va hayvonlar , mikroorganizmlarning o’zaro murakkab tasiri natijasida hosil bo’ladi. Dexqonchiliqning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi ahamiyati keskin oshib borgan. Inson o’zi uchun zarur bo’lgan barcha oziq mahsulotlari va ko’plab boshqa vositalarni bevosita yoki bilvosita tuproqdan oladi. Er yuzining hozirgi mavjud tuproq qatlami jamiyat taraqqiyoti natijasida kuchli o’zgargan. Insoniyat tarixi davomida 2 milliard gektar dan ortiq unumdor tuproqli erlar yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili sayyoramizdagi qishloq xo’jaligi uchun yaroqli erlar maydoni sho’r bosishi, cho’llashish, emirilish natijasida 5 - 7 mln. gektarga kamaymoqda. Tuproqlarga inson tasirining kuchayishi sug’oriladigan dexqonchilik va chorvachiliqning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Er yuzida dehkonchiliq maqsadlarida ishlatiladigan erlar mavjud erlar xududining 10 % ni tashkil qiladi va dunyo aholisi jon boshiga 0,5 ga dan to’g’ri keladi.

Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi. Foydali qazilmalarni qazib chiqarish va ularni ishlatish bo’yicha odamlar bir qancha geokimyoviy jarayonlarni yaratdilar. Bu jarayoni akademik A.E. Fersman “texnogenez” termini bilan atagan. Texnogenezning birdan-bir belgisi Er shari sirtini temir bilan boytishdir. Akademik A.E.Fersman XIX asrda metallar qazib chiqarish qanchalik o’sganligini hisoblab chiqdi. Uning hisobiga qaraganda, chuyan sanoati (Fe, Mn, Mo, NiCr), elektrotexnika va havoda uchish (AL, Cu va kamchil elementlar), oziq-ovqat sanoati (N,P, K elementlari) juda tez suratlar bilan o’sgan. Og’ir metallarga ftor, vanadiy, xrom, marganets, kobalt, nikel, mis, rux, mishyak, molibden, kadmiy, simob, qo’rg’oshin, volfram, vismut, temir, surma va boshqalar kiradi. Atrof-muhit uchun xavflilari simob, qo’rg’oshin,kadmiy, mishyak, selen, ftor elementlari bo’lsa, bular ichida o’ta xavflilari simob, qo’rg’oshin va kadmiy hisoblanadi.

Radioaktiv chiqindilari bilan tuproqning ifloslanishi Er yuzasida radioaktiv ifloslanish ifloslanish uning hamma qismida bir xil emas. Bunga havo tsirkulyatsiyasi, o’simliklar qoplami va bir joyda yadro qurollining ko’plab portlatilishi sababchidir. Er shari mintaqalari ichida ekvatorial mintaqada radioaktiv ifloslanish kamroq. Chunki bu joylarda havo oqimining yuqori ko’tarilishi natijasida troposferadagi radioaktiv moddalar ekvatorial mintaqa territoriyasiga kamroq tushadi. O’rtacha kengliklarda havo yog’inlar bilan yuvilib, radioaktiv moddalar er yuzasiga ko’proq tushadi. Shunday qilib, Er sharida radioaktiv ifloslanish havodan o’rtacha kengliklarga ko’proq, ekvator, shimoliy va janubiy qutb doiralari ichiga kamroq tushadi. Bunga asosiy sabab shimoliy yarimsharda yadro qurollarining sinalishidir. Er sharida radioaktiv moddalarning ko’p qismi okean va dengiz suvlarida to’planib qolgan. Bunga asosiy sabab havodan tushgan va daryo suvlaridan kelgan radioaktiv moddalarning yig’ilib qolishidir. Natijada, xozir okeanlar suvida radioaktiv moddalarning miqdori tabiiy darajasidan 10 % oshib ketgan.Radioaktiv moddalar ayniqsa okean suvlarining organik dunyosiga boy bo’lgan eng ustki, 200-300 m chuqurlikacha bo’lgan qavatida ko’p to’plangan. Tuproqning radioaktiv ifloslanishida atom elektrostantsiyalarining shikastlanishi, ulardan chiqayotgan chiqindilar, suvlar ham sababchidir.

Mikrobiota — bakteriyalar, zamburug'lar, tuproq suvo'tlari va sodda hayvonlar; Mezobiota — nematodlar, kanalar, kichik hasharot va boshqa organizmlaming lichinkalari ; Makrobiota — o'simlikiaming ildizlari, yirik hasharotlar, yomg'ir chuvalchanglari .

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Ramazonov O., O.Yusupbekov. “Tuproqshunoslik va dehqonchilik” – Toshkent: Sharq, 2005. 2.Atabayeva H., O.Qodirxо‘jayev. О‘simlikshunoslik.– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 3.Atabayeva H., Z.Umarova va boshqalar. О‘simlikshunoslik (о‘quv qо‘llanma). – Toshkent: О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2004. 4.Shayxov E.T. va boshqalar. Paxtachilik. – Toshkent: Mehnat, 1990. Internet saytlari 5. www.lex.uz 6. www.edu.uz 7. www.ziyo.net

O'xshashlar

Tuproq hosil bo’lish jarayonidagi asosiy omillar

Tuproq bonirovkasi va mazmuni

O’simliklarning biomorfasi

Almashlab ekishning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati

Tuproq va ekinlarning holatini monitoringlash tizimini o'rganish