Донли экинларнинг умумий тавсифи, ривожланиш шароити

Yuklangan vaqt:

25.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

320.5 KB

Ko'chirib olish

ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ, РИВОЖЛАНИШ ШАРОИТИ

РЕЖА: 1. ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ УМУМИЙ АҲАМИЯТИ 2. ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШДАГИ ТУТГАН ЎРНИ .  Донли экинлар инсон учун энг зарур бўлган асосий озиқ овқат-ун ва нон маҳсулотларини беради. Нон инсон тарафидан ўйлаб топилган энг буюк неъматдир. Нон-халқимиз мехнати, аждодларимиз меҳнати маҳсулидир. Дунёда нондан азиз, нондан бебаҳо нарсанинг ўзи йўқ. Нон ўтганни бугун билан, бугунни эрта билан боғловчи буюк бир неъматдир. Нонни ўрнини хеч нарса босолмайди, у хар куни инсон учун зарур.  Буюк рус олими Иван Петрович Павлов ёзганидек “Инсон хаётидаги ҳамма кўринишларда бекорга нон тўғрисида қайғурмайди”.(Барўкин К.,1982) Олимнинг бу гапи Ўзбекистон Республикаси Президентининг дон етиштиришни ривожлантириб аҳолини нон маҳсулоти билан таъминлаш тўғрисидаги қарорлар ва уларнинг амалиётда бажарилиши билан исботлаб берилди.  Ватанимиз Мустақиллигининг биринчи йилидан бошлаб донли экинларнинг, жумладан, буғдойнинг экин майдонларини кўпайтириш тўғрисида қарор қабул қилинган.  Бизнинг давлатимиз худудида буғдой ва бошқа донли экинлар яхши ривожланиши ва юқори ҳосил беришга шубхаланмаса ҳам бўлади, чунки деҳқончилик тарихидан маълум бўлишича буғдой етиштириш билан бундан 11 минг йил б.э. олдин шуғулланган. Шунингдек 20ц гача сиғадиган бир нечта дон элеваторлари( омборлари), буғдой дони ва арпа, дон кирғичи ва бронзадан тайёрланган ўроқлар топилган.Бизнинг эрамизгача бўлган 1 минг йил олдин темир аср даврида-йирик ирригация иншоатлари қурилган ва буғдой экин майдонлари кенгайтирилган.

Дунёда дон етиштириш холати. ФАО 2000 йил маълумоти бўйича ЭКИН ТУРИ ЭКИН МАЙДОНИ, МИНГ. ГА ҲОСИЛДОРЛИГИ, Ц/ГА УМУМИЙ ЕТИШТИ - РИЛГАН МЛН.Т Бу ғ дой 215180 27,06 582223 Шоли 153458 38,63 592873 Маккажўхори 137549 43,36 596412 Арпа 55698 24,40 135915 Тариқ 36161 7,52 27186 Жавдар 9896 29,75 20532 Сули 14416 18,11 26115 Жўхори 42805 13,91 59536

Дон экинларининг ривожланиши ва ташқи муҳит шароитлари.  Ўсиш ва ривожланиш ўсимлик ҳосилдорлигини белгилаб берувчи жараёнлар бўлиб ҳисобланади.  ЎСИШ- бу қуруқ модданинг кўпайиши.  РИВОЖЛАНИШ- ўсимлик органларининг ҳосил бўлиш жараёни бўлиб ўз турини сақлаб қолишида ўзининг асосий биологик вазифасини бажаради.Донли экинларни экишда ўсиш ва ривожланиш жараёнлари катта аҳамиятга эга бўлиб, дон шаклланишининг асосини ташкил қилади.Дон экинлари ривожланишида турли ҳил босқичларни ўтади. Дон экинларда гурухлар бўйича асосан гурух чегарасида бир ҳил ўтади.Донли экинларнинг алохида ривожланиш босқичларининг қандай кечишини билиш, юқори ҳосил олиш учун мослашган конкрет агротехник тадбирларнинг ўз вақтида ва самарали ўтказилишига имкон беради. (азотли ўғитлар, микроэлементларни қўллаш, фунгицидлар ва ўсишни созловчи моддалар қўллаш ва хоқ).

ДОН ЭКИНЛАРИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ .  Дон экинлари усув даврида бир нечта фенологик даврларни утиши анщланган. Хар бир давр тузи лиши, куриниши ва сифат жихатидан бир-биридан фар қ килади. Дон экинларида куйидаги фенологик даврлар а ниқ ланган: майсаланиш, тупланиш, най ўраш , бошокланиш (рувакланиш), гуллаш ва пишиш. Ҳар бир янги даврга 10 % ў симлик утганда навбатдаги даврнинг бошланиши кайд цилинади, агар 75% ў симлик ў тганлиги а ниқ ланса, демак бу даврга ў симлик тула ў тган деб хисобланади.  Ривожланиш даврларининг алмашинуви ў симликларда янги органларнинг пайдо б ў лиши билан ифодаланади.

Майсаланиш.  Уру ғл а рн инг униб чи қ иши учун сув, исси қл ик ва кис лород маълум ми қ дорда б ў лиши талаб килинади. Сув уру ғ нинг б ў ртиши ва ферментларнинг фаолиятига богли қ . Доннинг муртаги ва эндосперми сувни хар хил ми қ дорда шимади, шунинг эвазига дон добиги ёрилади. Ферментлар мураккаб моддаларни ( e ғ , онсил, крахмал) сувда эрийдиган оддий моддаларга айлантиради.  Дон экинлари уру ғ ларининг б ў ртиши ва к ў кариб чи қи ши учун талаб қ илинадиган сув ми қ дори хар хил булади: бу ғд ой — 47-48, жавдар — 58-65, арпа — 48- 57, сули — 60-76, маккаж ў хори — 37-44, тари қ ва ж ў хори — 25-38 % ( ypy ғ вазнига нисбатан).  Сувни шимиш тезлигига харорат таъсир килади. Дон экинлари жуда паст хароратда хам кукариб ч иқ а олади, бу харорат бу ғ дой ва арпа учун 1-3° илиқ , маккаж ў хори ва тарик. учун 8-10°, жухорй ва шоли учун 10-12°. Дон ли ў симликларининг тез кукариб чи қи ши учун харорат 10-21° б ў лиши керак. Майсалаш тезлиги уру ғг а хам боглик,. Дон унсимон б ў лса, сувни яхши шимади ва тез к ў кариб чик а ди. Уру ғ лар кукариб чи қи шида дастлаб бирламчи илдизлари ў са бошлайди, шундан кейин пояча ў сиб ч иқ а бошлайди. Биринчи чинбарг курин-ганда майсаланишни бошланганлиги кайд қ илинади. Шароит кулай - б ў лса ypy ғ экилгандан кейин 5-7 кун ў тгач, майсалар к ў кариб чи қ а-ди. Майсаланиш даври 10-12 кун давом этади. Даврнинг охирида ў симликда 2-4 та чинбарг ривожланган булади ва муртак илдизи узун-лиги 30-35 см.гача б ўл ади.  Майсаларнинг ранги ў симлик турларига дараб хар хил булади: 6 y ғ дойда яшил, жавдарда — бинафша ранг, сулида — оч яшил, арпада — к ў киш-кул ранг, тар иқ симон экинларда — яшил рангда б ў лади.

Тупланиш.  Янги қў шимча пояларнинг пайдо б ў лиши тупланиш даврининг бошланишини билдиради. Қў шимча поялар ер ости б ўғинн инг энг ю қ оргисидан х о сил б ў лади, одатда, ер бетидан 1-3 см пастда б ў лади. А н а шу б ўғ ин — тупланиш б шғин и деб аталади.  Тупланиш б ўғ ини ў симликларнинг энг мухим қ исми хисобланади, бу кисмда озик. моддалар т ў планади, илдиз тизимининг бакувватлиги, совукда, кургокчиликка чидамлиги бу б ўғ иннинг жойла ш ишига бо ғ ли қ б ў лади. Тупланиш б ўғ ини нокулай шароит таъсирида шикастланса ў симлик нобуд б ў лади. Тупланиш б ўғини да ён шохлар ва иккиламчи илдизлар ривожла нади. Иккиламчи илдизлар тупро қ нинг юқ ори кисмида жойлашади. Муртак илдизлари бу даврда яхши усиб 40-50 см ни ташкил килади.  Бир туп ў симликда ривожланган поя сони хар хил б ў лади, бу ў симликнинг биологик хусусиятига, хароратга, сув ва озука билан таъминланишига бо ғлиқ . Бир туп ў симликда ривожланган ў ртача поя сони умумий тупланиш деб аталади. Бу усимликда бошок. чикаради-ган пояларнинг сони умумий тупланишга Караганда кам булади. Бир тупда бошок чицарган уртача поялар сони махсулдор тулланиши деб аталади. Ў симликларнинг турига караб бу хар хил б ў лади: кузги галла экинларида 3-6 та, арпа ва сулида 2-3 та, бахорги бу ғ дойда 1-2 та булади. Тупланиш даври ч ў зилиб кетса умумий тупланиш к амайиб махсулдор тупланиш камаяди.  Тупланиш даври 5° да ў тиши мумкин. Энг кулай харорат бу давр учун 10-15°. Харорат бундан ошиб кетса, ў симлик тез тупланади, бирок махсулдор тулланиши камаяди. Дон экинлари яхши тулланиши учун сув, озука элементлари би лан зам тула таъминланган бўлиши керак. Умуман тупланиш даври 20- 25 кун давом этади. Дон ўсим ликларида тупланиш даври хар хил вактда ў тади, яъни жавдар ва сулида кушимча поялар 3-4 та барглар чикиш даврида, арпа ва бу ғ дойда 3 та барг, тари қ да 5-6 та барг, маккаж ў хорида 6-7 та барг ва ж ўх орида 7-8 та барглар п а йдо б ў лганда ў тади.  Биринчи гурухга кирадиган дон экинларида тупланиш даврида аввал к ў шимча поялар ривожланади, кейин иккиламчи илдизлар пайдо б ў лади. Та ариқсим он экинларда аввал иккиламчи илдизлар хосил б ў ла ди. С ў нг к ў шимча поялар ривожланади. Дон ли экинларини сувга б ўлган талабининг хар хил булиши шу ходисага хам бо ғ ли қ дир.  Умумий махсулдор поялар сони бир квадрат метрда 350-400 та б ў лса, бу гектаридан 20-30 ц дон етиштиришни т аъминлайди. Энг кулай шароитда махсулдор пояларнинг сони бир квадрат метрда 700- 800 тагача б ў лиши мумкин.

Най ўраш  Бу бўғин ораликларининг узайиши ёки поя ўсиши хамда генератив органлар шаклланишидир. Бу даврда ўсимлик бўғинидан юқори ривожланган бўғин оралиғини узайиши би лан бошланади. Биринчи бўғин оралиги ўсишига 5-7 кун талаб килинади. Ўртача 10-15 кундан кейин ўсишдан тўхтайди, шундан иккинчи бўғин оралиги узая бошлайди. Ў симликнинг ў сиши гуллаш бошланганда тухтайди. Бу давр хам 20-25 кун давом этади. Суткалик ў сиши паст б ў йли донли экинларда 3-5 см, маккаж ўҳори билан ж ўх орида 8-12 см б ў лади.

Бошо қ ланиш ёки рувакланиш Н ай ў раш даврида бошланади. Даврнинг бошланиши ю қ ориги барг қ инидан гул тупламнинг ярми к ў риниши билан қ айд килинади. Бошо қ нинг т ўғри шак л ланиши, ривожланиши тупланиш ва най ураш давридаги оз иқ лантиришга бо ғ ли қ , азот билан фосфорни нисбати т ўғ ри б ў лиши лозим. Бу давр 10-15 кун давом этади.

Гуллаш одатда бошок тортгандан кейин гуллаш бошланади, ў ртача 2-3 кун фарк. билан. Арпа экин олдин гуллайди, барг кинида кейин бошок тортади. Жавдар эса бошо қ ланишдан 8-10 кун ўтгач гуллайди. Дон экинлари чангланиш хусусиятларига караб икки гурухга б ў линади. 1) ў з- ў зидан чангланадиган ў симликлар бу бу ғ дой, арпа, сули, шоли, тарик.; 2) четдан чангланадиган ў симликлар — жавдар, маккаж ў хори ва ж ў хори. Ў з- ў зидан чангланадиган ў симликлар гул кобиклари ёп иқ холатда гуллайди. Аммо хаво қ урук ва иссик, б ў лса бу ў симликларда гул лаш гул қ оби қ лари оч илган холатда р ў й беради. Четдан чангланадиган ўсимликларда гул кобиқлари очиқ бўлади, чанг шамол ёрдамида тарқалади. Маккажўхори рўваги сўтага қараганда 2 кун олдин гуллайди. Чанг шамол ёрдамида сўтанинг очик. тумшукчаларига тушади. Чанглар сўта ипларининг тумшукчаларига учиб етиб, урғочи гулнинг тугунчасига тушади ва уни уруғлантиради. Маккажўхорини сунъий чанглатиб хосилни ошириш мумкин. Бошокли дон экинларидан гуллаш (буғдой, арпа, жавдар) бошокни ўрта кисмидан бошланади. Бошоқни ўрта кисмида йирик дон ривожланади. Рувакли дон экинлардан (сули, шоли, тарик., жўхори) гуллаш рўвакнинг учки қисмидан бошланади, шунинг учун бу қисмдаги дон яхши ривожланган булади. Уругчиликда буни эътиборга олиш керак. Гуллаш давридан дон экинлари ёругликка, хароратга, намликка талабчан булади. Бу давр 10-15 кун давом этади.

$Пишиш. Дон экинларидан меванинг пишишини Н.Н.Кулешов уч даврга булади: доннинг шаклланиши, доннинг тулиши ва пишиши. Доннинг шаклланиши гул чанглангандан кейин бошланади. Доннинг кобиқлари шаклланади, бунга 10-15 кун вакт талаб килинади. Бу даврда 1000 та дон вазни 8-12 г б ўл ади. Доннинг ту зи лиши — бу дондан крахмал тупланишига бо ғ л иқ . Бу давр 20-25 кун давом этади, дон намлиги 37-40 % булади. Доннинг пишиши донга пластик моддалар тупланиши т ў хтаганда бошланади. Амалда доннинг пишиши уч даврга б ў линади. 1) Сут пишиш даври — 10-15 кун давом этади, ў симлик яшил рангли б ў лади, фа қ ат пастки барглари сар ғ аяди. Дон сутга ў хшаш сую қ лик билан т ў лган, намлиги 50-51 % б ў лади. Дон х осили бу даврда йи ғ илмайди. 2) Думбул пишиш даври — ў симлик сар ғ аяди, намл иги 22-30 % б ў лади. Бу давр 10-12 кун давом этади. Дон тула пишганда дони т ў киладиган навлар думбул пишишда йигилади.Олдин ў рилади ва с ў нгра дон т ў ла пишганда йи ғ иштирилади ва янчилади. Бу даврда дон она ў симлигидан ажралади. 3) Т ў ла пишиш даври »- ў симлик бутунлай сар ғ айиб, бир мунча кичраяди, дон котмаган, намлиги 14-19% б ў лади. Айни шу муддатда хосил тезда йигиштириб олиниши лозим. Бу давр 8-10 кун давом этади. Дон унувчанлик цобилиятига эга булганда, ту\па пишган деб хисобланади.$

Но қ ула й шароитнинг таъсири.  Донни шаклланиши ва пишишига анча таъсир килади. Гармсел таъсирида дон анча эрта етилади, бирок пуч, буришган булади ва доннинг биологик хамда технологик сифати пасаяди.  Барча агротехник тадбирларни ўсимликнинг ривожланиш босқичларига қараб аниқ ўтказиш зарур, бунда алохида босқичларнинг ҳосилдорликни шакилланишидаги ўрнига эътибор қилиб,уни ўтиш учун талаб қилинадиган шароитлари ҳисобга олиниши зарур, акс холда бу шароитлар бўзилса ҳосилдорликнинг пасайиши кузатилади.

ҲОСИЛГА ТАЪСИР ҚИЛАДИГАН ОМИЛЛАРНИ УЧ ГУРУҲГА БЎЛИШ МУМКИН: 1. БОШҚАРИЛМАЙДИГАН ОМИЛЛАР: Иссиқ ҳароратнинг давом этиши, кечки совуқнинг тушиши, қуёш нурининг таъсири, фойдали ҳарорат йиғиндиси, шамол тезлиги, ҳавонинг нисбий намлиги, ёғингарчилик миқдори, ёғингарчиликнинг ойма - ой тақсимланиши, ёғингарчиликнинг тезлиги, дўл, қишки харорат, қор қалинлиги, тупроқ рельефи.

2.Қисман бошқариш мумкин бўлган омиллар: Ер юзида қорни текислаш, тақсимлаш, тупроқ намлиги, фитоценоздаги ҳавонинг намлиги, сув ва шамолнинг тупроқни емириши, тупроқ чириндисининг миқдори, тупроқ муҳити, тупроқнинг микробиологик фаоллиги, тупроқнинг озуқа элементлари билан тўйинганлиги, тупроқнинг сув билан тўйиниш комплекси.

3.Бошқара оладиган омиллар : Э кин тури, нав. Бегона ўтлар билан ифлосланиш даражаси, ўсимликни касаллик ва зараркунандалар билан зарарланганлиги, тупроқни азот, фосфор, калий ва кальций ҳамда микроэлементлар билан таъминланиши, тупроқ муҳитини ўзгартириш, тупроқнинг ҳаво ўтказишини яхшилаш ( тупроққа асосий, экишдан олдин ва парваришлаш жараёнида ишлов бериш) Ўсимлкнинг ривожланиши учун ёғингарчилик миқдори тақсимланиши, фойдали ҳарорат йиғиндиси, қуёш радиацияси ҳосилга таъсир қилади, бошқариш имконияти йўқ, бу географик минтақаларга боғлиқ.

O'xshashlar

Дон экинларини умумий тавсифи, ривожланиш даврлари

Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси

Дон - дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси ва етиштириш технологияси 2

Ўсимликшуносликнинг аҳамияти, дала экинларининг умумий тавсифи

Ўсимликшунослик фанининг мақсади ва вазифалари, дала экинларининг умумий тавсифи гуруҳи