Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси

Yuklangan vaqt:

26.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

436.5 KB

Ko'chirib olish

Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси “ Ўсимликшунослик ва пахтачилик” фани

Режа:  Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи  Нўхат - аҳамияти, келиб чиқиши, тарқалиши  Нўхат биологияси ва навлари  Нўхат етиштириш технологияси

 Дуккакли-дон экинлари дукаклилар-Fabaceae - оиласига мансуб. Дуккакли-дон экинларининг афзаллиги дони юқори сифатли оқсилга бой, бу ўсимликлар ҳаво азотини ўзлаштириб экологик тоза маҳсулот ҳосил қилади тупроқ унумдорлигини оширади. Бу экинлар озиқ-овқатда, техникада ва ем- хашак тайёрлашда ишлатилдади. Ловия ва ясмиқ фақат озиқ-0овқатда ишлатилади, нўхат, кўк нўхат, бурчоқ озиқ-овқатда ва озуқа сифатида ишлатилади. Соя озиқ-0овқатда, техникада ва озуқа сифатида қўлланилади.

Дуккакли-дон экинларининг дон таркибида муҳим органик моддалар мавжуд. Дуккакли-дон экинларни дони таркибида оқсил, ёғ миқдори, қиммати ва қуввати (Г.С.Пос и панов маълумотлари) Экинлар Оқсил Миқдори,% Оқсилниг Озиқлик қиммати,% М о й миқдори,% 1 кг доннинг қуввати МДЖ Кўкат Соя 40 88 18 23,0 18,11 Нўхат 23 76 5 19,2 17,80 Ловия 30 85 3 19,2 - Я с миқ 30 85 5 19,8 - Бурчоқ 28 77 2 18,9 18,21 Экма кўк нўхат 24 78 2 18,7 17,91 Дала кўк нўхати 21 76 2 18,5 17,80

Алмаштирилмайдиган аминокислоталарнинг миқдори (г/кг) (Пос и панов маълумотлари) Аминокислоталар Соя Ловия Ясмиқ Экма кўк нўхат Экма бурчоқ Нўхат Лизин 24,0 23,3 22,3 22,7 18,4 20,7 Метионин 5,0 1,5 4,0 1,0 4,1 5,2 Цистин 4,6 6,2 6,3 2,8 3,0 4,8 Аргинин 23,1 Лейцин 33,5 Фенилаланин 16,0 14,6 13,0 11,6 15,5 11,3 Треонин 13,0 11,0 10,9 12,0 10,5 Валин 16,0 15,8 11,0 12,5 Триптофан 1,8 2,9 Гистидин 8,0 6,5 4,9 Жами 70,6 126

 Алмаштирилмайдиган аминокислоталарнинг умумий миқдори соя, ловия, ясмиқ каби экинларда анча юқори бўлар экан.Айрим экинларнинг донида анчагина ўсимлик мойи ҳам бўлади:соя-16- 27%, нўхат-5,0%, люпинда-10% гача.  Дуккакли-дон экинларнинг уни қандолат саноатида, дони озиқ- овқатда ёрма сифатида қўлланилади. ПИшмаган дуккаги ва донидан консервалар тайёрланади.  Дуккакли-дон экинлар агротехник аҳамиятга эга, кўк нўхат бир гектарда 150 кг гача, соя 250 кг гача азот тўплайди. Ҳосил 3-4 т бўлади, ҳаво азотини ўзлаштириш жараёни суст ўтса, бир гектарда 20-60 кг азот тўпланади, ҳосил 1,5-2,0 бўлади.  Ер юзида дуккакли-дон экинлар 135млн.га майдонга экилади. Ер юзида соя, ловия, кўк нўхат кўп экилади. Ўзбекистоннинг сувли ерларида ловия турлари, шу жумладан, мош, лалми ерларда нўхат қадимдан экилиб келинмоқда. Охирги йилларда соя экинига анча эътибор берилмоқда, оралиқ экин сифатида кузги вика, кўк нўхат экилмоқда.  Дуккакли-дон экинларда майсаланиш, шохланиш, шоналаш, гуллаш, дуккак шаклланиши, пишиш даври кузатилади. Иссиқликка бўлган талаби ҳар хил бўлади, буни қуйидаги жадвалдан кўриш мумкин:

Дуккакли -дон экинларининг иссиқликка бўлган талаби (0°) Экинлар Майсаланиш Вегетатив органларининг шаклланиши Гуллаш Мева ҳосил қилиш Кўк нўхат, бурчоқ, ясмиқ 4-5/6-12 4-5/12-16 10-15/ 16-21 12-10/ 23-16 Хашаки нўхат 5-6/9-12 5-6/12-18 8-12/16-21 15-10/ 24-16 Соя, ловия 10-13/15-18 10-13/15-26 15-18/ 18-25 15-10/ 23-18

 Дуккакли-дон экинлар намсевар, қисқа муддатда сув танқислиги юз берса, туганак мевалари нобуд бўлади. Эркин азотни ўзлаштириш жараёни сусайса ҳосил камаяди. Ўсув даврида тупроқ намлиги ДНС нисбатан 60-100% бўлиши ўсимликнинг яхши ривожланишини таъминлайди. Майсаланиш даврида уруғ униб чиқиши учун 100%дан ортиқ сув сарфланади.  Ёруғликка бўлган талаби бўйича дуккакли-дон экинлар уч гуруҳга бўлинади:  1).Узун кунли экинлар-кўк нўхат, ясмиқ, бурчоқ, люпин, хашаки дуккаклар.  2) қисқа кунли экинлар-соя, ловиятурлар.  3) Нейтрал экинлар-нўхат, ловия турларим.  Аммо дуккакли-дон экинларининг ҳар бирида ёруғликка нисбатан нейтрал навлари мавжуд.  Дуккакли-дон экинларнинг ҳосили таркибида озиқа элементлари кўп миқдорда бўлганлиги туфайли бу экинлар озиқа моддалаврига талабчан бўлади. Бу хусусиятини ҳосил шаклланишига сарфланган ва ҳосил билан тупроқдан олиб чиқилган озуқа моддаларнинг миқдори билан баҳоланади. Дуккакли-дон экинларда озуқа моддаларнинг энг кўп тўпланган вақти-дон тўла тўлишганида кузатилади. Бу даврда барларнинг сарғайиши бошланади.. Ўртача 1 т. уруғ ва тегишли поя ва барг ҳосил қилиш учун 110 кг NPK сарфланади. Донли экинларда бу икки баравар кам. Бир тонна уруғ ҳосил қилиш учун 69 кг азот ўзлаштирилади, донли экинларда-34 кг. Дуккакли-дон экинлардан кўкат олиш учун ўсимликнинг ўрта қисмидаги дуккаклар шаклланганда ўрилгании маъқул.

 НЎХАТ дони озиқ-овқатда ишлатилади, ундан ҳар хил миллий таомлар тайёрланади ва хашаки навлари молларга ем бўлади.Нўхат дони таркибида 19-30% оқсил, 4-7% мой, 47-60% азотсиз экстрактив моддалар, 2,4-12,8% клетчатка, 0,2-4,0% кул ва шунингдек В витамини, ҳамда минерал тузлар бўлади. Озиқ- овқатда унинг оқиш тусли уруғлари, молларга эса қорамтир рангли уруғлар ишлатилади. Молларнин емига нўхат дони қўшилса, унинг ҳазм бўлиши енгиллашади. Буғдой унига 10-12% нўхат уни қўшилса, ундан тўйимли нон ёпилиши мумкин. Нўхатнинг поя ва барларида димон ва бошқа органик кислоталар бўлганлигим туфайли моллар яхши емайди, фақат қўйлар ейди. Кўкатини бошқа озиқаларга қўшиб молларга бериш мумкин.  Нўхат қадимдан Ўрта ва Кичик Осиёнинг қурғоқчил минтақаларида экиб келинган. Ёвойи турлари топилмаган. Экин майдони бўйича дуккакли экинлар орасида учинчи ўринни эгаллайди. Экин майдони 10 млн.га яқин, шу жумладан 8 млн.га Ҳиндистонда экилади.Нўхат Жазоир, Марокаш, Туркия Эрон, Мексика ва бошқа минтақаларда экилади. Ўзбекистоннинг лалми ерларида кам майдонда экиб келинган. Ҳозирда сувли ерларда етиштириш технологияси тадқиқ қилинмоқда. Ҳосилдорлиги 15- 20 ц/га.

 Систематикаси . Нўхат Cicer Lавлодига мансуб бўлиб, 27 та тури мавжуд. Шундан фақат битта Cicer arietinum L тури кенг тарқалган.  Биологияси. . Нўхат ўзидан чангланадиган ўсимлик. Нўхат иссиқсевар ўсимлик, аммо уруғи 3-5°да униб чиқади, майсалари -8-10°Ссовуққа бардош беради. Ўзбекистонда қишлаб чиқадиган шакллари мавжуд. Ёруғсевар узун кун ўсимлиги. Дуккакли-дон экинлари орасида қурғоқчиликка чидамли ўсимликлар. Намгарчилик мўл бўлганда аскохитоздан кўп зарарланади..Тупроқни унча танламайди, шўрланган, унумдорлиги паст, қумлоқ ерларда кам ҳосил беради. Ўсиш шароити ва навларига қараб ўсув даври 65-140 кун бўлиши мумкин. (10-расм)  Навлар: Ўзбекистонда маҳаллий ва селекция навларидан "Милютинский-4", "Дурагай-27", " Зимистони", "Лаззат", " Ўзбекистон-32", "Юлдуз" навлари экилади.

Агротехникаси .  Нўхат кўпинча буғой ва арпадан бўшаган ерларга экилади. Ўзи бошқа экинлар учун яхши ўтмишдош бўлиб ҳисобланади. Ер 22-25 см чуқурликда шудгорланади. Ер ҳайдашдан олдин 5 т. га гўнг, 50 кг га соф модда ҳисобида фосфор солинади. Эрта баҳорда намни сақлаш ва бегона ўтларни йўқотиш мақсадида борона қилинади. Шароит талаб қилса экишга яқитн 10 см чуқурликда культивация қилинади, кетмақкет бороналанади, оғир мола юргизилади. Экишдан олдин 30-40 кг.га соф модда ҳисобида азот солинади.  Экиладиган уруғ Давлат андозасига жавоб бериши лозим..Экишдан олдин махсус гитрагин билан уруғ ишланса ҳосил анча ошади. Лалми ерларда нўхат эрта баҳорда (февраль- март ойларида) экилади. Кузда экиш ҳам мумкин. Аммо ёғингарчилик кўп бўлган йиллари аскохитоздан кўп зарарланади. Нўхат кенг қаторлаб, қатор ораси 45-60 см ёки оддий қаторлаб, қатор ораси 15смдан қилиб экиш мумкин. Экиш меъёри 0,5-0,8 млн. дона уруғ ёки 40-100 кг га экилади. Экиш чуқурлиги экиш муддатига, тупроқнинг механик таркибига қараб 4-7 см бўлади.  Нўхат униб чиққунча ва униб чиққандан кейин қатқалоқ ва кўкараётган бегона ўтларни йўқотиш мақсадида ер бир-икки марта борона қилинади. Ўрмаловчи тракторга тиркалиб қаторларни кўндаланег ёки" зиг - заг" борона билан диагонал бўйлаб бороналаш ўсимликка деярли зарар етқазмайди. Нўхат кундуз куни ўсимлик сўлиброқ турганда ва мўртлиги камайганда бороналанади. қатор ораларидаги бегона ўтлар бир-икимарта культивация қилиб йўқотилади, бунда культиваиорга ўткир чархланган ясси кесувчи панжа ва тиғлар ўрнатилади.  Шартли суғориладиган ерларда қатор ораларига ишлов беришдан ташқари гуллаб турган ва дон етилаётган пайтларда 1-2 марта жўяклар орқали жилдиратиб суғорилади. С у ғориш нўхат ҳосилдорлигини анча оширади. Дуккаклар тўла пишиб, дони қотганда нўхат йиғиштириб олинади.

Э ЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!

O'xshashlar

Дон - дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси ва етиштириш технологияси 2

Дуккакли дон экинларининг аҳамияти. Нўхатнинг биологияси ва етиштириш технологияси

Ловия (мош) ва кўк нўхат биологияси ва етиштириш технологияси

Тугунакмевали экинларнинг аҳамияти. Картошканинг биологияси ва етиштириш технологияси 2

Мойли экинларнинг аҳамияти. Кунгабоқарнинг биологияси ва етиштириш технологияси 2