Oliy nerv faoliyati va uning yosh xususuyatlari

Yuklangan vaqt:

05.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6808.4345703125 KB

Ko'chirib olish

Reja 1. Oliy nerv faoliyati haqida umumiy tushuncha. 2. Birinchi va ikkinchi signal sistemasi haqida tushuncha 3. Charchash qanday jarayon? 4. Charchash va o‘ta charchashni oldini olish . 5. Asab buzilishi Oliy nerv faoliyati va uning yosh xususuyatlari

Oliy nerv faoliyati: Bosh miya yarim sharlari va ularning po‘stlog‘i markaziy nerv sistemasining yuqori qismi hisoblanadi. U unsonning: xulqi, idroki, fikrlashi, оngi, ruhiy xususiyatlarnini tartibga soladi. Bu oliy nerv faoliyati tomonidan ta’minlanadi va bosh miya po‘stlog‘ida joylashgan nerv markazlari faoliyatiga bog‘liq. Оdamning oliy nerv faoliyati murakkab reflekslar orqali namoyon bo‘ladi. Bu reflekslar odamning tashqi muhit bilan bog‘lanishini, uning har xil sharoitga moslashishni ta’minlaydi.

Reflekslar Refleks terminini fiziologiya faniga chex olimi Proxavskiy kiritgan Shartsiz reflekslar Tug‘ma, uning hosil bo‘lishida orqa, uzunchoq, o‘rta, oraliq miya markazlari ishtirok etadi Ovqatni chaynash, yeyish, yutish Hazm qilish, siydik ajratish, nafas olish Оdam hayoti davomida o‘zgarmaydi, nasldan-naslga o‘tadi Qon aylanishi va boshq.01 22 020B

• Hayot davomida hosil bo‘lib, uning markazi bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘ida joylashgan. • Shartli reflekslarning yo‘llari tarbiya, bilim olish, hunar o‘rganish va boshqa hayotiy tajribalar asosida hosil bo‘ladi. • Muayyan shartli refleks uzoq vaqt davomida takrorlanmasa bu shartli refleks so‘nadi.Shartli refleksla r

MIYA PO‘STLOG’IDA NERV HUJAYRALARNING JOYLASHUVI: 6- qavatda duksimon nerv hujayralar joylashgan. 1-qavatda nerv hujayralarining kalta o‘simtalari ; 2- qavatda donasimon nerv hujayralari; 3- qavatda piramidasimon hujayralar; 4- qavatda yulduzsimon nerv hujayralar; 5- qavatda yirik piramidasimon nerv hujayralar ;

BIRINCHI VA IKKINCHI SIGNAL SISTEMASI BIRINCHI SIGNAL SISTEMASI Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemasi, hayvonlarda esa faqat birinchi signal sistemasi bo‘ladi. BIRINCHI SIGNAL SISTEMASI- qabul qiluvchi ta’sirlar ko‘rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta’mini bilish kabi sezgi organlari orqali axborotni qabul qilish. Bu sezgi organlari orqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta’siri miyaning shunga tegishli markazlarida refleks hosil qiladi. 26 1627

IKKINCHI SIGNAL SISTEMASI Odamning oliy nerv faoliyati o‘ziga xos anglash, abstrakt fikrlash, so‘zlash qobiliyatiga ega. Odam oliy nerv faoliyatining taraqqiyoti natijasida voqeylikning ikkinchi signal sistemasi vujudga kelgan. IKKINCHI SIGNAL SISTEMASI so‘zlardan iborat bo‘ladi. Odamda og‘zaki va yozma nutq rivojlangan. I.P.Pavlov : “Nutq bizni odam qildi” – degan edi. Odamda shartli refleks nutq yordamida hosil bo‘lishi mumkin.

Nutqning biologik ahamiyati: Nutq insonda ta’sirlovchi sifatida xuddi birinchi signal sistemasi kabi reflekslar hosil qilish xususiyatiga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida qo‘ng‘iroq tovushiga nisbatan refleks paydo bo‘lgandan so‘ng, “qo‘ng‘iroq” so‘zi va “qo‘ng‘iroq” yozuviga ham xuddi shunday refleks hosil bo‘ladi.

Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemasining bog‘liqligi: So‘zning signal sifatidagi ahamiyati bir-biri bilan qo‘shilib keladigan jddiy tovishi bilan emas, balki uning ma’nosiga bog‘liqdir. It yoki boshqa yuksak tuzilgan hayvonlarda so‘zga yoki jumlaga javoban shartli refleks hosil bo‘lishi mumkin, lekin so‘zning lug‘aviy ma’nosiga bog‘liq bo‘lmasdan, bir-biri bilan qo‘shilib keladigan tovushlarga bog ‘liq. Bolalarda nutq refleksi taqlid yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Bolaning birinchi yili nutq qaror topadigan yil hisoblanadi. Shuning uchun bu yili bola katta odamlar bilan muntazam munosabatda bo‘lib turishi talab etiladi.

Nutq ikkinchi signal sistemasi sifatida bolaning yoshligida birinchi signal sistemasi asaosida paydo bo‘lib rivojlanadi. Bola bir yoshga kirganda u 5-10 so‘zni ayta oladi, ikki yo‘shda uning so‘z boy boyligi 300 taga, 3 yoshda 1000 taga, 4 yoshda 2000 taga yetadi Bolaning so’z boyligi uning sog’ligiga, ota-onasi va tarbiyachilarning madaniyatiga, ular olib boradigan tarbiyaviy ishlar mazmuniga bog’liq. Maktab yoshigacha va boshlang’ich sinflarda hosil bo’lgan shartli reflekslar, o’rgangan so’zlar miya hujayralarida mustahkam iz qoldiribuzoq yillar saqlanadi. Nutqning haydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun uning markaziy nerv tizimining nuzilishi va funksiyasi normal rivojlangan bo‘lishi zarur Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari09 05 08

Bolalarda nutqning shakllanishi: Boalarda nutqning shakllanishi uchun avvalombor uning eshitish organlari va bosh miya yarimsharlaridagi eshitish markazi (chakka sohasi) hamda gapirish markazi so’lom bo’lishi lozim. Bu markazlarning birida nuqsonlar bo’lsa nutq Shakllanishida muammolar paydo bo’ladi. Odamninh nutqi tarbiya, o’qish, bilim olish jarayonida rivojlanadi. Nutqning rivojlanishiga quyuidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: - ovoz chiqarib o’qish; - she’r aytish; - qo’shiq kuylash; - badiiy kitob o’qish kabilar katta ta’sir ko’rsatadi.

Markaziy nerv sistemasining kasalliklari Meningit - bosh va orqa miyani ustidan o’rab turgan pardalarning yallig’lanishi. Bu kasallikni ko’pincha meningokok deb ataluvchi mikroblar qo’zg’atadi. Bundan tashqari gripp, o’rta quloqning yiringli yallig’lanishi, o’pka sili kasalliklari tufayli ham sodir bo’lishi mumkin. Bunda bemorning boshi og’riydi, tana harorati ko’tariladi, ko’ngli aynib qayt qiladi. Qo’l-oyoqlari va bo’yin muskullarining tarangligi ortadi. Hastalik og’ir kechganda bemor hushini yuqotishi va unda tirishish belgilari yuzaga kelishi mumkin.

• Ensefalit – bosh miya to’qimasining yallig’lanishi. Bu kasallik meningit kasalligini o’z vaqtida davolamaslik tufayli yoki gripp, qizamiq, suvchechak, quloqning yiringli yallig’lanishi kabi hastaliklar oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Bunda bemorning tana harorati ko’tariladi, umumiy ahvoli og’irlashadi, qol-oyoqlari qaltiraydi, yuz muskullari pirpiraydi, vaqti-vaqti bilan titrash, hushni yuqotish holatlari sodir bo’ladi. • Miyelit – orqa miya to’qimasining yallig’lanishi. Bu kasallik ko’pincha bolalarda uchraydi, uni maxsus viruslar qo’zg’atadi va poliomiyelit kasalligiga sabab bo’ladi. Kasallikning belgilari: orqa miyaning zararlangan segmentlari tomonidan boshqariladigan ishchi a’zolarning sezuvchanligi va harakatlanishi susayishi yoki butunlay yuqolishi mumkin.

Oliy nerv faoliyatining tiplari Oliy nerv faoliyati bosh miya yarim sharlari va ularning po’stlog’ida joylashgan nerv markazlarining normal funksiyasiga yoki ulardagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga hamda ularning bir-biriga munosabatiga bog’liq Gippokrat odamlarda to’rtta temperament: xolerik (jonsarak), sangvinik, flegmatik va melanxolik (nimjon) turlarini aniqlagan. Tiplar sof holda kamdan-kam uchrab ko’pincha bitta individiumdahar xil tiplarga xos belgi va xususiyatlar aralashib ketadi I.I.Pavlov miyaning nerv hujayralaridagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga va ularning bir-biriga munosabatiga ko’ra oda m oliy nerv faoliyatini 4 tipga bo’lgan

Kuchli, qo’zg’aluvchan, muvozanatlashm agan,jonsarak tip Qo’zg’alish va tormozlanish kuchli, ammo muvozanatlashm agan,qo’zg’alish tormozlanishdan ustun turadi Shartli reflakslar sekin paydo bo’ladi, o’rta o’zlashtiradi,biror ishga tez kirishib, tez soviydi,emotsional, bilar- bilmas javob berib o’z fikrini maqullaydi Topshiriqlarni vaqtida bajarmaydi,sekin paydo bo’lgan shartli reflekslartez so’nadi, maktab hayotiga ko’nikishi qiyin, nutqi tez va qo’pol, xarakteri o’zgaruvchan O’z hissiyotlarini qiyinchilik bilan ushlaydigan, qiziqqon, agressiv, faqat tarbiya asosidagina uzoq va tizimli ish faoliyatiga ega bolalar Odam oliy nerv faoliyatining 1-tipi 2D 1A 1C 04 3D 0F 15 1C 04 0F 10 2A 17021D0B0918 07 03 17070B 0609 25 17091E09 17021D0B0F09 03021D0E09 13021D0E071307 16021D10020B20 021D140F09 05 261D1405 1707 09 09030203 1C0902 05

Odam oliy nerv faoliyatining 2-tipi Kuchli, qo’zg’aluvchan, muvozanatlashga n, serharakat tip Bu tip nerv protsesslari kuchli, qo’zg’alish va tormozlanish muvozanatlanish ga va harakatchan Shartli reflekslar tez hosil bo’lib, tez so’nadi va tez tiklanadi, maktab hayotiga tez ko’nikadi, o’qish va yozishni tez o’rganadi, xulqi yaxshi, a’lo baho bilan o’qiydi. Uyga berilgan vazifalarni o’z vaqtida bajarib kelichga harakat qiladi, nutqi tez va ravon, so’z boyligi ko’p, aytilgan so’zlarni tez ilg’ab oladi. Jonli, harakatlari tez, turli imo- ishoralar bilan o’z fikrini ifoda qiladi va boshqa ijobiy xarakterlar bilan ajralib turadigan bolalar 09 05 2D 1A 1C 0A 26 23 15 1A 0F 1C 11 13 2A0409 17021D0B07 12 13021D0E071309 121514 09 1A 0C091612 0409 0A09 09 020B091807 3E020E0B07 070304020A090B 16 2109 120D0A09

Odam oliy nerv faoliyatining 3-tipi Kuchli, qo’zg’aluvchan, muvozanatlashgan, kam harakat tip Bu tipda qo’zg’alish va tormozlanish kuchli, ammo ularning o’rin almashivi sust Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflakslar sekin hosil bo’ladi, tez so’nadi va sekin tiklanadi,ular o’qish, yozish va gapirishni tez o’rganadilar, xulqlari yaxshi, odobli, nutqlari sekinva ravon bo’ladi .05 2D1034130607 1A 1C100C0E17040A040F06041213 15 26 1A 0F 15 10 04 01 0304 04 0C 02 0F 21 0E 17

$Odam oliy nerv faoliyatining 4-tipi Nimjon yoki sust tip Bu tipda nerv protsesslari sust, kam qo’zg’aluvchan va tormozlanish jarayoni yuqori Bu tipdagi bolalarning ish qobiliyati past, nutqi sekin, yaxshi rivojlanmagan, so’z boyligi kam, qiyinchiliklardan qo’rqadi. Tez charchaydi, o’qish, yozishni sekin o’rganadi, maktab hayotiga qiyinchilik bilan ko’nikadi. O’z o’rtog’ining xarakteriga ixtiyorsiz moslashadi, o\zlashtirish past, xarakteri beqarur maqsadsiz, diqqati beqarordir 09 05 2D 12 26 23 15 1A 0C 03 01 16 08 17 16 25 08 06 16 26 21 06 1009 06 17$ Оliy nerv faoliyati tiplariga misollar Xolerik temperamentiga Rus sarkardasi A.B.Suvorov Shoir A.S.Pushkin Sangvinik temperamentiga Shoir A.I.Gersen Flegmatik temperamentiga Yozuvchi Goncharov Melanxolik temperamentigа Filosov Rene Dekart, Charliz Darvin, Polyak kompozitori Shopen

Оliy nerv faoliyati tiplariga misollar Xolerik temperamentiga Rus sarkardasi A.B.Suvorov Shoir A.S.Pushkin Sangvinik temperamentiga Shoir A.I.Gersen Flegmatik temperamentiga Yozuvchi Goncharov Melanxolik temperamentigа Filosov Rene Dekart, Charliz Darvin, Polyak kompozitori Shopen

I.P.Pavlov odam nerv sistemasini ikkita asosiy tipga ajratgan Birichi –badiiy tip Ikkinchi signal sistemasi birinchi signal sistemasidan bir muncha ustun turadi Ikkiinchi tip Birinchi signal sistemsi ikkinchi signal sistemasidan ustun turadi

Dinamik stereotip Dinamik stereotip deb bir vaqtda bir tartibdagi shartli reflekslarning uzluksiz ravishda tartib bilan kelishi va nerv tizimida bu ta’sirlarga javob qaytarilishidir.Odamda bir necha yillar davomida shartli reflekslarning izchillik bilan kelib, miya po’stlog’ida qo’zg’alish va tormozlanishjarayonlari hosil bo’ladi. Dinamik stereotip har bir odam uchun o’ziga xos bo’lib, odamdagi odat va malakalarning asosi hisoblanadi. Maktab yoshidagi bolalar bosh miya yarim sharlari po’stlog’ida dinamik stereotipi hosil bo’lish jarayonlarini tekshirish amaliy jihatidan muhim ahamiyatga ega. M-n: Darslarni fizilogik asosda tashkil etish, kun tartibini tuzish, ovqatlanish, mehnat va dam olishni hamda boshqa faoliyat turlarini o’quvchilar nerv tizimida dinamik stereotipi vujudga keltirish yo’li bilanamalga oshiriladi. 44070E0906071305 44 0A 12071407 08 0607080905 17 17 2B 10 12151303 44 02 120D0A 13

М и я ф а о л и я т и н и н г с у с а й и ш иТуғма камчиликлар Туғилгандан кейинги касалликлар, шикастланишлар Гигиеник талабларга риоя этмаслик, функционал касалликлар

Aqliy ishchanlik qobiliyatining 5 davri Ishga kirishish davri.darsda bir necha minut davom etib, o’quvchi ish sharoitiga moslasha boradi Оptimal ishchanlik davri. Аqliy mehnatni bajarishning stabillashgan davridir Тo’liq kompensatsiya davri. Тоliqishning dastlabki belgilari paydo bo’la boshlaydi, ammo ular iroda kuchi asosida, yuzaga chiqmaydi. B eqaror kompensatsiya davri. Тоliqishning ortib borishi ish faoliyatining pasayishi bilan xarakterlanadi Меhnat faoliyatining progressiv pasayish davri. Bu davr toliqishning tez ortib borishi, mehnat samaradorligi keskin kamayadi

АQLIY MEHNATNING YUQORI MAHSULDORLIGINI TA’MINLASH SHAROITLARI: - Har qanday mehnatni bajarishga asta-sekinlik bilan kirishish; - Ish bajarishning optimal ritmini, tartibini tanlash va unga rioya qilish; - Ishni izchillikda va ketma-ket bajarishga odatlantirish; - Mehnat va dam olishni to’g’ri tashkil etish hamda biri turini ikkinchisi bilan almashtirib turish; - Muntazam ravishda jismoniy jismoniy mashqlar bilanshug’ullanish tufayli aqliy mehnatni avtomatlashtirishva takomillashtirish hamda avtomatik malaka hosil qilish;

Darsda aqliy mehnatni yuqori mahsuldorligini ta’minlash, charchashni oldini olish choralari 1. Yangi materialni o’quvchining optimal ish qobiliyatiga ega bo’lgan vaqtida tushuntirish ; 2.Darsning birinchi yarmida, dars berishning aktiv usullarini qo’llab, o’quvchi diqqatini uzoq vaqt bitta predmetda ushlab turnasdan tushuntirish; З. Дars berish usullarini o’zgartirib turish; 4. Sinf xonalarini tanaffus paytida tozalab turish;; 5.O’quvchi faoliyatini turli vazifalarga jalb etish,o’quv- texnikavositalarini jab etish; 6. Dars materialini tushuntirishda ko’rgazma qurollar,didaktik va texnika vositalarini keng; 7. Dars davomida fizkulminutlar o’tkazish; 8.O’qituvchining pedagogik mahorati, uning yangi materialni tushuntirrish paytidagi ko’tarinki kayfiyati. O’qituvchining har xil ohangda so’zlashi;3F 1C0413 0E06 05 341905 15 3B 05 38 02 12 5F 37 33 12 61 12 62 63 12 0302

Nerv sistemasi gigiyenasi • Ўта чарчаш; • Ақлий меҳнатнинг зўриқиши; • Ўқув нагрузкасининг ортиб кетиши ; • Турли юқумли касалликлардан сўнг; • Витамин етишмаслигидан; • Оиладаги нотинч ҳаёт; • Ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги келишмовчиликдан; • Турмушнинг зарарли одатларига ўрганиш; • Кун тартибининг бўлмаслиги; • Моддий етишмовчилик.Нерв системасига салбий таъсир этадиган (неврозга олиб келадиган) омиллар

НЕВРОЗГА ЧАЛИНГАН БОЛАЛАРДА КАСАЛЛИК БЕЛГИЛАРИ: ХАЁЛПАРАСЛИК ЎЖАРЛИК, ҚАЙСАРЛИК ҚЎҚУВ Бу ҳолатни бартараф этиш педагоглар, ота-оналар, врачлар биргаликда келиб чиқиш сабабини аниқлаб, бартараф этиш чораларини кўриши зарур. Бунинг учун ўқув юкламани камайтириш, витаминли овқатлар истеъмол қилиш, тоза ҳавода сайр қилиш, тонусни пасайтурувчи чой, кофэин, кофе ичмаслик керак.

Bolalar qanchalik erta salomatligi haqida tushunchaga ega bo’lsalar ular shunchalik o’chmas iz qoldiradi. Yosh bolalarga ijobiy ta’sir ko’rsatish ularning salomatligiga ham ta’sir ko’rsatishdir. Ularga zaxira ma’lumotlarini to’plashlariga yordam berish ularning butun umrlarida foyda berishi mumkin, shu bilan birga zarar ham keltirishi mumkin. Masalan: agar Anna va Damiana iqtisodiy qiyinchlikda, ota- onalari bilan munosabatdagi kuchsizlik ya’ni kam muomala qilish ularning hayoti, ruhiy va aqliy rivojlanishiga putur yetkazadi. Bu o’z navbatida ularning jismoniy taraqqiyotiga ham ta’sir qilib butun hayotida saqlanib qoladi. [1] [1] The Rignt Start to a Healthy Life. Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs @eurohealtnet.eu EuroHealthNet, Rue de la Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium , 32 page

УЙКУ: табиий физиологик уйқу гипнотик уйқу наркотик уйқуУйқу нерв системаси ва бутун организмнинг нормал фаолиятини таъминлаб, бош мия ярим шардари пўстлоғининг ҳамма юзасида ички тормозланишнинг иррадацияланиши натижасида ҳосил бўлиб, бош мия бошқа қисмларига ҳам тарқалиши натижасида вужудга келадиган физиологик ҳолат ҳисобланади. Уйқунинг қуйидаги турлари мавжуд:

табиий физиологик уйку: 20-22 с. • чақалоқларда 9,5-10 с. • 13-14 ёшлиларда 8 с. • катталарда

Гиппнотик уйку: Гиппотик уйқу бошқа одам ёки гипнозчининг ҳар хил сўзлари ва ҳаракатлари таъсир юзага келади. Бунда гипнозланган одамнинг бош мия шарларининг пўстлоқ қисмидаги нерв марказларининг ҳаммаси эмас, балки маълум қисми тормозланади. Шунинг учун гипноз ҳолатидаги одамда фикрлаш, онг каби олий нерв фаолиятига хос хусусиятлар вақтинча йўқолади, лекин ҳаракатланиш, гапириш қобилияти сақланади. Шунинг учун у гипнозчининг буйруқларини бажараверади.

Наркотик уйку: Наркотик уйқу ҳар хил кимёвий дори моддалари таъсирида бош мия нерв ҳужайраларида тормозланиш ҳолати юзага келиши билан характерланади. Туш кўриш: уйқуда содир бўладиган субъектив психик ҳодиса. Уйқу юзаки бўлганда бош мия пўстлоғинииг айрим қисмларидаги, айниқса, энса қисмидаги кўриш марказининг нерв ҳужайралари тўлиқ тормозланмайди, яъни уларнинг баъзилари кучсиз қўзғалиш ҳолатида бўлади. Ана шу вақтда туш кўриш содир бўлади. Туш кўриш одамнинг кўрган - кечирганлари, мақсадлари, истаклари кабиларнинг бош мия пўстлоғи марказларидаги изларининг тикланишидир.

Уйку гигиенаси: 1. • ўринни қулай бўлиши 2. • белгиланган вақтда ухлаши 3. • уйқудан олдин хонани шамоллатиш 4. • уйқудан олдин хонани шамоллатиш 5. • ўринни ўта юмшоқ бўлмаслиги 6. • ётишдан олдин оёқларни ювиш Болалар ва ўсмирлар уйқусини гагиеник жиҳатдан тўғри уюштириш уларнинг иш қобилиятини юқори бўлишини таъминловчи омиллардан ҳисобланади. У қуйидагиларни ўз ичига олади:

Э ъ т и б о р и н г и з у ч у н р а х м а т !

O'xshashlar

Oliy nerv faoliyati. Xotira va unga ta’sir etuvchi omillar

Oliy nerv faoliyatining turlari

Oliy maktab o’qituvchisining psixologik faoliyati

Yosh davrlarni tabaqalash va yosh inqirozlari