Ижтимоий ва маданий-тарихий психология - Psixologiya - Slaydlar

Ижтимоий ва маданий-тарихий психология

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7822 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий ва маданий-тарихий психология Режа: • 1. Этноппсихология • 2. Маданий психология • 3. Г.Спенсернинг таълимоти • 4. М. Дугаллнинг инстинктлар назарияси

Этно психологиянинг предмети 1.Этнопсихология - бу бир -биридан ажралиб турадиган этник жамоаларнинг ёки одамларнинг, миллий психологик хусусиятларини, унинг ривожланиш ва намоён бўлиш қонуниятларини ўрганадиган фан. 2.Этнопсихология -( халқлар психологияси, этник психология) - психология фанининг тармоқларидан бири бўлиб, у ўз предмети сифатида турли ирқ ва халқларнинг психик тузилишининг ўзига хос хусусиятларини ўрганади. Этнопсихология ижтимоий психологиянинг асосий бўлими саналади. У икки фан - маданий антропология ва психология фани орқали пайдо бўлган билимлар соҳаси ҳисобланади. Этник психология - Инсонлар психикасининг этник хусусиятларини, этник ўзига хослик, э тник муносабат ва стереотипларни ўрганади. Бундан ташқари, ушбу фан этносга хос урф-одатлар, анъаналар, қадриятлар тизими, этник онг, миллий онг, этник қиёфа, этник мансублик каби масалаларни ҳам ўрганади.

Этнос (миллат)

Этнос (миллат)

-Бобанголар қабиласи - • Улар шунга ишонишадики, ер ёзида биринчи бўлиб улар пайдо бўлишган. • ( 1-расм ) Негроидлар, европаликларга қараганда, кўпроқ ривожланган периферик асаб тизимига ега, марказий, аксинча, кам ривожланган Негрларнинг оғриққа сезувчанлиги паст. Негроид ирқининг вакиллари ўрганишга мойил эмаслар ва IQ даражаси кавказликларга қараганда 15-25% паст, буни AҚШда ўтказилган тадқиқотлар тасдиқлайди, аммо кейинчалик бу тадқиқот “Ирқчилик деб таъкқиқланган" тақиқланган ( 2 – Расм қоп кўтарган негр мисол)

Этноснинг (Миллатнинг асосий тузилиши) • Миллий характер – бу маълум бир миллат аъзоларига хос бўлган барқарор хусусиятлар, дунёни идрок этиш хусусиятлари, ҳаракат шакллари, уларнинг ғоялари, қизиқишлари ва эътиыоди кабилардан иборат. Баъзи олимлар миллий характер таркибига темперамент, ҳис -туйғулар, ҳис -туйғуларни ифодалаш хусусиятларини ҳам киритадилар. Миллий характер одатлар, урф -одатлар, миллат қадриятлари ва маросимларида аниқ намоён бўлади (Ҳар бир миллат характери ҳақида) • Миллий ўзликни англаш ёки этник ўзига хослик- бу инсоннинг этник жамоага мансублигини англатувчи эмоционал-когнитив жараёдир. Миллий ўзига хослик - бу инсоннинг жамиятдаги ўрнини англаши, “биз” ёки “улар” тушунчаси орқали, ўз халқига бўлган муносабатдир ( миллий мансублик, миллатпаварлик, миллатчилик, миллатга содиқлик ҳақида )

• Миллий психология - Ижтимоий онгнинг ажралмас қисми бўлиб, унинг энг муҳим компоненти - ижтимоий психология ҳисобланади. Миллий психология одамлар ва гуруҳларнинг хатти – ҳаракатларида , хулқ -атворида намоён бўладиган шунингдек, ижтимоий онгнинг барча шакллари - мафкура, ҳуқуқий онг, ахлоқ , дин, фан, санъат ва дунёқарашда намоён бўлувчи ижтимоий ҳодисадир. ( Япон, Хитой мафкураси, Немис, Ақш ва Рус мафкураси, Ўзбекистон мафкураси ) • Миллий онг – бу миллатнинг маънавий ривожланганлигини белгиловчи ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, ахлоқий, эстетик, фалсафий, диний қарашлар ва эътиқодларнинг мураккаб мажмуи. Миллий онгнинг ядроси – бу миллий ўзига хослик саналади.

Этнопсихологиянинг пайдо бўлиши • Этнопсихологиянинг пайдо бўлиши М.Лазарус , Х.Штейнтал ва В.Вундт каби олимларнинг номлари билан боғлиқ бўлиб, улар 1863 йилда Гегел ғоялари асосида «Одамлар ва ҳайвонларнинг руҳи ҳақидаги маърузалар» китобини нашр этишган. • Этнопсихология фан сифатида қуйидаги масалаларни ўрганади: • 1) Турли халқлар ва маданиятдаги одамлар психикасининг ўзига хос хусусиятлари; • 2) Дунёни идрок этишнинг миллий ўзига хосликлари муаммолари; • 3) Муносабатларнинг миллийлик хусусиятларини; • 4) Миллий характердаги муаммоларни; • 5) Миллий ўзига хослик ва этник стереотипларнинг шаклланиши ва функциялари; • 6) Жамиятларнинг, миллий жамоаларнинг шаклланиш қонуниятлари.

Этнопсихологияни бошқа фанлар билан алоқаси • Фалсафа Социология Маданиятшунослик Этнография Социальная психология Этнология Психология Тарих

• Этнопсихологиянинг объекти - миллатлар, миллий жамоалар. • Этнопсихология предмети – этноснинг хулқ -атвор хусусиятлари, ҳиссий кечинмалари, психикаси, характери, шунингдек миллий ўзига хослик ва этник стереотиплардан иборат. • Этнопсихологияда тадқиқот усуллари умумий психологик усулларни ўз ичига олади: кузатиш, тажриба, суҳбат, фаолият маҳсулотларини ўрганиш, тест. • Этнопсихологияга ( emic ) ёндошув - Инсоннинг ички дунёси ва этномаданий ўзгарувчилар ўртасидаги тизимли алоқаларни, сифатларни этник жамоа даражасида ўрганадиган фан. • Этнопсихологияга ( etic) ёндошув – Турли маданиятлар ва этник жамоаларда психологик ўзгарувчиларнинг ўхшашликлари ва фарқларини ўрганадиган фан.

Этник жамоаларнинг психологик хусусиятлари • Ratio - Лотин тилида, рационал (тоифа, даража). Инсон ирқлари ( H омо Sapiens) келиб чиқишига кўра, умум ирсий физиологик хусусиятлари билан бир-биридан ажралиб туради. • Миллатларни ажратиб турувчи асосий белгилар: • 1. Тери ранги • 2. Кўз ранги • 3. Кўз шакли • 4. Соч ранги • 5. Бош суяги шакли • 6. Бурун ва лаб шакли • 7. Тананинг узунлиги ёки кичиклиги (бўй, семиз, ориқ, баланд ва ҳ.к.)

Г.Спенсер таълимоти (1820-1903) • Инглиз файласуфи ва социологи, эволюционизм асосчиларидан бири, социологиянинг органик мактаби асосчиси ҳисобланади. У ўқитувчи, темир йўл ходими, муҳандис, журналист ("Иқтисодчи" журналида муҳаррир ёрдамчиси) эди. • Г. Спенсер жамиятнинг эволюцион ривожланиши назариясини асослаб берди, инқилобларга қарши чиқди ва социалистик ғояларга салбий муносабатда бўлди. Г.Спенсер - биологик организм (инсон ) ва жамият ўртасида изчил ўхшашликлар борлигини илк бор айтди. • Г. Спенсер ўзининг «Aсосий тамойиллар» (Биринчи тамойиллар, 1862) асарида эволюция назариясининг асосий тамойилларини (тараққиёт назарияси) белгилаб беради, уни Спенсер билимнинг барча соҳаларига асосланган ва уларни умумлаштирувчи универсал тамойил деб ҳисоблайди.

Г.Спенсернинг икки ёндошуви • 1 – ёндошув – Г.Спенсернинг “Биологик назарияси” - жамиятни биологик мавжудотларга ўхшаш ва бир хил ташкил этиш, ишлаш ва ривожланиш қонунларига бўйсунувчи организм сифатида тушуниш. Яъни бу ғоя ноорганик ва органик оламнинг ҳар қандай ҳодисаларини қамраб олувчи универсал эволюцион таълимот эди. Бу йўналиш табиашунослик ютуқларига, шунингдек, Чарлз Дарвиннинг эволюцион назариясига асосланилган эди. 2- Ёндошув. Г. Спенсернинг “ижтимоий-фалсафий” назарияси бўлиб, у саноат, ишлаб чиқариш, илм қилиш ва ижтимоий тараққиётга бўлган қаратилган. Бу эътиқод асосан, у яшаган даврнинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ эди. Унинг асосий асари "Социология асослари" бўлиб, унинг жамият ҳақидаги қарашларини янада бойитди.

Г.Спенсерга кўра ижтимоий ва биологик организмнинг беш умумий хусусияти 1.Ўсиш жараёнида организмлар ҳажми ошади; 2.Организмлар ўзига хос ички тузилишга эга; 3.Ўсиб бориши билан тананинг тузилиши мураккаблашади; 4.Тана тузилишининг мураккаблашиши билан унинг таркибий қисмлари функцияларининг дифференциациясининг ортиши кузатилади; 5. Тананинг қисмлари бир -бири билан ўзаро таъсир қилади. • Г. Спенсер ўз қарашларини тасдиқлаш учун аниқ мисоллар келтирди: • Жамиятдаги мия - бу ҳукумат; • Қон айланиши – савдо-сотиқ; • Қон томир тизими - транспорт; • Озиқ -овқат тизими - саноат ва қишлоқ хўжалиги ва бошқалар.

Г.Спенсер бўйича жамият турлари ва бошқарув учуллари • Г. Спенсер жамиятнинг икки турини ажратди: • Ҳарбий типдаги жамият; • Саноат типидаги жамият. • 1. Ҳарбий типдаги жамият - ички ташкилотни тажовузкорлик ёки омон қолиш учун кураш вазифаларига бўйсундиради. Ҳарбийлаштирилган жамиятлар ижтимоий ўзгаришларга деярли сезилмайдиган, яхши ишлайдиган, қаттиқ тизимни шакллантиради. Бу жамият тараққиётининг қуйи босқичидир. Спенсер Спартани бу жамиятнинг классик намунаси деб ҳисоблаган. • 2. Саноат жамиятида, Спенсернинг фикрича, бошқарув қуйидаги хусусиятларга эга: бошқарув марказлашмаган; • жамиятда-ўзини ўзи бошқариш ва ўзини ўзи ташкил этиш тамойилларининг ҳукмронлиги; • турли норасмий уюшмалар кенг тарқалган; • жамият халқаро ҳамкорлик ва янгиликка очиқ; • мулк ҳуқуқи фуқаролик қонунига амал қилинган; • жамоатчилик назорати доираси чекланган ва бошқалар.

- Давоми - • Ҳарбий жамият туридан саноат жамиятига ўтишни Спенсер тараққиёт деб билди. Вақт ўтиши билан Спенсернинг ривожланиш концепцияси, яъни жамиятнинг узлуксиз олдинга силжиши мураккаб "кўп босқичли" эволюция назариясига ўзгартирилади, бу эса баъзи ҳолларда ҳатто ижтимоий таназзулга учраш эҳтимолини ҳам назарда тутади. • Спенсер рақобатни жамиятнинг интеллектуал ва ахлоқий даражасини кўтарадиган табиий танланиш деб билди. У ҳукуматнинг шахсий ва иқтисодий ҳаётга аралашишига қарши эди, чунки у ҳукуматни "муқаррар ёвузлик" деб билган. Бироқ, Спенсернинг сўзларига кўра, бу давлат ўз фуқароларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга чақирилган. Олим, шунингдек, инқилобий ўзгаришларга қарши эди, чунки у жамиятнинг табиий ривожланишига ҳар қандай аралашувни олдиндан айтиб бўлмайди.

Уильям Мак - Дугаллнинг инстинктлар назарияси • Уилям МакДугалл (инглиз, 1871 йил 22 июн - 1938 йил 28 ноябр) Америкалик психолог, ижтимоий –психологиянинг асосчиларидан бири. У фанга 1908 йили “Ижтимоий психология” тушунчасини киритди [5]. Гормонал психология концепциясининг муаллифи. • Олим Манчестердаги Освон коллежида ва Кембриждаги Сент-Жон коллежида ўқиган. У кўплаб нуфузли илмий асарлар ёзган, инстинктлар назарияси ва ижтимоий психологиянинг ривожланишига катта ҳисса қўшган. У хулқ-атворга қарши эди. 20-асрнинг биринчи ярмида унинг ижоди маълум давраларда яхши танилган ва ҳурматга сазовор бўлган. • МакДугалл ижтимоий гуруҳлардаги жараёнлар учун илмий асос яратишга ҳаракат қилди: у ижтимоий эҳтиёжни поданинг инстинкти, гуруҳли мулоқотни эса - бу гуруҳнинг барча аъзоларининг ўзаро таъсир энергиясини ташкил этиши сифатида тушунтирди ("гуруҳ руҳи"). Ўта индивидуал миллий руҳ [9]. • У ўзининг инстинктлар назариясини яратди ва ижтимоий фанларнинг назарий асосини айнан “Инстинктлар психологияси" ташкил этади деб ҳисоблади [10], (инстинкт - биологик аҳамиятга эга мақсадга интилиш деб қаралади), у бу йўналишни гормонал психология деб атади. Ҳис-туйғулар - инстинктив жараённинг таъсирчан қисми деб қаралди.[

-Инстинкт- • Инстинкт - бу мураккаб автоматик хатти -ҳаракатлар шаклида ифодаланган туғма мойиллик ва интилишлар мажмуи. Тор маънода, маълум бир шароитда маълум турдаги шахсларга хос бўлган мураккаб ирсий хатти -ҳаракатлар тўплами. • Инсонда инстинктларнинг мавжудлиги илмий жамиятда ҳам, жамиятда ҳам мунозарали мавзу. Мумкин бўлган инстинктларга қуйидагилар киради: • Олти ойлик чақалоқларда топилган илон ва ўргимчаклардан туғма қўрқув. [13] • Чақалоқнинг йиғлаши ва йиғлаши инстинкти билан намоён бўлиши мумкин, чунки бола узоқ вақт ривожланишининг дастлабки босқичида тирик қолиш учун ҳаракат қила олмайди (мазмунли ёки инстинктив) ва чақалоқнинг ягона воситаси. - бу унинг йиғиси, биринчи навбатда катталар еътиборини жалб қилиш учун керак. Функционал МРИдан фойдаланиб, неврологлар ота -оналарнинг миясида содир бўладиган жараёнларни ўзларининг ёки бошқа бировнинг фарзандининг йиғлашига жавобан қайд етишган. [14] [15] • Пода инстинкти одам болалари ва шимпанзаларнинг болалигида учрайди, лекин орангутан болаларда йўқдек туюлади. [16] • Гормонларнинг одамнинг хулқ -атворига, хусусан, жинсий алоқага таъсири ҳақида кўплаб тадқиқотлар мавжуд. Бироқ, бу мунозарали, чунки хатти -ҳаракатларнинг ўзи гормон даражасига таъсир қилади [17]. Тестостероннинг юқори даражаси кўпинча эркакларда ҳам, аёлларда ҳам тажовузкор хатти -ҳаракатлар билан боғлиқ [18], буни қамоқхоналарда ўтказилган тадқиқотлар тасдиқлайди. [19] [20] Тестостерон даражаси ҳам доминант хатти -ҳаракатлар ва рақобатга жавоб билан боғлиқ [21] [22]. Еркакларда ҳам бола туғилгандан кейин тестостерон даражаси пастлиги аниқланган. [23] [24] • Гигиенага бўлган интилиш еволюция жараёнида тананинг турли касалликлардан инфекциядан ҳимояланиши сифатида мустаҳкамланиши мумкин эди. Жирканиш каби ҳис -туйғулар бу хатти -ҳаракатларга таъсир қилади [25]. • A ниқ ҳаракатлар мажмуаси : қошларнинг кўтарилиши деб аталадиган юз мушакларининг кетма -кет қисқариши ва бўшашиши.

Инстинктлар - ижтимоий хулқ –атворнинг асоси В. МакДугалл таълимоти • Биринчи мустақил ижтимоий-психологик иншоотлар қаторига кирувчи концепция инглиз психологи В. Макдугалнинг ижтимоий хулқ-атвор назарияси. • Макдугалнинг "Ижтимоий психологияга кириш" нашри 1908 йилда нашр этилган ва бу йил мустақил психологиянинг якуний ташкил топган йили ҳисобланади. • МакДугалл назариясининг асосий тезиси шундаки, туғма инстинктлар ижтимоий хулқ -атворнинг сабаби сифатида тан олинади. Бу ғоя МакДугал томонидан қабул қилинган умумий принципни амалга ошириш, яъни ҳайвонларга ҳам, одамларга ҳам хос бўлган мақсадга интилишдир. Aйнан шу тамойил МакДугалл концепциясида айниқса аҳамиятлидир; бихевиоризмдан фарқли ўлароқ (хатти -ҳаракатни ташқи стимулга оддий реакция сифатида изоҳлайди), у ўзи яратган психологияни "нишон" ёки "гормонал" (юнонча "горме" сўзидан - интилиш, хоҳиш, туртки) деб атаган. Горме, шунингдек, ижтимоий хулқ -атворни тушунтириб, интуитив табиатнинг ҳаракатлантирувчи кучи вазифасини бажаради. МакДугалл терминологиясида горме "инстинктлар сифатида амалга оширилади" (ёки кейинчалик "мойиллик").

Инстинктлар - ижтимоий хулқ –атворнинг асоси В. МакДугалл таълимоти • Ҳар бир одамда инстинктлар репертуари маълум бир психофизик мойиллик натижасида пайдо бўлади - асаб энергиясини чиқариш учун ирсий равишда ўрнатилган каналлар мавжуд. • Инстинктларга аффектив (қабул қилувчи), марказий (ҳиссий) ва афферент (моторли) қисмлар киради. Шундай қилиб, онг соҳасида содир бўлаётган ҳамма нарса онгсиз бошланишига бевосита боғлиқ. Инстинктларнинг ички ифодаси асосан ҳиссиётлардир. Туйғулар ва ҳиссиётлар ўртасидаги боғлиқлик тизимли ва аниқдир. МакДугалл йетти жуфт боғлиқ инстинкт ва ҳиссиётларни санаб ўтди: кураш инстинкти ва унга мос келадиган ғазаб, қўрқув; парвоз инстинкти ва ўзини ҳимоя қилиш ҳисси; кўпайиш ва рашк инстинкти, аёл қўрқоқлиги; сотиб олиш инстинкти ва мулкчилик ҳисси; қурилиш инстинкти ва яратиш ҳисси; поданинг инстинкти ва тегишли бўлиш ҳисси. Барча ижтимоий институтлар инстинктлардан келиб чиқади: оила, савдо, турли ижтимоий жараёнлар, биринчи навбатда уруш. Қисман МакДугал назариясида айтилгани сабабли, одамлар дарвинлик ёндашувнинг амалга ошишини кўришга мойил едилар, гарчи сиз билганингиздек, ижтимоий ҳодисаларга механик тарзда ўтказилган бўлса -да, бу ёндашув илмий аҳамиятини йўқотди. • Макдугалл ғоялари жуда машҳур бўлишига қарамай, уларнинг фан тарихидаги ўрни жуда салбий бўлиб чиқди: ижтимоий хулқ -атворни мақсадга ўз -ўзидан интилиш нуқтаи назаридан талқин қилиш мантиқсиз, онгсиз ҳаракатларнинг аҳамиятини қонунийлаштирди. нафақат шахснинг, балки инсониятнинг ҳам ҳаракатлантирувчи кучи. Шу боис, умумий психологияда бўлгани каби, кейинчалик инстинктлар назарияси ғояларини йенгиш илмий ижтимоий психологиянинг шаклланишида муҳим босқич бўлиб хизмат қилди.

У.Макк-Дугаллнинг инстинктлар назарияси • Мак Дугалл назариясининг мазмуни шундаки, туғма инстинктлар ижтимоий хулқ -атвор сабабидир. Муаллиф ўз назариясини мақсадли ёки гормонал (хоҳиш, эҳтирос, импулс) деб атади ва айнан шулар нарса ижтимоий хизматларнинг ҳаракатлантирувчи кучи вазифасини бажаради. • М.Дугаллга кўра, инстинктлар уч қисмдан иборат: • 1. Таъсирчан (ҳиссий) • 2. Марказий • 3. Aфферент • Мак Дугал инстинктлар ҳиссиётлар билан боғлиқ деб ҳисобларди ва барча ижтимоий институтлар улардан келиб чиққан деб тахмин қиларди: • § Низолар • § Оила • § Жамият • Конфликт ижтимоий-психологик ҳодиса сифатида қаралган. • Низолар - бу қарама -қарши мақсадлар, манфаатлар, позициялар, рақиблар ёки ўзаро таъсир субъектларининг қарашлари ёки қарашларининг тўқнашуви.

Гормологик назария – У.Мак-Дугалл • Гормологик психологияга кўра, мотивация манбаи "горма" нинг ўзига хос номоддий кучи бўлиб, у инстинктлар кўринишида намоён бўлади. Гормон концепциясини америкалик психолог Уилям Макдугал ишлаб чиққан. Шунингдек, у инстинктларнинг ўз таснифини ишлаб чиқди. • Парвоз (қўрқув); • Рад етиш (жирканиш); • Қизиқувчанлик (ажабланиб); • Тажовузкорлик (ғазаб); • Ўзини хижолат қилиш (уялиш); • Ўзини тасдиқлаш (илҳом); • Ота -она инстинкти (мулойимлик); • Озиқ -овқат инстинкти; • Поданинг (тўда бўлиш) инстинкти;

O'xshashlar

Ижтимоий психология тўғрисидаги замонавий тасаввурлар

Когнитив психология

Гуманистик психология

Ижтимоий психологиянинг шаклланиши ва ривожланиши. Ижтимоий психологик ғояларнинг шаклланиш тарихи

Касбий психология фанининг предмети, мақсад, вазифалари ва илмий-тадқиқот методлари