logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Psixologiya
  4. Gerontopsixologiya

Gerontopsixologiya

Yuklangan vaqt:

02.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1550.7783203125 KB
Ko'chirib olish
Gerontopsixologiya Bugun darsimizda!  Gerontopsixologiya haqida umumiy tushuncha.  Biologik keksayish.  Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi.  Uzoq umr ko‘ruvchilarning psixologik xususiyatlari Gerontologiya  Insonning qarishi –bu fiziologik yemiruvchi jarayon bo’lib,insonning har bir organizmida sodir bo’ladi.Qarish jarayoniga endogen va ekzogen faktorlar ta’sir ko’rsatib o’lim oqibatiga olib keladi.  Qarilik – bu yoshning taraqqiyotidagi qonuniy kirib keluvchi yakuniy davri,organism rivojlanishidagi tabiiy va to’xtatib bo’lmas bosqichdir. Aholining yosh ko’rsatkichlari JSST 2016 yildagi tasnifiga ko’ra quyidagich bo’linadi  Yoshlar 18-44 yosh  O’rta yoshdagilar 45- 59 yosh  Keksa yoshdagilar 60-74 yosh  Qari yoshdagilar 75-89 yosh  Uzoq umr ko’ruvchilar 90 va undan yuqori Qarilik davri 75 yoshdan yuqori.90 yoshdan oshganlar uzoq umr ko’ruvchilar deb yuritiladi Gerontopsixologiyaning dolzarb vazifasi-keksalar va keksa odamlarning hayotidagi bunday o’zgarishlar tufayli pensiyaga chiqish va ortiqcha bo’sh vaqtning paydo bo’lishi,oldingioldingi qiziqish va odatlardan majburiy voz kechish,ularni zarur va qayta qurish,ularga psixologik yordam ko’rsatish vositalari va usullarini ishlab chiqishdir.Yaqinlar bilan munosabatlar shu jumladan o’z farzandlari ,turmush urtog’I va boshqa oila a’zolarining o’limi,do’tlari va yaqinlarini yuqotish,jismoniy kuchining zaiflashishi tufayli boshqalarga qaramlikning,kuchayishi,yolg’izlik,ijtimoiy ta’minot muassasalariga joylashtirish va boshqalar.Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki,masalan keksa odamlar bunday muhitga muhtoj,bu ham himoya,ham ogonlantiruvchi bo’ladi,ya’ni shaxs uchunmumkin bo’lgan mustaqil xulq-atvor shakllarining motivatsiyasini saqlab qolishga yordam beradi. Gerontopsixologiya haqida umumiy tushuncha  Gerontopsixologiya psixologiya fanining tarkibiy qismi ekanini ilmiy jihatdan S.Xoll asoslagan bo‘lsa-da, lekin bu yo‘nalishning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida Mark Tulliy Sitseron ("Katta Katon yoki keksayish haqida" asarida), I.I.Mechnikov ("Optimizm etyudlari" kitobida), O‘rta Osiyo allomalari donolik, donishmandlik haqidagi durdonalarida falsafiy fikr va muyaohazalarni bildirganlar. Amerikalik psixolog S.Xoll (1846— 1924) "Keksayish" monografiyasida amaliy va metodologak ahamiyatga molik qator g‘oyalarni ilgari surgan. Psixogerontologiya fanida gerontologiya, involyusiya, geriatriya, gerogigiena, geteroxronlik kabi ilmiy tushunchalar mavjud. Gerontologiya — grekcha so‘z bo‘lib, keksayishning, keksalikning kelib chiqishi demakdir. Geriatriya so‘zi keksaygan inson shaxsini davolashni bildiradi. Involyusiya tushunchasi evolyusiyaning teskarisi bo‘lib, o‘sishdan orqaga qaytishni ifodalaydi. Gerogigiena — keksaygan odamning salomatligini saqlash va mustahkamlash sohasidir. Gerogigiena keksa odamlarda asab, ruhiy kasalliklarning oldini olish uchun xizmat qiladi. Geteroxronlik bir xil Yoshdagi odamlarda ruhiy jarayonlarning turlicha (har xil vaqg va muddatda) namoyon bo‘lishidir. D.Bromley insonning qarish sikli uchta bosqichdan iborat bo‘lishini ta’kidlaydi: 1) "ishdan, xizmatdan uzoqlashish" (iste’fo) — 66-70 Yoshi 2) keksalik (70 va undan katta Yosh), sh), 3) munkillagan keksalik (hasta keksalik va o‘lim) — maksimum 110 Yosh. Olimlarning fikricha  Tadqiqotchi P.P.Lazerev 1928 yilda umr o‘tishi bilan ko‘ruv apparati markaziy etnologiyasining xiralashuvini aytgan edi. Keyinchalik, 1967 yilda amerikalik psixolog Gregori bu fikrni tajribadan o‘tkazdi va inson keksayishi bilan retseptor appa- ratining optik funksiyasi zaiflashadi, ko‘ruv sezgasi va idrokini xiralashtiradi, dedi. Ko‘zningranshi sezishi Yoshi ulgayishi bilan o‘zgarib boradi, hatgo, rangni ajratish qobiliyati sezilarli darajada pasayadi. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, rang ajratish, spektr nurlarining yoyilishi Ibn Sino tomonidan tushuntirib berilgan, fan olamida esa bu kashfiyot Gel’mgolsga qiyos beriladi. Ko‘rishning pasayishi geteroxron xususiyat kasb etib, spektrning qisqa va to‘kis qismida (ko‘k va qizil rangda) aniqroq aks etadi.  Psixogerontologik nuqgai nazardan sezish vaqgini tad qilgan E.N.Sokolov, E.I.Boyko, A.R.Luriya sezish vaqti Yosh davrining informatsion stimul funksiyasidan boshqa narsa emas, deya xulosa chiqaradilar. Ular sezish vaqgining egri chiziqli ko‘rsatkichlarini sxema tarzida ishlab chiqib, keksalik davriga xos ikkita xususiyatni chuqur tahlil qildilar. Xuddi shunga o‘xshash ma’lumotlar D.Birron, D.Botvinnik tajribalarida ham olingan. Arestotel  Qarish bu-insonning yoshligidan boshlab berilgan issiqlikning asta- sekin kamayishidir deb izoh qoldirgan va u inson hayot davrlarini 3 bosqichga bo’ladi.  Yoshlik  Kamolot  Keksalik Qarishning birinchi ta’riflari antic davrga to’g’ri keladi.Miloddan avvalgi 3 asrda Gepokrat qarishni tabiiy issiqlikni kamayishi va tananing qarishi deb ta’riflaydi. Bundan 30 ming yil avval 2 ta an’ana bo’lgan  Misrda: Qarilik bu boshqa davrlardan eng foydalisi,keksa odam xudoga yaqin bo’lgan odamdir.  Spartada: qari bo’lgandan ko’ra uysiz it bo’lgan yaxshi.Zaif ,foydasiz, qarilarni jardan uloqtirishgan. Agetizm Muammo paydo bolsa:  1. O’zimiz echim axtarib ko’ramiz  2. yaqinlarimizdan yordam so’raymiz  3. Muammodan qochishga harakat qilamiz Keksalarga hayotga ishonch tuyg’usini baxsh etish uchun . Gavjum shaharlarda keksalar yo’lagi tashkil etish (insonlar davrasida bo’lish hayotga ishtiyoqini oshiradi,hissiy quvvat beradi) Iqtisodiy stresslardan himoya qilish Xayriya jamg’armalarini qo’llab- quvvatlash Shahardagi kichik me’morchilik joylari,daraxtlar,daryolar, keksalarda xavsizlik va do’stlik tuyg’ularini shakllantiradi. Ijtimoiy yordam guruhi inson doim yordamga qidiradi va yordamga muhtojlarga davlat tomonidan yordam ko’rsatiladi. Tadqiqotlarga ko’ra: Biologik keksayish Nafaqa Yoshiga to‘lgan kishilarning ishni davom etgirish istash va ulardan foydalanish ehtiyoji tibbiyot va ruhiyat ilmi oldiga bir qancha talablar qo‘yadi. Bu talablar M.D.Aleksandrova va uning shogardlari ta’kiddaganidek, 60 Yoshdan oshgan odamlarning somatik sihatliligi ularning ishlab chiqarishda qatnashishiga qanchalik imkon berishini, insonning ruhiy salomatligi ishlashda qay darajada yordamlashishini, sog‘lom keksa odamning psixo- fiziologik funksiyalari, psixik jarayonlari, shaxsiy xususiyat- lari va kasb-korlik uchun zarur talablarga mos kelish-kelmas- ligini aniqlashdan iboratdir. SHularning so‘nggi qismini tadqiq qilish bevosita psixologlarning zimmasida bo‘lib, Yosh ulg‘ayib borishiga qarab fiziologik funksiyalarning o‘zgarishi psixometriya ma’lumotlariga tayanib muayyan usulda o‘rganilishi lozim. Bu usulda bir qancha elat, jamoa hududning xuddi shu Yoshdagi aholisi bilan solishtiriladi. Tadqiqotning bu usuli ayrim ruhiy jarayonlarning Yosh dinamikasini aniqlashga xizmat qiladi. Makroskopiya ma’lumotlariga ko‘ra:  a) keksalik davrida miyaning og‘irliga 20-30 foiz engillashadi:  b) bir davrning o‘zida miya bilan kalla suyagining hajmi o‘rtasida disproporsiya kuchayadi;  v) keksayish davrida miya burmalari kamayadi va ariqchalari kengayishi kuzatiladi, bular ayniqsa miya qobig‘ining peshona qismida yaqqol ko‘rinadi va etuk Yoshdagi odamlarga qaraganda 3—4 ta yo‘l qisqaradi;  g) miyaning zichligi ortadi.  Harakatlar sekinlashadi,kamayadi,inson yurishda qadam qo’yishda ishonchsizlik vujudga keladi va engashgan holda yura boshlaydi. Nafas olish a’zolarining yoshga bog’liq o’zgarishlari  Ko’krak qafas suyak-mushak tizimi qariydi  Ko’krak qafasining harakatchanligi kamayadi  Opka ventilyatsiyasi kamayadi  Bronxlarning yorig’I torayadi  Surunkali bronxit- Yoshlarga qaraganda 5-6 marta ko’p uchraydi,boshlang’ich davri simptomsiz kichadi,qiyin ajraluvchi balg’am yo’tal kuzatiladi,terkash uyquchanlik,bosh og’rig’I kuchayadi,gaz almashinuvi buzilishi hisobiga ruhiyati buziladi ,upka chegaralari pastga siljiydi va quruq juvillovchi xirillashlar eshitiladi.  Pnevmoniya-xansirash,xolsizlik,apatiya,ishtaha,yo’qolishi,yuz terisining sianozi kuzatiladi,tezlashgan yuzaki nafas ,upka ildizlari kengayadi. Ovqat hazm qilish a’zolarining yoshga bog’liq o’zgarishlari  Og’iz bo’shlig’I hajmining kamayishi  So’lak bezlarining o’zgarishlari,so’lak ishlab chiqarishning kamayishi  Tishlash va chaynashning buzilishi  Oshqozon motor vazifasi sekinlashadi  Jigarning funksional aktivligi pasayadi Yara kasalligi-oshqozon yarasi un ikki barmoq ichak kasalliklari 2 barobar ko’p uchraydi Qabziyat-ich kelishining 48 soatga cho’zilishi,gipodinamik-yotoq rejimi,nevrogen-kuchli emotsiyalar,ruhiy depressiya Siydik ajratish- buyrak massasining kamayishi,buyrakda qon aylanishing kamayishi,siydik pufagining cho’ziluvchanligi kamayadi. Mikroskopiyaning natijalariga binoan:  1) nerv hujayra- larining umumiy miqsori kamayadi, bu o‘zgarish qobig‘ining III-V zonalarida aniq bilinadi;  2) Purkine hujayralarining mikdori keskin kamayadi, hujayralarning yo‘qolishi etuk kyshilart nisbatan 25 foiz ko‘p bo‘ladi;  3) nerv hujayralari ajinlashadi: yadro esa noto‘g‘ri ko‘rinishga ega bo‘la boshlaydi; 4) nerv tolalari yo‘g‘on- lashadi;  5) xabar olib boruvchi yo‘lda mielin tolalarining miqdori ozayadi. Sensor-perseptiv funksiyalarning qarish.  Ko‘rish funksiyasining Yosh davri dinamikasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar mavjud bo‘lib, amerikalik psixolog Kruk tadqiqotining ma’lumotlariga qaraganda, agar vaqg hech bir cheklanmasa, ko‘ruv stimullarini idrok qilish 20—50 Yoshli odamlarda bir tekis, aniq va to‘g‘ri amalga oshishi mumkin. Mabodo vaqg cheklangan bo‘lsa, idrok qilinayotgan jism qisqa vaqg namoyish qilinsa, qo‘zg‘atuvchining kuchi o‘zgarib tursa, Yoshlar bilan kattalar o‘rtasida keskin farq vujudga keladi. Oddiy turmushda bu hol jismlarga uzoq muddat termulish imkoniyati va sun’iy yorug‘liqdan foydalanish ko‘ruv idroki pasayishining oldini oladi va muvaqqat uzilishni barham toptiradi. L.E.Birron va L.Botvinnik quyidagicha xulosa chiqardilar: sensor axborotni qayta ishlash va stimullarni baholash uchun keksa kishilarga ko‘p vaqg kerak. Ko‘rish pasayishining ikkita sababi bo‘lib, biri ko‘z gavharining torayishi, ikkinchisi ko‘z akkomodatsiyasining yomon- lashuvidir. Bir guruh psixologlarning uqdirishicha, idrok funksiyasidagi Yosh davriga bog‘liq pasayishning asosiy sabablaridan biri miya po‘stining gnostik zonasidagi neyronlar miqdorining kama- yishidir. U.Mayls va A.Uelford uning pasayishini aytganlar  Eshitish- qobiliyatining eng yuqori darajasi 14—15 Yoshlarga to‘g‘ri keladi, undan keyingi kamolot davrlarida biroz pasayish yuz beradi. Ko‘pgina olimlarning fikricha, inson Yoshining ulg‘ayishi bilan eshitishning zaiflashuvi mo‘‘tadil holat hisoblanib, organizmning biologik qarishi bilan uzviy bog‘liq ravishda kechadi. Ishlab chiqarishdaga kuchli shovqin odamning eshitish qobiliyatini yomonlashtiradi. Eshitish uquvini yuqotish erkaklarda ayollarga qaraganda kup uchraydi.  Ta’m bilish - sezgisida ham Yosh ulg‘ayishi va keksalik tufayli ayrim o‘zgarishlar vujudga keladi. Masalan, nordon, shirin va achchiq- ni sezish 50 Yoshgacha keskin o‘zgar- masa-da, lekin undan keyinsh o‘sish davrida maza surg‘ichlari miq- dorining kamayishi evaziga sezsh chegaralarining kengayishi sodir bo‘ladi. Hid sezgirligining o‘zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bilish sezshrligi kamayishining sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va ko‘lansa hidsh moddalar bilan nafas olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini etishmas- ligidir. Keksayganda og‘riq va teri-tuyush sezgirligi ham pasayadi. Tebranish sezshrlish ham Yosh o‘tgan sari yomonlashadi, orqa miyaning orqa qismlaridagi degenativ o‘zgarish ana shu holatni keltirib chiqaradi. Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi  Keksayish davriga 61(56)—74 Yoshli erkak va ayollar kiradilar. Bu davrdagi kishilar xilma-xil xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshqa Yosh davrlardagilardan ajralib turadi. Mazkur Yoshdagilarni shartli ravishda ikkita katta guruhga ajratish mumkin:  a) mutlaqo iste’foga chiqqan, ijtimoiy faol bo‘lmagan erkak va ayollar;  b) nafaqaxo‘r erkak va ayollar, lekin ijtimoiy hayotning u yoki bu jabhalarida faoliyat ko‘rsatayotgan keksalik alomatlari bosayotgan odamlar His-tuyg‘ulari vujudga kelishi jihatdan ikki xildir  1) barqaror kayfiyat, hotirjamlik tuyg‘usiga ega bo‘lgan, o‘z qadr- qimmatini saqlayotgan, nufuz talab erkak va ayollar;  b) kayfiyati barqaror, osoyishta xulq-atvorli, oila muhitining sardoriga aylangan, tabiat va jamiyat go‘zalliklaridan bahramand bo‘layotgan, ijtimoiy faoliyatdan qariyb uzoqlashgan, qarilik gashtini surayotgan kishilar. Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlarning ham o‘zgarishiga olib keladi.  Ruhiy keksayish alomatlari ayollarda ertaroq paydo bo‘ladi. Erkak va ayollar o‘rta- sidagi farqlar borgan sari yaqqol ko‘zga tashlana boshlaydi. Bu farqlar bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, tafakkur), axloqqacha (farosatlilik, hushyorlik, hozirjavoblik, topqirlik) va aql-zakovat (aql, bilim, ijtimoiy tajriba, mahorat, ijodiy faoliyat, barqaror malaka) kabi ruhiy holatlarda o‘z aksini topadi.  Ayollarning zaifa deb nomlanishi ham bejiz emas, chunki jismoniy zaifliqdan tashqari boshqa ruhiy kechinmalarda ham beqarorlik sezilib turadi (ko‘z Yoshi quvonchdan bo‘lsa — irodaning zaifligini ko‘rsatadi, g‘am- g‘ussa, o‘kinish, tug‘yon sababli bo‘lsa his- tuyg‘uni boshqarish imkoniyati yo‘qligini ko‘rsatadi). Ayollarning tabiiy azobdan (tug‘ish, bola tarbiyasi) tashqari xizmat, oila tashvishi, yumushi, mehr-muhabbatga otashligi, nozik qalbi tashqi qo‘zg‘atuv- chilarga tez javob beruvchanligi jihatdan ertaroq qarishga olib keladi (asab sistemasining buzilishi, irodaviy zo‘riqish, aqliy tanglik holatlari). B.A.Grekov so‘z assotsiatsiyasi metodi asosida keksalarda xotira jarayonining xususiyatini tekshirgan. 70—80 Yoshlardagi keksalikda xotira (ayniqsa mexanik esda olib qolish) zaiflashadi; 70—89 Yoshlarda mantiqiy-ma’noli xotirada miqdorning ahamiyati saqlanadi; obrazli xotira zaiflashadi; 70—89 Yoshlarda xotiraning barqarorlik negizida ma’noning ichki aloqdsi yotadi; uzoq muddatli xotira kuchsizlanadi; 90 Yoshda nutqning ichki bog‘lanishi buziladi; xotiraning obrazli, hissiy turlari nutqning tuzilishiga bo‘ysunmay qoladi. Keksalikda er-xotin o‘rtasidagi munosabat yanada mustah- kamlanadi, yangi shakl va yangi sifat kasb etadi. Muloqot kezida barcha taassurotlar, ma’lumotlar, kechinmalar, his-tuyg‘ular yuzasidan fikr almashadilar. Bir-birlarini qumsash, hamdardlik kabi yuksak tuyg‘ular totuvlikni yanada mustahkamlaydi.  Keksalik Yoshidagi chol va kampirlarda o‘z shaxsiyatiga yangicha munosabatlar paydo bo‘ladi. Ko‘pincha ular o‘zlarini kamroqbezovta qilishga, jismoniy kuch- quvvatni ayashga, ehgiyotkorlik bilan harakat qilishga odatlanadilar, organizmlarining toliqishiga yo‘l qo‘ymaydilar, iloji boricha nutq faoliyatiga kamroq murojaat qiladilar, ortiqcha axborotlarni qabul qilmaydilar. Shuninguchun keksayganda "jon shirin bo‘lib qoladi".   Uzoq umr ko‘ruvchilarning psixologik xususiyatlari  Jahon fani to‘plagan ma’lumotlarga ko‘ra, ochiq havoda ortiqcha zo‘riqishsiz jismoniy mehnat bilan shug‘ullangan odamlarda harakatningtezligi, qad-qomatning tikligi, ma’naviy tetiklik, ruhiy faollikuzokroq saqlanadi. Mana shu holat jismoniy tarbiya bilan doimiy shug‘ullanuvchi kishilarda ham bo‘ladi. "Umrni uzaytirish muammolari" nomli (1952) kitobda dog‘is- tonliklarda uzoq umr ko‘rishnipg asosiy sabablari  1) Respublikaning tog‘li qismidagi iqlim sharoiti va jo‘g‘rofiy omillar; 2) sutkasiga 3—4 marta iste’mol qilinadigan go‘shtli, o‘simlik moyli va sutli oziq-ovqatlar, chekishning, ichish va ortiqcha jinsiy aloqaning taqiqlangani; 3) avloddan-avlodga asrlar davomida o‘tib kelayotgan madaniy an’analar, o‘ziga xos turmush tarzi va uning xususiyatlari; 4) gigiena- ning barcha qonun va qoidalariga rioya qilinishi va butun umr bo‘yi jismoniy mehnat bilan shug‘ullanish; 5) bir maromda ham passiv, ham aktiv hordiqchiqarish; 6) aholi turmush darajasining moddiy-maishiy jihatdan yaxsh ilanishi va hokazolar. M.YA.Lojechnikova va L.N.Kuleshovaning aniqlashicha, haydovchi- lar, temiryo‘lchilar, ovchilarningko‘rish sezshrligi Yoshligada 1 yoki 1,5 birlikka teng bo‘lsa, uzoq yillardan keyin ham o‘zgarmasligi mumkin. I.V.Davidovskiy va B.G.Anan’ev ta’kidlaganidek, qarish va uzoq umr ko‘rish o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Binobarin, umrni uzaytirishning juda ko‘p omillari bor. YUqorida uzoq umr ko‘- rishning ekologak omillari ifodalandi, Insonning umri uzaytirish uchun  shaxslararo yaxshi munosabat, shirin muomala, samimiy muloqot, oilaviy totuvlik, asab sistemasini asrash, barqaror his-tuyg‘u, hamdardlik, psixik faollik, irodaviy tetiklik bo‘lishi zarur.  https://youtube.com/watch? v=dbtAqBt77r0&feature=shared    E’tiboringiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Оилавий низолар. Ажралиш ва унинг сабаб, оқибатлари. Олдини олиш бўйича амалий тавсиялар
Оилада муомала ва мулоқотни ташкил этиш психологияси
Оилада маънавий-ахлоқий ва миллий қадриятлар шакллантиришда ота-онанинг вазифалари
Нотинч оилалар билан ишлаш, маҳаллада барқарор маънавий муҳитни яратиш омиллари
Оила ва никох социологияси