Alisher Navoiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari

Alisher Navoiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

692

Hajmi:

2.1 MB

Ko'chirib olish shartlari

Alisher Navoiyning ta’limiy- axloqiy qarashlari

Reja: 1. Alisher Navoiyning ilm va ilmli kishilar haqida keltirgan fikrlari. 2. Mutafakkir qarashlarida odobning o’rni. 3. Mutaffakirning insonga hos bo’lgan ma’naviy-ahloqiy hislatlar hususidagi fikrlari.

11. Alisher Navoiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari. Alisher Navoiy ilm o’rganishga intilishni inson kamolotini ta’minlash uchun xizmat qiluvchi eng zarur fazilatlardan biri deb biladi. Ilmni insonni, xalqni nodonlikdan, jaholatdan qutqazuvchi omil sifatida ta’riflaydi. Asarlari mazmunida ilgari surilgan g’oyalar yordamida kishilarni ilmli va ma’rifatli bo’lishga undaydi. Mutafakkir ilm o’rganishni har bir kishining insoniy burchi deya e’tirof etadi. Zero, ilm o’rganishdan maqsad ham xalqning farovon, baxtli-saodatli hayot kechirishini, mamlakatning obod bo’lishini ta’minlashga hissa qo’shishdir, deya ta’kidlaydi. Bilimli va dono kishilar hamisha o’z xalqining manfaati hamda mamlakatining ravnaqi yo’lida faoliyat olib borishlariga ishonadi.

Mazkur o’rinda Mirzo Ulug’bekni ana shunday xislatga ega bo’lgan kishilardan biri bo’lganligiga urg’u beradi hamda uning nomi tarix sahifalarida abadiy saqlanib qoladi, deb hisoblaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli bo’lish bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni yetuk inson sifatida ta’riflash uchun unda, yana shuningdek, sabr-qanoat, saxiylik, himmat, to’g’rilik, rostgo’ylik, tavoze, adab, vafo va hokazo sifatlarning ham mavjud bo’lishi taqozo etiladi.

Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli bo’lish bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni yetuk inson sifatida ta’riflash uchun unda quyidagi sifatlar bo’lishi zarur deb hisoblaydi: sabr-qanoat saxiylik himmat to’g’rilik rostgo’ylik tavoze adab vafo020304 10 0F

Alisher Navoiy asarlari mazmunida o’z aksini topgan har bir fikr amaliy ahamiyatga ega, zero, mutafakkir ularni o’zining ulkan hayotiy tajribasiga tayangan holda bayon etadi. Alloma uzoq yillar davomida olib borgan hayotiy kuzatishlari va tajribasi asosida «Mahbub-ul-qulub» («Ko’ngillarning sevgani») asarini yaratadi. Ushbu asarda «Xamsa» dostonining tarkibiy tuzilmasidan o’rin olgan «Hayrat-ul-abror», shuningdek, «Nazm-ul- javohir» kabi ta’limiy-axloqiy asarlarida ilgari surilgan axloqiy qarashlarni mazmun jihatidan yanada boyitadi.

Mutafakkir «Mahbub-ul-qulub» asarini yozishdan ko’zlagan asosiy maqsadini asar muqaddimasida quyidagi tarzda ochib bergan: «Har ko’cha-ko’yda yuguribman va olam ahlidin har xil kishilarga o’zimni yetkazibman. Yaxshi va yomonning fe’l-atvorini bilibman, yomon-yaxshi xislatlarini tajriba qilibman. Bu hildagi hamsuhbat va do’stlarni xabardor qilmoq va bu hollardan ogohlantirmoq lozim ko’rinadiki, har toifaning xislatlaridan ma’lumotlari va har tabaqaning ahvolidin bilimlari bo’lsin, keyin munosib kishilar xizmatiga yugursinlar va nomunosib odamlar suhbatidan tortinishni zarur bilsinlar va barcha odamlar bilan maxfiy sirlardan so’z ochmasinlar. SHayton sifatlar hiyla va aldovlariga o’yinchoq bo’lib qolmasinlar. Kimki har xil kishilar bilan suhbatlashish va yaqinlashishni havas qilsa, bu borada kaminaning tajribasi yoshlar uchun yetarlidir”.

Alisher Navoiy ilm-fanning inson kamolotidagi o’rni, bilimlarni o’rganish asosida hosil bo’lgan aql va idrokning inson hayotidagi ahamiyati hamda aqliy tarbiya va uning mohiyatini yoritishga alohida e’tibor qaratadi. Alloma insonga xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlari xususida so’z yuritadi hamda mazkur sifatlarning har biriga to’laqonli ta’rif berib o’tadi. Qanoat, sabr, tavoze (adab), o’zgalarga nisbatan mehr- muhabbatli bo’lish, ishqda vafodorlik, saxovat, himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillik (hilm) kabi xislatlarni ijobiy fazilatlar sirasiga kiritadi va ularning har biriga ta’rif berganidan so’ng tanbeh va hikoyatlar vositasida shaxsiy qarashlarini dalillar bilan to’ldiradi. Asarda, shuningdek, axloqiy fazilatlarning antonimi hisoblangan salbiy illatlar va ulardan qutulish yo’llari ham bayon etilgan.

Mutafakkir axloqlilikning eng muhim mezoni odob deb hisoblaydi. Odobli, axloqli bo’lish insonga atrofdagi kishilar o’rtasida muayyan mavqe hamda hurmatga sazovor bo’lishga yordam beradi. Odobga ega bo’lishning inson hayotidagi rolini ko’rsatib berar ekan, Alisher Navoiy shunday fikrlarni ifoda etadi: «Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barakati bilan umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga soladi va u muhabbat ko’ngilda abadiy qoladi. Yoshlarni ko’zga ulug’ ko’rsatadi. Ularning yurish- turishini xalq ulug’vor biladi. O’ziga qarshi xalq tomonidan bo’ladigan hurmatsizlik eshigini bog’laydi va kishini hazil- mazaxdan va kamsitilishidan saqlaydi. Kishi tabiatini insonlik yo’liga soladi va odam mijoziga odamgarchilik manzilida orom beradi. Kichiklarga undan muncha natija hosil bo’lgach, kattalarga allaqachon bo’lishini ko’rarsan.

Adabdan muhabbatga bezak va pardoz yetadi, adab tarkidan do’stlikning ravnaq va bahosi ketadi. Adab va tavozu’ do’stlik ko’zgusini yarqiratadi, ikki tomondan yorug’lik yetkazadi. Tazozu’li va adablilarga ta’zim va hurmat yetadi va u urug’ni ekkan bu qimmatbaho hosilni to’plab oladi. Xalq muomalasida yaxshi axloqning boshlang’ichi shu xislatlar va bu xislat qattiq o’rnashsa, muhabbatga xalal yetishi maholdir. Agar har ikki tomonda yaxshi xulq bo’lsa, adabi va tavozu’ evaziga ta’zim paydo bo’ladi». Demak, yaxshi xulqning asosi bo’lgan odob Alisher Navoiyning talqinida barcha insoniy xislatlarning bosh bo’g’ini sanaladi.

Qanoat, sabr, tavoze, ishq, vafo, saxovat, himmat, karam, muruvvat, hilm (yumshoq ko’ngillik) kabi ijobiy fazilatlarning odobli, axloqli kishilar qiyofasidagina namoyon bo’lishiga urg’u berib o’tadi. Mutafakkir insonga xos bo’lgan ma’naviy- axloqiy xislatlar xususidagi fikrlarini ularning har biriga to’laqonli ta’rif berish asosida davom ettiradi. Chunonchi, «qanoat – buloqdir – suvi olgan bilan qurimaydi. Xazinadir – naqdinasi sochilgani bilan kamaymaydir. Ekinzordir – urug’i izzat va shavkat mevasi beradir. Daraxtdir – shoxi tortinchoqlik va hurmat mevasi yetkizadi. Kimki, qanoatga odatlansa, shoh va gadoy bordi- keldisidan ozod bo’ladi qanoat qo’rg’ondir, u yerga kirsang nafs yomonligidan qutularsan, tog’liklardir – u yerga chiqsang dushman va do’stga qaramlikdan xalos bo’larsan; tubanlashishdir – natijasi yuksaklik; zoriqishlikdir – foydasi ehtiyotkorlik urug’ining mevasi farovonlik».

U o’rtoqdir – suhbati zeriktirarli, ammo maqsadga olib boruvchi; u ulfatdir – umidi uzun, ammo oxiri istakka eltuvchi. Ulovdir – yurishi taxir, ammo manzilga yetkazuvchi; tuyadir – qadami og’ir, lekin bekatga tushirguvchi. Achchiq so’zli nasihatchiday tabiat undan olinadi, lekin zaminida maqsad hosil bo’ladi. Badxo’r dori beruvchi tabibday kasal undan qiynaladi, ammo so’ngida sog’liq yuz beradi».

Yuqorida bayon etilgan fikrlar mazmunidan anglanadiki, alloma o’z davrida ilm olish tamoyillarini to’g’ri ko’rsatib, shuningdek, ta’lim tizimi mohiyatini ham yoritib bera olgan. Alisher Navoiy tomonidan asoslangan ta’lim tizimi o’zida quyidagilarni aks ettiradi: maktab yoki madrasada tahsil olish; olim, hunarmand yoki san’atkorlarga shogird tushish asosida ta’lim olish;` mustaqil ravishda ilm o’rganish.

O'xshashlar

Abdurahmon Jomiyning ta'limiy axloqiy qarashalari. Alisher Navoiyning pedagogik qarashalari

Maxmud Qoshg’ariyning ta’limiy-ahloqiy qarashlari

Abu Ali Ibn Sinoning ta`limiy-axloqiy qarashlari

Avazxon Yusufxon o’g’li Abu Abdulloh Rudakiyning axloqiy qarashlari

Sharq mutaffakkirlari ta’lim metodlari