Ўзбек фольклоршунослиги тарихи - Musiqa - Slaydlar

Ўзбек фольклоршунослиги тарихи

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.6767578125 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек фольклоршунослиги тарихи РЕЖА: 1. Халқ оғзаки ижодининг қадимда ўрганилиши 2. Халқ оғзаки ижодининг ўрганишни даврлаштириш 3. Фольклоршуносликда учрайдиган давр ва замона билан боғлиқ камчиликлар 4. Истиқлол даври фольклоршунослиги

Адабиётлар: 1. И.А.Каримов, Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон, 1999. 2. И.А.Каримов, Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.: Ўзбекистон, 1996. 3. К.Имомов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоқов, О.Сафаров, Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Т.: «Ўқитувчи», 1990. 4. О.Мадаев, Т.Собитова, Халқ оғзаки поэтик ижоди. Т.: «Шарқ», 2001. 5. Алпомиш. Т.: «Шарқ», 1998. 6. С.Мирзаева, Ўзбек халқ романик достонлари поэтикаси. Т.: «Фан», 2004.

ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРШУНОСЛИГИ ТАРИХИ  Халқ оғзаки бадиий ижодини ўрганувчи фан – фольклоршунослик бўлиб, у оғзаки сўз санъатининг ўзига хос хусусиятлари, фольклорнинг пайдо бўлиши, шаклланиши ва тараққиёт босқичлари, ижтимоий табиати ва ғоявий моҳияти, шунингдек, жанрлар спецификаси каби масалаларидан баҳс юритади.  Фольклорни ўрганиш тарихи унга нисбатан фақат илмий мақсадларда ёндашилганликни кузатиш билан чекланмайди, балки инсоният тафаккури тараққиётида унга турлича муносабатда бўлган илм-фан ва маданият арбобларининг адабий қизиқишларини ҳам ҳисобга олишни тақозо этади. Шу маънода фольклоршунослик асослари қадимги дунё эстетик тафаккурига бориб тақалади.

Фольклоршунослик намуналари дастлабки тажрибалар XI асрдан бошлаб кўзга ташланади.  Фольклор намуналарини ёзиб олишда Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит-турк» асаридаги халқ оғзаки ижоди намуналари бунинг ёрқин мисолидир. XI асрнинг машҳур тилшунос олими Маҳмуд Қошғарий туркий сўзларнинг луғавий маъносини изоҳлаш мақсадида қўшиқ, мақол, афсона каби фольклор намуналаридан ҳам фойдаланган. Унда XI аср оғзаки адабиёти намуналари билан бирга энг қадимги даврларда, ҳатто эрамиздан олдинги замонларда яратилган, асрдан-асрга, авлоддан- авлодга кўчиб юрган кўплаб халқ мақоллари, ранг-баранг қўшиқлар, афсона ва нақллар тўпланиб изоҳланганки, бу асар муаллифининг фақат тилшунос олим бўлиб қолмасдан балки ўз даврининг адабиётшуноси, этнографии ва фольклоршуноси бўлганлигидан ҳам далолат беради.

Ўзбек фольклоридан айрим намуналари  Ўзбек фольклоридан айрим намуналарни дастлаб ёзиб олувчи, текширувчи ва нашр этувчилар XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида яшаган Европа сайёҳлари, элчилари ва олимлари бўлдилар. А.А.Кушакевич, Н.Ляпунова, А.Васильев, А.Н.Самойлович каби олимларнинг кундаликлари ва асарларида ўзбек халқининг маиший турмуши, урф-одатлари, оғзаки ижоди бўйича муҳим қайдлар учрайди. Чунончи, халқ қўшиқлари, масхарабозлик, қизиқчилик санъати, халқ сайиллари ҳақидаги таассуротлари баён қилинган; баъзи оғзаки драма, айрим эртакларнинг тафсилотлари берилган.  Ўзбек халқ эртаклари, топишмоқлари, мақол ва маталлари ҳамда оғзаки театр намуналарини тўплаш ва нашр этишда Н.П.Остроумовнинг фаолияти салмоқлидир. У аслида миссионерлик мақсадларини кўзлаган бўлса-да, бу соҳадаги ишлари объектив равишда ўзбек фольклорини ўрганишга муҳим ҳисса бўлиб қўшилди. Худди шу даврлардан бошлаб ўзбек фольклорининг айрим намуналари дунё миқёсида ҳам танила бошлади. Бунда можор (венгер) олими ва сайёҳи Ҳ.Вамберининг хизматлари каттадир.  У 1867 йилда Лейпцигда нашр этилган «Чиғатой тили дарслиги» хрестоматия- қўлланмасида юздан ортиқ халқ мақолларини, «Юсуф ва Аҳмад» достонидан олинган парчаларни немисча таржимада ўзбекча матн билан биргаликда нашр этди. 1911 йилда эса «Юсуф билан Аҳмад» достонининг Хоразм версиясини тўлалигича нашр эттирди.

 XIX асрда айрим фольклор ва китоб ишқибозлари, шунингдек, бахшилар ташаббуси билан халқ достонларининг айрим қўлёзма нусхалари юзага кела бошлади. Бундай нашрлар таржима қилиш ёки халқ достонлари ва эртакларини қайта ишлаш натижасида яратилди. Шу хилдаги асарлар жумласига «Ҳикояти Гўрўғли султон», «Юсуфбек билан Аҳмадбек», «Тулумбий», «Чор дарвеш», «Рустами достон», «Тоҳир ва Зуҳра», «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Санобар», «Бўзўғлон», «Баҳром ва Гуландом», «Ҳурлиқо ва Ҳамро», «Алдаркўса» кабиларни киритиш мумкин.  Халқ оғзаки ижоди намуналарини тўплаш ва тадқиқ қилиш ишлари асосан, ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб жонланди.  Ўзбек билим ҳайъатининг топшириғи билан Тошкент, Сирдарё ва Самарқанд вилоятларида халқ ижоди юзасидан кузатишлар олиб борган Ғози Олим Юнусов 1922 йилларда шу жойда тарқалган кўплаб эртак, қўшиқ, топишмоқ ва мақолларни тўплади. Эпосшунослик тарихида биринчи марта Фозил Йўлдош ўғли ва Ҳамроқул бахшидан «Алпомиш» достонининг бир қисмини ёзиб олди. Олим ўз кузатишларининг натижасини умумлаштириб мақола ёзди ва унда ўзбек эпосининг юксак намуналари: «Алпомиш», «Гўрўғли», «Юсуф ва Аҳмад» каби достонлар ҳақида илк бор фикр юритилди. Шу нарса диққатга сазоворки, тадқиқотчи «Алпомиш» достонини жаҳон адабиётида муҳим ўрин тутган машҳур «Одиссея», «Илиада» каби эпосларга қиёслаб ўрганади.  Йигирманчи йилларнинг охирига келиб халқ санъатининг турли томонларини текширувчи тадқиқотлар юзага кела бошладики, бу ўзбек фольклоршунослиги ўз илмий йўналишига эга бўлиб, унинг асоси яратилганлигидан далолат берарди. Бу асоснинг яратилишида айниқса таниқли фольклоршунос Ҳоди Зариповнинг хизматлари салмоқли бўлди.

 1959 йилда фольклоршунос олима Музайяна Алавиянинг ўзбек халқ қўшиқлари борасида олиб борган тадқиқотлари натижаси сифатида «Ўзбек халқ қўшиқлари» китоби босилиб чиқди.  1960-80 йиллар орасида ўзбек фольклорини илмий-назарий ўрганиш борасида салмоқли ишлар амалга оширилди. Айниқса, жуда катта маданий бойлигимиз бўлган халқ достонларни ҳар томонлама ўрганиш фольклоршуносликнинг диққат марказида бўлди. Фольклоршунос олимлар М.Саидовнинг «Малика айёр» достони, «Ўзбек халқ достонларида бадиий маҳорат», Т.Мирзаевнинг «Алпомиш» достонининг ўзбек вариантлари» монографиялари, М.Муродовнинг «Гўрўғли» туркуми достонлари ҳақидаги тадқиқотлари ўзбек фольклоршунослигига қўшилган муносиб ҳисса бўлди. Айниқса, Ҳ.Зарифовнинг «Ўзбек халқ достонларининг тарихий асослари», «Халқ ижодини нашрга тайёрлаш принциплари» каби мақолалари фан тараққиётида муҳим ўрин тутади.  Академик В.М.Жирмунскийнинг 1974 йилда нашр этилган «Туркий халқлар эпоси» китобида «Манас», «Алпомиш», «Эдига» достонлари ҳақида, шунингдек, «Ўғуз» қаҳрамонлик эпоси ва «Китоби дада Қўрқут» каби тадқиқотлари, «Ўрта Осиё халқ бахшилари» ҳақидаги тадқиқотлари жамланган.  Кейинги йилларда фольклоршуносликда халқ бахшилари ижодини ўрганишга алоҳида эътибор берилди. Фольклоршунослар Т.Ғозибоевнинг «Фозил Йўлдош ўғли», О.Собировнинг «Ислом Назар ўғли», Т.Мирзаевнинг «Халқ бахшиларининг эпик репертуари», М.Муродовнинг «Сарчашмадан томчилар» каби монографиялари яратилди.

 Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда халқнинг азалий орзуси бўлган мустақиллик амалга оширилгач, турли соҳаларда бўлганидек фольклоршуносликда ҳам янги давр бошланди.  Энг аввало республикамиз маданият ва маънавиятини давр талабига мослаштириб ривожлантириш учун халқимизнинг маданий меросини чуқурроқ ўрганиб, уни ўзлаштириб олиш билан бир қаторда маориф, фан ва бошқа соҳаларда турган кўпгина вазифаларни амалга ошириш давлат сиёсатининг устивор йўналишларидан бири бўлиб қолди.  Маънавиятимиз ва маданиятимиз тарихини чуқур ўрганиб, тарғиб қилиш, кишиларни халқпарварлик руҳида тарбиялаш мақсадида улардан фойдаланиш, маданий ёдгорликларни тиклаш, тарихий обидаларни асраш, миллий урф-одатларни, халқ оғзаки ижодини кенг миқёсда объектив ўрганиш ва уларнинг намуналарини тўплаш, ҳозирги кунда яратилаётган моддий ва маънавий мулкни келажак авлодларга тўла етказиш учун барча зарур чораларни кўриш, ёш истеъдодларнинг камол топишига ҳар томонлама кўмаклашиш ана шу вазифалар сирасига киради.  Мана шу нуқтаи назардан қараганда истиқлол йилларида миллий қадриятларимизнинг ажралмас бир қисми бўлган халқ ижодини ўрганиш ва тарғиб қилиш учун ҳам кенг имкониятлар яратилди.  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йилнинг 13 январида қабул қилган «Алпомиш» достони яратилганлигининг 1000 йиллигини нишонлаш тўғрисидаги қарори» ва унинг ЮНЕСКО томонидан қўллаб-қувватланиб, 1999 йилнинг 5-7 ноябрида Термиз шаҳрида ўтказилган халқаро миқёсдаги тантанали юбилей миллий қадриятларимизга бўлган чексиз ҳурмат ва эҳтиромнинг ифодасидир.  Ўзбек халқининг миллий ифтиҳори бўлган «Алпомиш» достонининг тўла равишда халқимизга етказилиши маданий тараққиётимиздаги улкан воқеалардан бири бўлди.

 Фозил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган «Алпомиш» достонининг мукаммал нашри 1998 йили таниқли эпосшунос Тўра Мирзаевнинг «Достонларнинг гултожи» номли сўз бошиси билан чоп этилди.  «Алпомиш» достонининг 1998 йилда проф.Т.Мирзаев томонидан амалга оширилган академик нашри Ойсу Шимшек ва Ойнур Оз томонидан турк тилига ўгрилиб, 2000 йилда Анқарада босилиб чиқди. Шунингдек, достон рус, немис, инглиз ва бошқа тилларга таржима қилинди.  Аждодларимиз ижодий даҳосининг бебаҳо бадиий ёдгорликларидан яна бири «Гўрўғли» туркумидаги достонлардир. Раҳматулла Юсуф ўғли репертуаридаги 27 та бир-бирига чамбарчас боғлиқ бўлган силсила достонлар ҳам истиқлол йилларида нашр этилди. Мазкур туркумдаги достонлар тўрт қисмдан иборат бўлиб, унинг биринчи қисми 1996 йили «Гўрўғлининг туғилиши» номи билан, иккинчи қисми 1997 йили «Авазхон» номи билан эълон қилинди. Ва ниҳоят 2006 йилда достоннинг тўрт жилди ҳам яхлит ҳолда чоп этилиб ўқувчилар оммасига тақдим этилди.  Истиқлол йилларида халқ ижодига бўлган эътиборнинг кучайиши натижасида фольклоршуносликда илмий-назарий аҳамиятга молик бўлган кўплаб тадқиқотлар яратилди ва яратилмоқда.  И.Ёрматовнинг «Ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси бадиияти» (1994), С.Мирзаеванинг «Ўзбек халқ романик достонлари поэтикаси» (2002), Ж.Юсуповнинг «Хоразм эртаги ва ҳаёт ҳақиқати» (1997), М.Жўраевнинг «Ўзбек халқ эртакларида сеҳрли рақамлар» (1991), М.Муродов, А.Эргашовларнинг «Алпомишнома» (1999), О.Мадаевнинг «Алпомиш» билан суҳбат» (1999), «Халқ оғзаки поэтик ижоди» (2001), А.Мусақуловнинг «Ўзбек халқ лирикаси» (1995), Ш.Турдимовнинг «Соқибулбул» (1996), «Ўзбек фольклоршунослиги масалалари» (2006), М.Жўраев, У.Сатторовнинг «Боболардан қолган нақллар» (1998), Хоразм достонлари «Гўрўғли» (2004) каби халқ оғзаки ижодининг турли жанрларини ўрганишга қаратилган монография ва рисолаларнинг яратилиши, кўплаб халқ ижоди намуналарининг чоп этилиши ўзбек фольклоршунослигининг янги тараққиёт босқичига кўтарилганлигидан далолат беради.

Мавзу юзасидан саволлар  1. Фольклоршунослик фани нимани ўргатади?  2. Маҳмуд Қошғарийнинг фольклоршунос сифатидаги фаолияти ҳақида тушунча беринг.  3. XIX асрда фольклоршунослик соҳасида қандай ишлар амалга оширилган.  4. XX асрнинг 20-йилларидан бошланган фольклоршунослик соҳасидаги ўзгаришлар ҳақида маълумот беринг.  5. Ҳ.Зарифовнинг ўзбек фольклоршунослиги асосчиси сифатидаги хизматлари нималардан иборат?  6. Ўзбек халқ эртаклари тадқиқотчилари ҳақида маълумот беринг.  7. Ўзбек халқ достонлари тадқиқотчилари ҳақида маълумот беринг.  8. Истиқлол даврида фольклоршунослик соҳасида қандай муҳим ўзгаришлар рўй берди.

O'xshashlar

Musiqa san’atida milliy cholg’ularning o’rni

O’zbek xalq qo’shiqlari va ularning xususiyatlari

Akord uch tovushligi

“Қувноқлар ва зукколар” кўрик-танлови

“Бунёдкор” ёшлар меҳнат ҳаракати