Nominal va haqiqiy o’lchamlar - Metrologiya - Slaydlar

Nominal va haqiqiy o’lchamlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

669.5 KB

Ko'chirib olish

Nominal va haqiqiy o’lchamlar. CHEKLI CHETGA CHIQISHLAR. DOPUSK BIRLIGI VA KVALITET WWW.ARXIV.UZ

Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. O`lcham dopuski 3. O`tqazishlar, kvalitetlar WWW.ARXIV.UZ

Umumiy tushunchalar • Hozirgi zamon mashinasozligida ko`p miqdorda ishlab chiqariladigan bir xil funksiyani bajaruvchi detallarning istalgani biror uzel, mexanizm va mashinalarga o`rnatilganda, ular o`rnatiladigan o`ringa, qo`shimcha ishlov bermay va moslamay yig’iladi. • Detallarning o`zaro almashuvchanligini ta`minlash uchun ularni chizmalarda ko`rsatilgan nominal o`lchamlariga muvofiq ishlab chiqarish zarur. Loyiha natijasida aniqlanib va GOST 6636-96 ga muvofiq o`ziga yaqin bo`lgan katta qiymatga yaxlitlanib olingan asosiy o`lcham nominal o`lcham deyiladi. (6.1-shakl). • Biroq ishlov berishda detalning birorta ham o`lchami nominal o`lchamga teng bo`lolmaydi. Bunga stanok, kesuvchi asbob va o`lchov asboblarining noaniqligi, keskich uchining eyilishi, keskich bilan detalning kesuvchi kuch ta`sirida deformatsiyalanishi va boshqa bir qancha sabablar bo`ladi. • Shuning uchun, detallarning o`zaro almashinuvchanligini ta`minlash maqsadida, nominal o`lchamlaridan farqli ravishda ularning eng katta va eng kichik chekli chetga chiqish o`lchamlari belgilanadi (6.1-shakl, b). WWW.ARXIV.UZ

• Nominal o`lcham yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini hisoblashning boshlanishi bo`lib xizmat qiladi (6.1-shakl,a). Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqish yo`l qo`yilgan chegara bilan nominal o`lcham orasidagi algebraik farq bo`lib hisoblanadi. • Detalni bevosita o`lchash yo`li bilan aniqlangan o`lchami haqiqiy o`lcham deb aytiladi (6.1-shakl,b). Orasida detalning haqiqiy o`lchami joylashgan ikkita ruxsat etilgan oxirgi o`lchamlar yo`l qo`yilgan chegaradagi o`lchamlar deyiladi. Detalning yo`l qo`yilgan chegaradagi o`lchamlari, uning tayyorlash sifatini ta`minlaydi. • Detalning tayyorlash usulidan qat`iy nazar, uzel yoki mashinadagi o`rniga qo`shimcha ishlov bermasdan qo`yib hamda ish paytida o`z funksiyasini barcha texnikaviy talablarga javob bergan holda bajarishga to`liq o`zaro almashinish deyiladi. WWW.ARXIV.UZ

WWW.ARXIV.UZ

O`lcham dopuski • Detalning yo`l qo`yilgan chegarada eng katta va eng kichik o`lchamlar orasidagi farqga dopusk(cheklanish) deyiladi (6.4-shakl). Yo`l qo`yilgan chegarada eng katta o`lcham bilan nominal o`lcham orasidagi farqga yuqori chetga chiqish , eng kichik o`lcham bilan nominal o`lcham orasidagi farqga pastki chetga chiqish deyiladi. • Asosiy chetga chiqish yo`l qo`yilgan chegaradagi yuqorigi yoki pastki chetga chiqishlardan biri bo`lib dopusk maydoniga nisbatan “nol” chizig’ini aniqlashda foydalaniladi. • Nol’ chiziq bu birikmaning nominal o`lchamiga mos kelib, unda dopusk va o`tkazishlarni grafik tasvirlashda chetga chiqish o`lchami qo`yiladi. Yuqori va pastki chetga chiqishlar bilan chegaralangan maydon dopusk maydoni deyiladi hamda u dopusk qiymati va nominal o`lchamga nisbatan holati bilan aniqlanadi. Masalan, valning nominal diametri 40 mm ga teng, yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqish yuqorisi +0,008 mm , pasti - 0,008 mm . Diametrga dopusk va yo`l qo`yilgan chegarada diametr qiymati aniqlansin. WWW.ARXIV.UZ

• Diametrga dopusk : 0,008 –(-0,008)=0,016 mm . • Yo`l qo`yilgan chegarada eng kichik diametr : 40-008= 39,992 mm , yo`l qo`yilgan chegarada eng katta diametr : 40+0,008 =40,008 mm . • Chiziqli o`lchamning yo`l qo`yilgan chegarada yuqori va pastki chetga chiqish, nominal o`lchamga nisbatan kichik shrift bilan uning qatorida yoziladi (6.5-shakl,a). Bunda plyus belgisi, chekli o`lchamning nominal o`lchamdan kattaligini ko`rsatadi, minus belgisi esa chekli o`lchamning nominal o`lchamdan kichikligini kursatadi. • Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqish nolga teng bo`lsa, u yozilmaydi.(6.5-shakl,b). Yo`l qo`yilgan chegarada yuqori va pastki chetga chiqishlarning son qiymati teng bo`lsa, u nominal o`lcham bilan bir xil shriftda bir marta yoziladi (6.6-shakl, a). Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini chizmada qo`yishga misol 6.6-shakl, bda ko`rsatilgan. • Yuqori va pastki chetga chiqishlarni ko’rsatuvchi sonning o`lchamlarinominal o`lchamni ko`rsatuvchi sonning o`lchamiga nisbati va ularning yozilish tartibi 6.7-shaklda berilgan. WWW.ARXIV.UZ

O`tqazishlar, kvalitetlar • Yuqorida aytganimizdek, detallarning zazorli yoki zazorsiz birikishiga o`tkazish deyiladi. O`tkazishlar uch guruhga bo`linadi: • Zazor bilan o`tkazish . Bunda: sirpanadigan qilib, xarakatlanadigan qilib, qo`zg’aladigan qilib, oson harakatlanadigan qilib o’tkzish , bemalol harakatlanadigan qilib, o`tkazish va harakatlanadigan qilib issiqlayin o`tkazish mumkin; • Taranglik bilan o`tkazish . Bunda: qizdirib, presslab, engil presslab o`tkazish mumkin; • O`tadigan o`tkazishlar . Bunda qimirlamaydigan qilib, tig’iz, tarang, jips o`tkazish mumkin. • Detal elementlarining o`lchami 100 000 mm .gacha bo`lgan birikmalarda dopusk va o`tkazishlar quyidagi GOSTlarda berilgan: GOST 25346-96. GOST 25347-96. GOST 25348-96. GOST 25349- 96 . Bu nominal o`lchamlar quyidagi intervallarga bo`lingan: WWW.ARXIV.UZ

• 1 gacha, 1 dan 500 gacha, 500 dan 10000 gacha. • Val yoki teshik sistemasining bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o`tishdagi izchillik darajasida dopuskning qiymatiga kvalitet deb ataladi. GOSTda dopuskning ortib borishi bilan kattalashib boruvchi tartib rakamlar bilan belgilangan 19 ta kvalitet nazarda tutilgan : 01,0,1,2,3,…,17 . 01,0,1,2 lar-eng yuqori aniklikdagi kvalitetlar hisoblanadi. • Yo`l qo`yilgan chegarada asosiy teshikning o`lchami o`zgarmasdan, valning o`lchami o`zgarishi xisobida- teshik sistemasida, yoki asosiy valning o`lchami uzgarmasdan,teshikning o`lchami uzgarishi xisobida- val sistemasida (6.8-shakl) berilgan kvalitet va nominal o`lchamlar intervali uchun xar xil turdagi o`tkazishlar hosil bo`ladi (6.1-jadval). • Yo`l qo`yilgan chegarada yuqorigi chetga chiqishi nolga teng bo`lgan Valga asosiy val deyiladi va h xarfi bilan shartli belgilanadi, pastki chetga chiqishi nolga teng bo`lgan teshikka asosiy teshik deyiladi deyiladi va H xarfi bilan shartli belgilanadi. WWW.ARXIV.UZ

WWW.ARXIV.UZ

• Teshik sistemasida (6.8-shakl,) o`tkazishlar asosiy teshik o`lchami uzgarmagan holda, yo`l qo`yilgan chegarada val o`lchamining uzgarishi xisobida hosil kilinadi. Bunda valni talab qilingan o`lchamda tayyorlash oson hamda ishlov berishga kam xarakajat ketadi. SHuning uchun teshik sistemasi afzal hisoblanadi. • Val sistemasida (6.8-shakl,b) o`tkazishlar asosiy val o`lchamlari uzgarmagan holda, yo`l qo`yilgan chegarada teshik o`lchamining uzgarishi xisobida hosil kilinadi. Val sistemasi ayrim xollarda , masalan, xar xil o`tkazishlarga ega bo`lgan ko`p sondagi detallarni uzun valga bir vaktning uzida o`tkazishda kullaniladi. • Ayrim payt bitta buyumda o`tkazishlar xar xil sistemasida, ikki diametri teshik sistemasida bajariladi (6.9-shakl). WWW.ARXIV.UZ

O`tqazishlar guruhi Dopusk maydoni va o`tqazishlarni belgilanishi • Dopusk maydoniga kiradigan asosiy chetga chiqishlarni shartli belgilari lotin xarflari bilan belgilanadi. Bunda teshik bosh xarf bilan, val kichik xarf bilan belgilash qabul qilingan (6.10-shakl). Asosiy chetga chiqishlarning a--h oralig’i teshik sistemasida vallarning dopusk maydonida zazor bilan: • Js-n oralig’i o`tadigan, p-zc oralig’i taranglik bilan o`tkazishga mo’ljallangan. • Xuddi shunga o`xshash val sistemasida teshiklarni dopusk maydonida asosiy chetga chiqishlarning A-H oralig’i zazor bilan Js –N oralig’i o`tadigan, P- ZC oralig’i taranglik bilan o`tkazishga mo`ljallangan. • Dopusklar kiskacha JT xarflar bilan belgilanib, u «xalkaro dopusk» ma`nosini bildiradi. Xarflardan keyin kvalitet tartib raqami ko`rsatiladi, masalan JT8 . • Dopusk maydonining shartli belgisi bitta harf va sondan , ya`ni asosiy chetga chiqishining belgisi hamda kvalitet nomeridan tuzilgan bo`ladi. Masalan, dopus k maydoni vallar h6, d10, s7, Js 5 dopus k maydonida teshiklar H 6, D10,S7, Js 5 . WWW.ARXIV.UZ

• O`tkazishning shartli belgisi ikki birikuvchi element ( teshik va val) lar uchun umumiy bo`lgan nominal o`lcham va xar bir element uchun dopusk maydonining shartli belgisidan iborat bo`ladi (6.11-shakl, a). • Masalan : yoki 50 H 11- h 11 • Yoki o`tkazishning shartli belgisi ikki birikuvchi element (teshik va val)lar uchun umumiy bo`lgan nominal o`lcham va kasrning suratida teshikning chekli chetga chiqishining son qiymati, maxrajda esa valning chekli chetga chiqishining son qiymati ko`rsatiladi (6.11-shakl,b). • Masalan: • Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini chizmada ko`rsatish. • Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini bevosita o`lchamda uch usuldan biri bilan ko`rsatiladi: GOST 25346-96 bo`yicha dopusk maydonining shartli belgilari bilan, masalan  55H9,  55 h 8 (6.12-shakl,a,b). Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishining son qiymatilari bilan, masalan, 18 +0,008 ,  10( 6.13-shakl), dopusk maydonining shartli belgisi va uning ung tomonida kavs ichida yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishining son qiymatini ko`rsatish bilan, • masalan 18 H 7 (+0,018)   10 f 9 (6.13-shakl,b).11 / 11 50 11 11 50 h H h H 5,0 2,0 3,0 50         059,0 015,0 WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Standart va standlashtirish

Nonius tipidagi burchak o’lchagich bilan burchaklarni o’lchash

Detal sirti yuzalarning g’adir-budirligi va ularning parametrlari

Mahsulot sifati va uni boshqarish

Metrologiya va standartlashtirish boyicha xalqaro tashkilotlar va ularning vazifalari