Orol dengizi havzasida suv resurlarining shakllanishi - Melioratsiya - Slaydlar

Orol dengizi havzasida suv resurlarining shakllanishi

Yuklangan vaqt:

10.06.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2103.1796875 KB

Ko'chirib olish

MAVZUSI: OROL DENGIZI HAVZASIDA SUV RESURLARINING SHAKLLANISHI. R E J A : 1.Orol dengizi muammosining tarixi. 2.Orolni saqlab qolish mumkin bulgan chora tadbirlar.

Orol dengizi muammosining tarixi, Orolning qurish sabablari va uning hozirgi holati. Orol dengizi Markaziy Osiyoning yopiq suv havzalaridan biridir. Uning chor atrofi bepoyon cho‘l zonasi bilan o‘ralgan. Orol dengizini suv bilan to‘ldirib turadigan manba bu Amudaryo va Sirdaryolardir. Bu daryolar har yili Orol dengiziga 56 km kub suv qo‘yadilar. Mahalliy yog‘inlar hisobida esa 5 km kub suv Orol dengiziga qo‘shilib turadi. Bu ikki daryo (qadimda Oqsuv va Yaksart deb atalgan) Tyanshan va Pomir tog‘laridan boshlanib oqib Orol dengiziga qo‘yiladilar. Tog‘dan boshlangan joylarida bu daryolarda 100 km kub an ortiq suv bo‘lib, to Orol dengiziga qo‘yilganga qadar 2500 km masofani cho‘l zonasi bo‘ylab o‘tganda suvning yarmidan ko‘prog‘i bug‘lanib va boshqa sabablar natijasida Orolga yetib bormaydi. Bu ikki buyuk daryolarning suvlari 2000 yildan ham ko‘proq vaqtdan buyon Markaziy Osiyo xalqlarining chuchuk suvga va qishloq xo‘jaligiga bo‘lgan talabini qondirib kelmoqda, bu mintaqaning muhitiga ko‘rsatgan ta’siri sezilarli darajada emas edi. Biroq XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu mintaqada vaziyat keskin o‘zgara boshladi. Bu o‘zgarish sobiq Ittifoq hukumatining yangi yerlarni o‘zlashtirish asosida paxta yetishtirishni keskin ko‘paytirishga qaratilgan qaroridan keyin boshlangan edi

. 1938 yilga kelib sobiq Sovet Ittifoqi paxta bilan birgina o‘z ehtiyojlarinigina qondirib qolmay balki chetga paxtani eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi, biroq Ittifoq iqtisodiyoti paxta yetishtirishni yanada ko‘paytirish, yangi sug‘oriladigan yerlarni ochish, hamda irrigatsiya sistemasini kuchaytirishni talab qilar edi. Yana yigirma yildan so‘ng ya’ni 1960 yilda sug‘oriladigan yerlar soni 4,5 mln gektarga yetdi, keyingi 25 yilda yana qo‘shimcha 2,6 mln gektar yerga suv chiqarildi va suvni ishlatish bir yilda 105 km kub yetdi. Shundan 60 km3 Amudaryo va 45 km kun Sirdaryo hisobiga to‘g‘ri kelar edi. Shunday holat bu daryolar suv oqimining Orol dengiziga qo‘yilishini keskin qisqartirib yubordi. Masalan, agar 1960 yilda Orol dengizi suvining darajasi 53-54 metrni tashkil etgan bo‘lsa, keyingi yillarda u keskin pasayib borib, suv darajasi 1990 yilda 1960 yilga nisabatan 14 metr pasga tushgan. Bu degan so‘z Orol dengizining - 40% qurigan va suv hajmi 60% gacha qisqargan demakdir. Keyingi yillarda ham Orolning qurishi to‘xtagani yo‘q va kuzatishlarga ko‘ra o‘z vaqtida chora-tadbirlar ko‘rilmasa uning qurishi kelgusida ham davom etaveradi. Shunday holat davom etaversa Orol dengizi kichrayib, qurib umumiy maydoni 4 - 5 ming km kvadrat keladigan sho‘r ko‘lga aylanish ehtimoli bor.

Orol dengizi suvining sho‘rligi 22 - 23% ko‘tarildi. Dengizning sayoz Sharqiy Janubiy va Shimoliy qirg‘oqlaridan dengiz suvi 60-120 km chekinib, sho‘rhok yerlarga aylanib qoldi. Keyinchalik suvning sho‘rlanish darajasi 41 - 42% ga yetib borishi mumkin. Oqibatda ekologik sharoit buzilib baliqlar o‘lib ketadi. Hozirda Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryoning suvi (zovur – qaytarma, sizot suvlarini hisobga olmaganda) deyarli qo‘yilmayapti. Aksincha, dengiz yuzasidan yiliga 40,0 km3 atrofida suv bug‘lanib ketmoqda. Demak suv kirimi uning sarfiga qaraganda kamroq va tez orada Orol dengiziga qo‘shimcha suv tashlanmasa yana 15 - 20 yildan so‘ng suv sathi hozirgiga nisbatan 1213 metr , 1961 yildagi holatga nisbatan esa 19-20 metr pasayib ketadi. Suvning sho‘rligi esa 77% boradi. Hozirgi kunda dengiz sathi 16,5 metrga pasaydi (1997 yil). Natijada Orol dengizi ikki katta va kichik Orolga bo‘lindi. Dengiz suv sathining pasayishi tufayli uning atrofida 4 mln.ga yaqin sho‘rhokka aylanib kuchli shamol u yerdagi tuz qum va changlarni ko‘chirib, 300 km masofagacha olib borib tarqatmoqda. Changlar bilan birga xloristovodorod va oltingugurt kislotalarini ham tarqatmoqda. Natijada atrofdagi obikor yerlarga zarar keltirilmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra qo‘yi Amudaryodagi yerlarning har gektariga 0,8 – 1,0 t tuz kelib tushmoqda. Bu esa yerlarni sho‘rlatib, meliorativ holatini yomonlashtirib paxta va boshqa ekinlar hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Dengiz suv sathining pasayishi tufayli Amudaryo va Sirdaryo deltalaridagi to‘qayzorlar, yaylovlar, o‘tloqlar qurib qayta cho‘llashmoqda. Dengiz atrofidagi tumanlarda yer osti suv sathi pasayib chorvachilik uchun oziqa bo‘ladigan o‘simliklar qurib, ko‘chma qumlar maydoni ko‘payib bormoqda. Orol dengizi qurigunga qadar 200 km atrofidagi hududning iqlimi yaxshi holatda saqlanib turgan. Qishda sovuqni yozda o‘ta issiqni kamaytirib turgan. 1980 yilga kelib, yanvar oyi bilan iyul oylarining o‘rtacha oylik harorat farqi 2° ga ko‘paygan.

Orol dengizini saqlash to‘g‘risida qabul qilingan asosiy hujjatlar Orol dengizi bo‘yi hududlarini rivojlantirish strategiyasi hali Ittifoq tarqalmagan paytlarda ishlab chiqilgan bo‘lib, u uncha murakkab emas edi. Bunga asosan Orol bo‘yi hududlarida ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni shakllantirish, foydali qazilmalardan foydalanish, keng sanoat korxonalarini tashkil etish ko‘zda tutilgan edi. Ishlab chiqarishni bunday tashkil qilish suv miqdorini ko‘p ishlatishni talab qilar edi. Bu esa suvdan foydalanuvchi tashkilotlarga suvning sifati va miqdoriga ta’sir ko‘rsatishi aniq edi. 35 yil o‘tgandan keyin bu tadbirlarning ko‘rsatgan salbiy holatlari aniq bo‘la boshladi va muammo ancha murakkablashdi. Chunki qazilma boyliklar qazib olinadigan hududlarda sanoat tez va keng miqyosda rivojlandi, yangi sanoat korxonalari barpo etildi. Bu korxonalar ko‘p miqdorda suvni iste’mol qila boshladi va qishloq xo‘jalik sohasiga mo‘ljallangan suvlar miqdori bora - bora kamayib bordi. Buning ustiga Orol basseyni aholisi 34 mln. kishiga ko‘paydi yoki bu 1960 yildagi aholi soniga nisbatan 2,5 marta ortiqdir. Aholi madaniylashib ko‘proq suvni iste’mol qila boshladi, sanoat korxonalari va yangi shaharlar paydo bo‘ldi. Natijada bu hududlarda qishloq xo‘jaligiga ko‘zlangan suvlar miqdori qisqarib shahar va sanoat korxonalariga ko‘proq berila boshladi. Buning ustiga kerakmi, kerak emasmi, tejamlimi, tejamsizmi buni e’tiborga olmasdan bir qancha kanallar qazildi. Ana shunday kanallardan biri bosh qoraqum kanalidir. Bu eng katta qurilish inshoati bo‘lib Afg‘oniston chegarasidan tortib, Turkmanistonning cho‘llari ustidan Ashgabat tomonga 1400 km masofaga cho‘zilgan. Sovet Ittifoqi tarqalmasdan oldin suv resurslarini taqsimlashni Markaziy hukumat bajarar edi. Xozirchi?

Orolni saqlab qolish mumkin bo‘lgan chora - tadbirlar Ochiq kanallarni betonlashtirish, suvni meyorida taqsimlash, yangi (tomchilatib, yomg‘irlatib) sug‘orish usullarini joriy qilish sel suvlaridan oqilona foydalanish. Bu tadbirlar Orol suvini ko‘paytirish bilan birga, uning havzasidagi tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni yaxshilaydi. Orolning asosiy manbai hisoblangan Amudaryo va Sirdaryo havzalarini qattiq nazorat qilib iloji boricha ikki daryo suvini ko‘paytirib Orolga tashlash lozim. Amudaryo havzasidagi Sarez ko‘li suvininig bir qismini Rangun, Norak, Janubiy Surxon, Tolimarjon, Qo‘yimozor, Zand, Tuyamo‘yin, Dautko‘l suv omborlarini, Vaxsh, Qarshi, Amu-Buxoro kanallar suvining ma’lum qismini Amudaryoga qaytarish kerak. Hozirgi vaqtda birgina Qoraqum kanali orqali Amudaryodan har yili 12 km3 suv olinmoqda. Mutaxassislar fikriga ko‘ra shuning 7 km3 gacha hajmi bug‘lanib va qumga singib yo‘q bo‘lmoqda. Kanalning enini qisqartirilib betonlashtirilsa 5 - 6 km3 suvni iqtisod qilib Amudaryoga qaytarish mumkin. Sirdaryo havzasidagi To‘xtagul, Andijon, Qayraqum, Chorvoq, Chordara suv omborlari, ba’zi kanallar suvining bir qismi va Haydarko‘l suvining hammasini tozalab Sirdaryoga yuborish lozim.

Amudaryo Markaziy Osiyoning eng yirik sersuv daryosi hisoblanadi. Uning uzunligi daryoning boshi (manbayi) Panj bilan birgalikda 2540 km ni tashkil etadi. Panj ikkinchi irmoq Vaxsh bilan qo‘shilgandan boshlab Amudaryo deb ataladi.O‘rta qismida Amudaryoga uchta yirik o‘ng irmoqlar (Kofirnigon, Surxandaryo va Sherobod ) va bitta chap irmoqga quyiladi. Shundan boshlab to Orol dengizigacha Amudaryo birorta ham irmoqqa ega emas. Daryo to‘yinishi, asosan, qor va muzlarning erigan suvlari hisobiga bo‘lib, shunga ko‘ra eng ko‘p suv sarfi yilning yoz oylari, eng kichik suv sarfi esa yanvar-fevral oylariga to‘g‘ri keladi. Oqimning yil davomida bunday taqsimlanishi daryo suvidan sug‘orish maqsadlari uchun juda katta qulaylik yaratadi. Amudaryo Kerkidan Nukusgacha tekislik bo‘ylab oqib o‘tar ekan, o‘z oqimining katta qismini bug‘lanish, shimilish (filtratsiya) va sug‘orishga sarf qiladi. Loyqaligi bo‘yicha Amudaryo Markaziy Osiyoda birinchi, dunyoda esa oldingi o‘rinlardan birida turadi. Amudaryoning asosiy oqimi Tojikiston hududida shakllanadi, so‘ngra Afg‘oniston bilan O‘zbekistonning chegarasi bo‘ylab oqadi, Turkmanistonni kesib o‘tadi va O‘zbekiston hududida Orol dengiziga quyiladi.

Sirdaryo – Markaziy Osiyoda sersuvligi bo‘yicha ikkinchi va uzunligi bo‘yicha birinchi o‘rinda turadigan daryo hisoblanadi. Uning boshlanish qismi (manbayi) Norindan boshlab umumiy uzunligi 3019 km ni, havza maydoni esa 219 ming kv km ni tashkil etadi. Sirdaryoning manbayi Markaziy (ichki) Tyan- shan hisoblanadi, uning ikki irmog‘i Norin va Qoradaryo birlashgandan so‘ng Sirdaryo deb atala boshlaydi. To‘yinishi muz va qor erishi, ko‘proq qor erishi hisobidan bo‘ladi. Suv rejimi uchun yoz bahorgi – yozgi suv ko‘payishi (toshqini) bilan tavsiflanadi va bu holat aprel oyidan boshlanib, iyun oyiga eng ko‘p oqim to‘g‘ri keladi. Sirdaryoning asosiy oqimi Qirg‘iziston hududida shakllanadi, keyin O‘zbekiston va Tojikiston hududlarini kesib o‘tadi hamda Qozog‘iston hududida Orol dengiziga quyiladi.

• Orol dengizi havzasi bo‘yicha jami olinadigan suv hajmi 1960-yilda 60610 mln m kub ni tashkil etgan bo‘lsa, 1990- yilga kelib bu ko‘rsatkich 116271 mln m kub ga teng bo‘ldi, ya’ni 1,8 marta o‘sdi. Ushbu davr ichida hududdagi aholi soni esa 2,7 barobar, sug‘oriladigan maydon 1,7 barobar, qishloq-xo‘jalik mahsulotlari 3 marta, yalpi milliy mahsulot qariyb 6 martaga ko‘paydi.

O'xshashlar

“Gidrotexnikaga kirish” fanining predmeti. Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari

Suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari

Suv omborlari

Suv o’lchash nasadkalari yordamida suv sarfini aniqlash

Iste'molchilarning suv uzatuvchi tarmoqlaridan suv olishni aniqlash