Dinning ibtidoiy shakli - Manaviyat asoslari - Slaydlar

Dinning ibtidoiy shakli

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1891.5 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. Dinlar tasnifi. Diniy ong asoslariningshakllanishi. 2. Ibtidoiy din shakllari (totemizm, fetishizm, animizm, shomonizm, magiya). 3. Milliy dinlar va ularning uziga xos xususiyatlari. www.arxiv.uz

• Kishilar turmush tarzidagi va jamiyat xayotidagi uzgarishlar insoniyatning diniy ishonch, e’tikod xakida xam ma’lum evolyutsiyaning yuz berishiga sabab bulgan. Ana shu asosda turli din shakllari yuzaga kelgan. Bular urug-kabilachilik (ibtidoiy) dinlari, milliy dinlar va jaxon dinlari. SHu bilan birga dinlar mazmun va moxiyatiga kura politeistik (kupxudolik) va monoteistik (yakkaxudolik) dinlariga bulinadi. • Hozirda jaxon dinlari bullishi Zardushtiylikka sayyoramiz axolisining 130 mingga yakini, Buddaviylikka 800 million, Xristianlikka 2 milliard, Islom diniga 1,3 milliardi e’tikod kilishi rasmiy ma’lumotlarda kayd etilgan. www.arxiv.uz

• Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-endokrin, biologik, psixologik va boshka soxalari uziga xos xususiyatlarga ega edi. Bu nafakat uning xayoti va faoliyatiga fe’l-atrofiga, balki uning fikrlash darajasiga, kuchli xayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustaxkam xakikiy yoki soxta mantikiy konuniyatlarini kashf etishiga ta’sir kursatdi. U ibtidoiy bulsa xam aklliy, fikr yurituvchi, ma’lum taxlilga kobiliyatli, konkret xolatda fikr yurita oladigan, doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalariga ega bulgan odam edi. Bilim mikdorini nixoyatda ozligi va uni doimiy takomillashib borishi, oldingi turganxayotdan ko’ðqóv va uni yengishgi bulgan ishtilish, amaliy tajribaning uzluksiz kupayishi, tabiati kuchlarga mutlok tobelik va undan kutilishga tirishishi, arof muxit injikliklari va ularni yengish va xakozo. Bularning barchasi shunga olib bordiki uning ilk kadamidan nafakat mantikiy talabchanlik, balki xissiy-ijtimoiy, xayoliy- fantastik munosabatlar kelib chikdi. 20-50 kishidan iborat bulgan kichik kabila mexnat faoliyati jarayoni (ov, ozuka izlash, kurol yashash, turar joyni jixozlash, olovni saklash va xakozo.) Doimiy ijtmoiy munosabatlar, oilaviy urugdoshlik alokalari va xodisalar jarayonida nikox alokalari, ulim ushbu jamoaning ruxoniylari gayritabiiy kuchlar va vokelik urtasidagi gayri oddiy alokalar tugrisida ibtidoiy tasavvurlar mustaxkamlanib borgan. Real xayot bilan birgalikda uzga dunyo mavjudligi, marxumlar tiriklar xayotiga ta’sir eta olish tugrisidagi goyalar yuzaga keldi. www.arxiv.uz

• Ibtidoiy odam uz karindoshlarini kumishda maxsus marosimlar ma’lum tayyorgarlik udumlariga amal kilar edi. Jasadni kizil mineral buyok bilan koplar, uning yoniga kundalik extiyoj buyumlari zeb-ziynatlar, asbob- anjomlar va xakozo ko’yilar edi. Bularning bari uz jamoa a’zolarini dafn etayotgan jamao oxirat mavjud ekanligi xakida iyutidoiy tasavvurlarga ega bulganidan dalolat beradi. • Arxelogik izlanishlar jarayonida yer yuzining turli joylaridagi gorlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan suratlarning kupchiligi ov saxnasi, odam va xayvonlarning ta’virlari, xayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim xayvon kiyofasidagi mavjud suratlaridan iborat bulgan. Bu suratlar dalolat kildiki uzlari va xayvonlar urtasidagi tabiiy va gayritabiiy alokalar mavjudligi xakidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marxum ajdodlarning ruxlar sexrli usullar bilan xayvonlar xulkiga ta’sir etish imkoniyatiga ega deb bilardilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marxumlar urtasidagi vositachilar ya’ni turli xildagi sexrgarlar va shamonlar faoliyatining kelib chikishiga sabab buldi. • Ibtidoiy odamlar xozirgi davrdagi singari tula shakllangan diniy sistemaga ega bulmagan. Ularda boshlangich diniy tasavvurlargina bulgan xalos. Dinning ana shunday ibtidoiy shakllariga totemizm, animizm, fetishizm, shomanizm xamda magiya ( sexrgarlik ) kabilar kiradi. Dinning bu shakllari urugchilik tuzumi shakllanayotgan davrda paydo bulgan. www.arxiv.uz

• Totemizm – indetslar tilida “ O totem” suzidan olingan bulib, “ uning urugi” degan ma’noni bildiradi. Bunda kadimgi zamondagi urug - kabila a’zolarining muayyan bir xayvon, usimlik bilan gayritabiy alokasi, yakinligi, kon- karindoshligi bulgan deb, xayvon va usimliklarni mukaddaslashtirishdan iboratdir. xar bir kabila yoki urug uz sharoitini xamda imkoniyatlarini kuzda tutib, bazi xayvonlarni ovlab va ular xakida yetarli ma’lumotlarga ega edi. Bunday xayvonlarni yakindash bilish ularning urug bilan yakinligi, kon- karindoshligi bulsa kerak, degan tasavvurni keltirib chikargan. Natijada bazi xayvonlar, keyinchalik esa usimlikning bazi navlari xam muayyan urug a’zolarning ajdodi, ya’ni totemidir, degan tasavvur shakllanishiga olib kelgan. SHuning uchun, keyinchalik urug a’zolari toteming “ yordamiga” kuz tikkanlar, uni mukddaslashtirib, uz xomiylari deb xisoblaganlar. Totemga sajda kilingan, ximoya, kilingan e’zozlangan. Keyichalik totemizmda ta’bu ta’kiklash konuni ishlab chikilgan. Bunda uzini totemi xisoblangan xayvon yoki usimlikni istemol kilish man etilgan. Fakat ayrim xollarda, ya’ni tantanali kunlarda ularni maxsus rasm-rusumga rioya kilgan xolda istemol kilish mumkin bulgan. Urug a’zolari shundagina totemning kuch kuvvati kishilarga utadi va u kelgusida xam urugning xomiysi bulib koladi degan tasavvur bulgan. www.arxiv.uz

• Totemizmning elementlarini xozirgi dinlarda xam kurish mumkin. Masalan, xinduizm dinida fil, maymun, sigir, ilon, kabilar mukaddas xayvonlar xisoblanganlar. Uzbeklarda kaldirgoch, musicha, laylak, kukkargani mukaddas kushlar deb e’zozlash xam totemizmning kurinishlaridan biridir. Markaziy Osiyo xalklarida, shu jumladan uzbeklarda muchalga karab vakt xisobini chikarish totem e’tikodi bilan boglikdir. • Fetishizm xam kadimgi din shakllaridan biri. Fetishizm – portugalcha “ Fetisho ” Frantsuzcha “ Fetish ” suzidan olingan bulib, “ sexrli narsa ” degan ma’noni bildiradi. Bunda jonsiz narsalarda kandaydir gayritabiy kuch borligiga ishoniladi. Ulardan madad kutadi. Siginish ob’ekti xar xil narsa, ya’ni tosh, tayok, daraxt va x.k. bulishi mumkin. Bunday fetishlashtirilgan buyumlar keyinchalik tumor, sanam, but kabilar bulgan, ular xozir xam uchrab turadi. Ibtidoiy odamlar mazkur buyum-fetishlar mujizali, uzlarining xayotiga ta’sir kilish kobiliyatiga ega ekanligiga ishonganlar, undan madad va yordam kutganlar. www.arxiv.uz

• Ikona (xudo tasviri) ga, “mukaddas” daraxt va toshlar, aziz avliyolar va ularning kabrlariga, xar xil tumorlarga, kuzmunchoklarga siginish, ularni mukaddas deb bilish fetishizmning bizgacha kelgan koldigidir. • Animizm - lotincha “anima” suzidan olingan bulib, rux, jon degan ma’nolarni bildiradi. Bu nom ingliz etnografi E.Teylor tomonidan kiritilgan. Animizmning moxiyati kishi ruxining, jonining borligicha ishonishdir. Animizmda ruxlar tabiiy xodisalarni boshkaradi, unga ta’sir utkazadi deb xisoblanadi. Bu ruxlar yo saxiy kishilar baxtiga, xayotiga taxdid soluvchi bulishi mumkin deb tasavvur kilingan. Ibtidoiy odamlar vafot etgan kishilarning ruxlari abadiy, ulmas deb xisoblab, ularga siginganlar. Ular uz tanalari tuzilishini kishi ulishi, tush kurishi va jasadlari bilan boglik xodisalarni tushuna olmay, jonni mavjud bir narsa deb bilib, kishi ulishi bilan jon tanani tark etib ketadi, boshka narsalarga, ya’ni xayvonlarga, yosh chakalok bolalarga utadi deb tasavvur kilganlar. Uykuni jonning kishi tanasini vaktincha tashlab ketishi, tushni esa kishi uxlab yotganda jonning boshka ulib ketgan kishilarning joni bilan uchrashuvi deb bilganlar. www.arxiv.uz

• Animizmga e’tikod kilganlar odam ulgandan sung jon tanadan chikib ketadi va ulmaydi, abadiy yashaydi deb xisoblaganlar. SHu asosda ruxning ulmasligi tugrisidagi tasavvurlar yuzaga kelgan. SHu bilan birga ibtidoiy odamlar xar bir narsaning uz ruxi-joni bor deb tasavvur kilgan. • Markaziy Osiyoda marxumning jonini-ruxini “arvox” deb atashgan. Arvox esa uzokqà ketmay shu joyda aylanib yuradi, uydagi barcha ishlardan xabardor bulib, turadi deb uylaganlar. Arvoxlarni rozi kilish, gazabini keltirmaslik maksadida xar xil kurbonlik marosimlarini utkazganlar. • Utgan ajdodlar ruxlariga sajda kilish, ularni xotirlash, tabiat va tabiat kuchlarga siginish natijasida mukaddas joylar, avliyolarning kabrlari vujudga kelgan. • SHomonizm – ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilishi davrida paydo bulgan animistik e’tikod va ibodatning keng doirasiga kiradigan kadimgi diniy e’tikodlardan biri. www.arxiv.uz

• “ SHomon” tunguscha suz bulib, “uta xayajonlangan”, “jazavali kishi” degan ma’noni anglatadi. Uning uziga xos xususiyati – kishilar orasida turli ruxlar bilan munosabatda bula oladigan shomonlar kobiliyatiga ishonishdir. SHomonlarga shuningdek, kelajakni oldindan aytib berish, kasalni davolash ulganlarni oxiratga uzatish, ruxlar bilan mulokotga kirisha olish, tabiatda xoxlagancha uzgartirishlar kilish kabi xususiyatlari borligiga ishonishgan. Utmishda shomonlarning rux bilan alokasi shomon dumbirasi yoki mujizaviy musika ijrosida turli rasm-rusmlarni bajarish jarayonida jazavasi tutib, xoldan toyguncha bajarilgan. Xulosa shuki, shomonizmning totemizm, fetishizm, animizmdan farki bor. Bunda dinlarda odamlar xayvonlar, usimliklar, turli buyumlar, va ruxlarga siginish bulsa, shomonizmda odamlar odamga, ya’ni shomonga ishongan va sigingan. SHomonizm utmish dinlar sarkiti sifatida ba’zi xollarda uchrab turadi. • Magiya ( sexrgarlik) – insonga, xayvonga yoki tabiat xodisalariga gayritabiy yul bilan ta’sir kursatish maksadida bajariladigan xatti-xarakatlardir. • Sexrgarlik yolgon va kuzga kurinmaydigan sexrli aloka va ta’sirlarning tabiatiga mavjudligiga ishontirish, ayrim xollarda odam bilan tabiat orasidagi munosabatlarga xam ta’sir utkazish, bir odamning ikkinchi bir shaxsga ta’sir kila bilish kobilayatiga ega ekanligini uktirishdan iborat diniy e’tikoddir. www.arxiv.uz

• Sexrgarlik yuli bilan kupincha xavf-xatardan saklanish yoki dushmanga zarar yetkazish maksadida uzok masofadan bulsada, jismoniy xolda nojismoniy ta’sir utkazishga xarakat kilingan. Bu ish bilan jodugarlar, azoyimxonlar, folbinlar, duoxonlar, baxshilar, shugullanganlar. • Sexrgarlikning kuyidagi turlari bulgan: birovga yoki dushmanga ziyon-zaxmat yetkazish, xarbiy sexrgarlik, muxabbat sexrgarlik ( issik sovuk qilish), davolash sexrgarlik, ob-xavo sexrgarligi, xujalik sexrgarligi, va x.k. • Sexrgarlik barcha dinlarda muxim urin olganligi bilan ajralib turadi. • Kishilik jamiyati tarixida din shakllari turli-tuman bulgan. Ammo xar kanday din muayyan, konkret tarixiy sharoit va ijtimoiy munosabatlarga muvofik xolda paydo bulgan xamda rivojlangan. • Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilgan va sinfiy tabakalanish boshlangan davrda xudolar xakidagi tasavvurlarning shakllanishi ular bilan boglik bulgan urf-odat va marosimlarda xam muayyan uzgarishlarga olib kelgan. www.arxiv.uz

• Milliy dinlar deb, odatda, bir millatga mansub xalklar e’tikod kiladigan dinlar tushuniladi. • Milliy dinlar elat-elat dinlar deb yuritiladi. CHunki ular urug kabila dinlaridan farkli ravishda sinfiy jamiyat karor topishi va shaklanishi davrida vujudga kelgan va rivojlangan. Binobarin ular avvalo, elatning sungra, millatning shakllanishini uzlarida aks ettirgan. • Milliy dinlarda tasavvur kilingan xudolar milliy xudolar xisoblanib, ibodat – marosimlar asosan muayyan elat yoki millatnikigagina mos tushar edi. Binobarin, bu xildagi kadimgi dinlar milliy davlat xarakterida bulishi bilan boshka din ajralib turadi. • Milliy dinlarga xindiuzm, jaynizm, sikxizm, braxmanizm, daosizm, konfutsiylik, sintoizm va iudaizm ( yaxudiylik ) kabi dinlar kiradi. www.arxiv.uz

• Eng kadimgi milliy dinlardan biri iudaizm ( yaxudiylik ) dinidir. Iuda – yaxudiy millatining eng kadimgi kabilalaridan birining nomidir. Yaxudiylik dinining yuzaga kelishi va shakllanishi va eramizdan avvalgi XIII- asrga Falastin yerlarini Isroil kabilalari tomonidan bosib olinishi davriga tugri keladi. Bu davlatning vujudga kelishida Iuda kabilasi muxim rol ь uynagan. Mustakil yaxudiy davlati barpo bulgandan sung ana shu kabilaning xudosi Yaxvega siginish joriy etilgan. Salomon (Sulaymon paygambar) podsholigi davrida, ya’ni er.av.X asrda xashamatli Yaxve ibodatxonasi kurilgan. • Yaxudiylar er.av. mingyilliklarda Misrliklar, Ossuriyaliklar, Vaviloniya, Eron, Rim imperiyasi kabi mamlakatlar asrligi va zulmi ostida goyat ayanchli xayot kechirganlar. SHu tufayli bunday azob va ukubatlardan, kuvgunliklardan kutilish, yaxudiylarni ozod kilish uchun xaloskorning kelishi (messiya) xakidagi goya yuzaga kelgan. Bunga kura oxirzamonda Yaxve yaxudiylar orasidan bir xaloskorni chikaradi va u kuyidagi vazifalarni bajaradi:1. Dunyoni kaytadan islox kilgan xolda kurish: 2. Barcha yaxudiylarni Sinay tepaligi atrofida tuplash: 3. Ularning, ya’ni yaxudiylarning barcha dushmanlarini jazolash. www.arxiv.uz

• Yangi eraning 133 yiliga kelib rimliklar tomonidan yaxudiylar Falastin yerlaridan xaydab chikariladi.SHuning uchun yaxudiylar turli mamlakatlarga tarkalib ketgan. • Yaxudiylar kaysi davlatga borib yashagan bulsalar, u yerlarda uzlarining jamoalarini tuzganlar. Imkoni boricha uz dinlarini saklab kolish maksadida tuplanib turabigan joy- sinagog (ibodat uylari)larni vujudga keltirdilar. • Yaxudiylik dini yakkaxudolik dinidir. Uning mukaddas kitoblari Tavrot, Zabur va Talmud xisoblanadi. Tavrot kadimiy yaxudiy tilidagi “Tora” suzidan olingan bulib, konun degan ma’noni bildiradi. U er.av. 1586 yillarda Muso alayxissalomga nozil kilingan bulib, uni, “Musoning besh kitobi” deb xam aytiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Yaxudiylik dinining asosi Xudodan boshkani ilox deb bilmaslik But, sanam va rasmlarga siginmaslik Bekordan bekorga xudo nomi bilan kasam ichmaslik SHanba kunini xurmat kilish va uni xudo uchun bagishlash Ota-onani xurmat kilish Noxak odam uldirmaslik Zino kilmaslik Ugirlik kilmaslik Yolgon guvoxlik bermaslik Yakinlarning narsalariga kuz olaytirmaslik www.arxiv.uz

• “ Zabur” Dovud alayxissalomga Xudo tomonidan nozil etilgan bulib, eramizdan avvalgi 1050- 900 yillar orasida kitobat kilingan. • Zabur diniy- musikaviy she’riyat bulib, u asosan Xudoga bagishlangan madxiyalar, diniy alkov ko’øiklar, duolar, shukronalar, iltijolar, nolayu figonlar, dushmanlar, ustidan shikoyat va boshkalardan iborat. • Yaxudiylikni yana bir mukaddas kitobi, Talmud Tavrotga yozilgan sharxlardan iborat, “ Talmud ” yaxudiy tildan olingan bulib, urganish degan ma’noni bildiradi. U ogzaki konun deb xam yuritiladi. Talmud Mishna ravvinlar ( ruxoniylar ) tomonidan Tavrotga yozilgan sharklar, Temara esa Mishnaga yozilgan sharxlarni uz ichiga oladi. Talmudda yaxudiylarning goyaviy, diniy, xukukiy, axlokiy konun- koidalari, urf-odatlari, an’analari, bayon kilingan. • Tavrot va Zabur Bibliyaning “ kadimgi axd” kismiga kiradi. Bibliya – kitob, uram degan ma’nolarni bildiradi. www.arxiv.uz

• “ Qàdimgi axd ” yaxudiylarning xudo bilan axdlashuvini bildiradi. Iso alayxisalomga nozim bulgan Injil Bibliyaga, “ Yangi axd ” bulib kirgan. U xristianlarga tegishli. • Bibliyaning “ Qadimgi axd ” kismi besh kitobdan iborat bulib, “ Musoning besh kitobi ” deb xam ataladi. 1- kitob • “ Borlik ” deb atalib, unda olam va insonlarnng xudo tomonidan yaratilganligi bayon kilingan. 2- kitob “ CHikish ” deb atalib, unda muso alayxissalomning xayoti, yaxudiylarning Misr asirligidan ozod bulgani bayon kilingan. 3- kitob • “ Sonlar ” deb atalib, unda yaxudiylarning Misr asirligidan kutilib to Falastin yerlarini bosib olgunlariga kadar xayot tasvirlangan. 4- kitob “ Loviy ” deb yuritilib oilaviy xayot masalalari bayon kilingan, 5- kitob “ Ikkinchi konun ” deyilib, diniy konun - koidalar bayon kilingan. Bu dinga e’tikod kiluvchilar 18 millionga yakin bulib, ularning uchdan bir kismi AQSH dadir. www.arxiv.uz

• Yaxudiylik dini Xristianlik va Islom dinining vujudga kelishida katta ta’sir utkazgan. Bu dindagi kuplab talab va ta’kiklar mavjudligi, undagi Sionizm kabi okimda millatchilik, shovinizm kabi reaktsion goyalarning ilgari surilishi uning jaxon diniga aylanishiga tuskinlik kiladi. • Hindiuzm - xozirgi xindistonda tarkalgan din shakllardir. U eramizdan oldingi dinlardan vedaizm va braxmanizmning evolyutsiyasi natijasida eramizning birinchi ming yillik urtalariga kelib shakllangan. • Hindiuzm insonning tugilgandan to vafot etishiga bulgan xukuk va vazifalarni belgilab va cheklab ko’ÿdi. SHuning uchun unda marosimchilikka keng urin berilgan. xindiuzm kishilarning ijtimoiy tengsizligini oklaydi va abadiylashtiradi, ruxning ulmasligi va kuchib aylanib yurish ( sansara ta’limoti), kayta tugilishi ( karma ta’limoti), gunox kishilar uchun javob berish, jannat va duzox kabi akidalarni uz ichiga oladi. • Hinduizm politeistik din bulib, unda kup xudolilik elementlari saklangan. Dindorlar tasavvurida bosh xudo Braxman Koinotning ijodkori va yaratuvchisidir. Bundan tashkari xindlar Vishnu va SHiva xudolariga xam e’tikod kiladilar. www.arxiv.uz

• Hinduizm ta’limotiga, olam paydo bulib, yemirilib, yuq bo’lib turadi, ya’ni olamning yashashi progressiv emas, aksincha progressiv xarakterga ega: xar bir davr olamning yuksak rivojlangan chuqqisidan boshlanib, uning inkirozga uchrashishi bilan tugaydi,. Insonlar gunoxga botib ketgach, olam yuqoladi. • Hinduizmda yashashdan 4 ta maksad bor: 1) dxarma – oila va jamiyatda diniy talablarning bajarishi6 2) artxa – foydalanishlar kilish, zarur materiallarga ega bulish: 3) kama- muxabbat tuygulariga erishish, xis – tuygularini kondirish: 4) moksha – tugilish zanjiridan butunlay xalos bulish. • Hindulikda sigir, fil, maymun, ilon kabi xayvonlar mukaddas sanaladi. xind xalki uchun Gang daryosi xam mukaddas sanaladi. • Hinduizmning mukaddas yozuvlariga Vedalar, Ukanshiadlar kiradi. Veda sanskret tilidan olingan bulib, “ bilim ” degan ma’noni bildiradi – Upanshiadlar sanskritcha “ sili ta’limot ” degan ma’noni bildirib, vedalarni sharxlash jarayonida yuzaga kelgan axlokiy va boshka xarakterdagi risolalar bulib, 250 ga yakindir. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Jaynizm – dinining asoslisi sifatida e’tikod kilinadigan yarim afsonaviy paygambar – Jina nomi bilan atalgan bulib, eramizdan avvalgi VII asrda paydo bulgan. Jaynizm braxmanizmdagi kishilarni tabakalarga ajratishga karshi paydo bulgan. Uning ta’limotida 24 paygambarga, ayniksa oxirgi paygambar – Varxamana Maxaviraga siginish talab etiladi. Jaynizmda jon- ulmasligiga uning bir moddiy shakldan ikkinchisiga kuchib yurishga ishonish markaziy urinni egallaydi. • Inson yer yuzida kiladigan xar kanday xarakat va ish ana shu jon bilan tan birligida sodir bo’ladi deb karash. Jonni gunoxdan saklash uchun xayotda tugri yulni tutmok, ya’ni din targib kiladigan barcha ta’limotlarga talablarga suzsiz itoat etishi va e’tikod kilish zarur. Jaynizmda digambarlar va shvetambarlar nomli yunalishlar mavjud. • Sikxizm – ( sikx- uqóvchi demakdir) XV asrning oxirgi va XVI asrning boshlarida SHimoliy – Farbiy xindistonda xinduizmga karshi yunalish sifatida paydo bulgan. U mayda xunarmand va savdogarlarning feodal zulm va jamiyatning tabakalanishiga karshi chikqàn. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• XVI asrda kelib sikxlar jamoasiga dexkonlar xam ko’øila boshlaganlar va antifeodal xarakatni kuvvatlaganlar. Sikxizm monoteistik din bulib, jamoa bulib, birgalikda ibodan kilishini inkor etadi, ruxoniylikni tan olmaydi. Moddiy olamdagi barcha xodisalar sikxizm ta’limotigacha, yagona xudo- oliy kuchning ijodi. Insonlar esa xudo oldida teng deb xisoblanadi. Bu din ta’limoti “ Grantx Soxib ” • ( Janob kitob ) nomli kitobda bayon etilgan. • Daosizm kadimgi Xitoyda eramizdan avvalgi VI-V asrlarda falsafiy ta’limot sifatida vujudga kelgan. Asoschisi Lao TSzu xisoblanadi. Daosizm goyalari “ Dao de tszun ” kitobida bayon etilgan. Daosizm ta’limoti asosiy tushunchasi “ dao ” • ( yul) bulib, u olamning moxiyati va bosh sababi dunyoning turli-tumanligi manbai, barcha narsalarning onasi deb tushunilgan. Bu guyo kandaydir yul bulib, atrofni urab olgan olam barcha kishilar shu yul bilan borishi lozim. • Daosizm ta’limotidagi ajabtovurlik shundan iboratki, u kishilarni faoliyatsizlikka davat etadi. SHuning uchun xam daosizmda tabiatdagi, xayotdagi biror narsani uzgartirishga karatilgan xar kanday xarakat urinishi koralangan. www.arxiv.uz

• Laosizm fikricha dao – ulug, osmon ulug, yer ulug, podsho ulug ya’ni yer yuzida 4ta uluglik bor deyiladi. • Daosizm dinida 3 xudo- shan Di, Lao TSizi xamda dunyoning yaratuvchisi Pant Gu boshchiligidagi xudolar paktioni shakllangan. Bu din II asrda davlat diniga aylangan. • Qàdimgi Xitoyda daosizm ta’limoti bilan bir davrda Kun TSizi ( Konfutsiy yeramizdan avvalgi 551- 479) falsafiy ta’limoti xam yuzaga kelgan. • Konfutsiychilik ta’limotida dunyokarash masalalariga emas, balki ijtimoiy axloqiy muammolariga kuprok o’ðin berilgan. Unda axlokiy kishi bulimi, donishmandlardan ta’lim olish xakidagi goyalar ilgari suriladi. Bu ta’limotga kura jamiyatda xukm surgan “ jen ь ” insonparvarlikka rioya kilmogi lozim. Bu esa, kamtarlik, onglilik, saxiylik, odillik, mexribonlikdan iborat. Konfutsichichilikda kishilarni yukori va kuyi tabakalarga ajratishda ularning boyligi va ijtimoiy kelib chikishi asosiy rul uynamagan, balki bunda yuksak axlokiy fazilatning xizmati katta deb xisoblangan. www.arxiv.uz

• Konfutsiychilikdan oliy kuch osmon xisoblanib, xitoy xukmroni esa xudolar bilan insonlar urtasidagi vositachi, • “ osmon ugli ” deb atalgan. Xitoy imperatorlari xatto xudo darajasigacha kutarilgan. yangi eraning III asrga kelib konfutsiychilik davlat dini deb e’lon kilinadi. • Konfutsiychilikda koxinlar bulmagan,. Dastlabki davrlarda xech kanday sistemali ta’limot xam bulmagan. Keyinchalik bu ta’limotlar yaratilib, uning xamma klassik konunlari 13 kitobda, sharxi esa 40 jildda bayon kilingan. Bularning eng axa miyatli kismi 9 ta kitobdan iborat. Bular “ Snshu” ( turt kitob) va “ Utszin ” ( besh kitob) dir. Bu konunlar xam diniy “Mukaddas ”, xam dunyoviy donishmandlik manbai xisoblanadi. • Konfutsiychilik IX asrda buddizm, XI asrda daosizm ustidan tula galaba kozondi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Sintoizm ( sinto- xudolar yuli) Yaponlar e’tikod kiladigan milliy dindir. Bu din ta’limotiga kura, vafot etgan xar bir odam Kamiga ( barcha rux va xudolarning umumiy nomi) aylanadi. xar bir yaponning uyida oilaviy mexrob bulib, undagi kichgina shkafchaga vafot etgan oila a’zolarining nomlari yozilgan taxtacha ko’yib boriladi. • Sintoizm marosimlarining bajarilishi juda oson va soddaligi bilan ajralib turadi. CHunonchi bir duo suzlarini uqish va guruch, sabzavot, balik, kabilarni kurbonlik kilishdan iborat, xalos. Bu dinning axlokiy tamoyili xam juda oddiy. Undagi eng muxim axlokiy burch- imperatorga suzsiz itoat etmoklik. Imperator saroyi va uning kabrlari mukaddas joy sanaladi. • Sintoizmdagi asosiy xudolar Amaterasu (kuyosh xudosi), Susano-vo (buron xudosi), Inari (guruchli odam dexkonchilik xomiysi) lardir. Bu din ta’limoti “Kotziki” (kadimgi man’balar) kitobida bayon etilgan. • 1886 yildan to XX asrning 40-yillarigacha Sintoizm Yaponiyaning davlat dini edi. Natijada dinning strukturasi xam uzgara boshladi, iloxiy ruxlar urniga imperator shaxsi uluglandi. Sintoizmda milliy ibodatxonalar kuplab kurildi. XXI asrning oxirlariga kelib moxiyatini yuqota boshlagan. Sintoizm 1945 yilda davlatdan ajratib tashlandi. xozirgi paytda Sintoizm tarafdorlari unchalik kup emas, ammo uni zamonga moslashtirishga urinishlar davom etmokda. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Din, dinshunoslik, din falsafasi, teologiya, teosofiya xudojo’ylik tushunchalarining ma’nosi va ularning o’zaro aloqasi

Din va uning jamiyatdagi vazifalari

Диний онг асослари шаклланишининг босқичлари

Dunyo dinlarining geografik tarqalishi

Diniy bag`rikenglik