logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Madaniyatshunoslik
  4. Sharq madaniyati taraqqiyoti

Sharq madaniyati taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

815 KB
Ko'chirib olish
Reja: • Markaziy Osiyo Rennessansi va uni davrlashtrish. • IX – XII asrlarda Markaziy Osiyoda fan, madaniyat, me`morchilik va san`at rivoji. • Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida madaniyati. Sharq madaniyati taraqqiyoti www.arxiv.uz • Sharq Uyg`onishi, Sharq Renessansi haqida gap ketganda turli soha olimlari-tarixchilar, adabiyotshunoslar, madaniyatshunoslar va san`atshunoslar bu masalaga befarq bo`lmaganlaridek, qarashlar ham asosan ikkiga bo`linadi. Uyg`onish atamasi (ital`yancha-francuzcha-Renaissans-Uyg`onish) ni dastavval shu madaniyat sohiblari-italyan gumanistlari ishlatganlar jumladan italiyalik yozuvchi J. Bakachcho bu atamani Djotto ijodiga qarata, «u antik san`atni uyg`otdi» deb birinchi bor ishlatgan edi. Butun bir davrni anglatuvchi tushuncha sifatida san`at tarixchisi J. Vazari (1511-1574 y.) tarafidan uning «Mashhur san`atkorlar hayotidan lavhalar» kitobida (1550) tilga olingan. Bu tushuncha birinchi paytda antik madaniyat an`analarini Italiyada «ming yillik yovvoyilikdan so`ng» tiklanishini anglatib, so`ngroq ilmiy tadqiqotlarda keng ishlatila boshlandi. Ya. Burxart Uyg`onish (Renessans) ni alohida tipdagi madaniyat deb baholadi. Masalaga qiziqish ortib, ilmiy izlanishlar ko`paya borgani sayin Uyg`onish tushunchasi, bu davr madaniyatining xronologik va geografik chegaralari, uni davrlashtirish xususida ziddiyatli, turlicha fikrlar bildirila boshlandi. Y. Xeyzing o`zining «o`rta asrchilikning kuz fasli» asarida Uyg`onish davri-o`rta asr madaniyatining intixo davri deb hisoblasa, boshqa olimlar Uyg`onish davri yangi davr madaniyatining boshlanishi deb sanaydilar. Ko`pchilik olimlar Yevropa Uyg`onish klassik tarzda davrlashtirib u XIV-XVI asrlarga xos deb bilsalar, boshqalar Uyg`onish madaniyatini bir muncha ilgariroq XII asr – Karolinglar Renessansidan boshlab, Ispaniya, Italiya shimolidagi mamlakatlardagi (Shimoliy Uyg`onish) Uyg`onishni XVII asr bilan yakunlaydilar. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • 1950 yillarning o`rtalaridan e`tiboran «Sharq» Uyg`onish davri masalasida jiddiy munozara bahs ketdi. Xitoy madaniyati tarixi tahlilida akademik N. Konrad Uyg`onish davrini qadimgi, o`rta asrlar singari insoniyat civilizaciyasining barcha mintaqalariga xos umumbashariy hodisa deb qaraydi. Umumjahoniy jarayon hisoblagan Uyg`onish Sharqda (Xitoy) VI-VIII asrlarda boshlanib, G`arb sari siljigan va XIV asrda Yevropa hodisasiga aylangan. Uyg`onishning bunday talqiniga qarshi bu hodisa turli mamlakatlarda mintaqaviy, ayrim ko`rinishlarda amal qilishi mumkin, lekin u umumjahoniy fenomen bo`lishi mumkin emas, deb hisoblovchilar ham bor. Uyg`onish davri Xitoyda (Konrad), Kuriyada (Ten), eron-Tojikistonda (Braginskiy, Nikitin), Hindistonda (Celishev), Turkiyada (Mellov), Armanistonda (Chaloyan), Ozorboyjonda (Gajiev), Gruziyada (Nucubidze, Natadze) kechkanligi haqida ayrim ma`lumotalar keltiriladi. Ayni choqda har ikki qarash tarafdorlarini Yevropa Uyg`onish davrini mutlaqo betakror hodisa deb qarovchi mualliflar (A. Losev, M. Petrov) jiddiy tanqid qiladilar. www.arxiv.uz • O`zbekistonda Sharq Uyg`onish davri masalasi mahalliy materiallarni umumlashtirgan holda etarli ishlanmagan. Markaziy Osiyo mintaqasidagi Uyg`onish haqida gap borganda IX-XII asrlar avvalo xorijiy madaniyat va qaror topgan islomiy eti`qodga nisbatan rivojlangan va boyigan qadimiy madaniyat negizida milliy Uyg`onish deb qaralmog`i lozim. Markaziy Osiy uzoq yillik tarixida ko`p bosqin va talonchiliklarni ko`rdi, ularga qarshi ozodlik va mustaqillik uchun kurash olib bordi. haqiqat shundaki, har bir bosqindan so`ng milliy davlatchilik va madaniyat tiklandi. Mustaqillikka intilish g`oyasi va harakati o`zga xalqlar tomonidan yaratilgan madaniyatlarni inkori emas. Markaziy Osiyo madaniyatida umuminsoniy ahamiyatga molik jamiki madaniyat yutuqlari ijodiy uyg`unlashganidek, ayni paytda mintaqa madaniyati boshqa xalqlar madaniyatlariga samarali ta`sir ko`rsatdi va ularni boyitdi. www.arxiv.uz Milliy madaniy Uyg`onish davrlari IX-XII asrlar- arab bosqinidan keyingi davr . XIV-XV asrlar mo`g`ul istilosidan keyingi davr. XX asr boshi va hozirgi davr kolonial bosqin va Sovet davridan keyingi siyosiy, milliy, madaniy Uyg`onish. www.arxiv.uz • Mustaqillik va milliy madaniyat Uyg`onish hodisalari mohiyatan, ichki jihatdan uzviy bog`liq bo`lib, bu xususda akad. M.M. Hayrullaev shunday yozadi: «Mustaqillik va Uyg`onish, Mustaqillik va yuksalish uzviy bog`liqdir, u bizdan aql-idrokni, bilimni, istedodu qobiliyatni, faollikni, kuch-g`ayratni talab etadi» ] . • Markaziy Osiyoda Uyg`onish davri madaniyatining belgilari quyidagicha: • dunyoviy ilmlarga intilish, din va diniy bilimlarni jamiyat, insonlar manfaati nuqtai nazaridan talqin etish; • Turli xalqlarning ma`naviy-madaniy merosi o`tmish madaniy qadriyatlaridan (arab, eron, yunon madaniyati boyliklari) foydalanish; • Tabiatni, mavjud hayotni, mavjudotni o`rganishga qiziqishning kuchayishi, uning sirlarini ochishga va undan foydalanishga intilishning ortib borishi, shu munosabat bilan tabiatshunoslik ilmlarining rivojlanishi; • Bilishda aqlni mezon deb bilish, aqliy bilish, racionalistik usul, ilmiylik rolining oshib borishi; • Insonga muhabbat, uning axloqiy, aqliy xislatlarini, qobiliyatlarini o`rganish va fazilatlarini ochib berishga intilish, mantiq ilmiga katta e`tibor berish, komil insonni tarbiyalash, etuk fozil jamoa haqidagi fikrlarni asoslab berish; • Diniy tasavvur, diniy ta`limotlar rivojida diniy-axloqiy mavzuning ustunligi, inson hulqi, manfaatlarining diniy g`oyalarda etakchi mavzuga aylanishi, ichki ma`naviy kamolot, Ollohga sub`ektiv ichki mukammallashuv, ma`naviy-ruhiy ko`tarilish, yuksalish yordamida erishuv va uning sifatlariga muyassar bo`lishga qaratilgan faoliyat; • Og`zaki va yozma so`zga katta e`tibor, uning ijtimoiy-axloqiy qudratini kuylash, ta`riflash, she`riyat, filologiya, badiiy madaniyatning yuksak rivoji, so`z san`ati, ritorika bilan shug`ullanish madaniylikning muhim belgisiga aylanib qolishi www.arxiv.uz www.arxiv.uz • IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo mintaqasida madaniyat yuksalishi parvoz bosqichga chiqqanligi to`g`risida gap borar ekan, ayni shu hudud jahonni hayratga solgan buyuk mutafakkirlarni etishtirib berganligi, ilm-ma`rifat, betakror kashfiyotlar beshigi- tarixda «Musulmon madaniyati», «arab madaniyati» deb nomlangan tushunchalar bilan baholangani bejiz emas. o`rta asr tarixchilari va sayyohlari ushbu davrda Markaziy Osiyoda iqtisod, savdo o`sganligi, ko`rkam shaharlar qad ko`targanligi, ilm-ma`rifat gurkirab rivojlanganligi haqida ma`lumot beradilar. Monumental me`morchilik, tasviriy san`at, musavvirlik va musiqa san`ati beqiyos darajada rivojlangan, kutubxonalar faoliyat ko`rsatgan. O`sha paytda «Buxoroda baland tosh devorlar bilan o`ralgan saroylar, turli rasmlar bilan bezatilgan mehmonxonalar, mohirlik bilan barpo etilgan bog`lar, hiyobonlar, hovuzlar» mavjud bo`lganligi haqida manbalarda qayd etiladi. Abdul Vafo al Buzjoniy o`zining «Geometrik qoidalarning hunarmandlarga kerakli tomonlari haqida» asarida turli geometrik usullar yordamida har xil naqshlar, bino bezaklari yasash yo`llari, quruvchi ustalarning tajribalari, badiiy usullari haqida hikoya qiladi. Boshqa manba`larda bu davrdagi tasviriy va musvvurlik san`ati, hususan portret chizish haqida ma`lumotlar keltiradi www.arxiv.uz • Arxeologik qazilmalar va qo`lyozma manba`lardan ma`lum bo`lishicha o`sha davrda musiqa va musiqashunoslik ham keng rivoj topgan va u matematika ilmining tarkibiy qismi sanalgan. Mazkur davrning buyuk olimi Abu Nasr Farobiy musiqaning nazariy asoslari, kuylar, asboblar, musiqa madaniyatining mezonlari, atamalari tahliliga bag`ishlangan «Katta musiqa» kitobining muallifidir. («Kitob al musiqi al Kabir»). o`rta asr musulmon sharqi musiqa nazariyasiga bag`ishlangan ushbu kitob 2 qism, 3 kitobdan iborat bo`lgan. Farobiy «Katta musiqa» dan tashqari «Musiqa haqida so`z», «Ritmlar tartibi haqida kitob», «Ritmga qo`shimcha qilinadigan siljishlar haqida» asarlarining ham muallifidir www.arxiv.uz • Uyg`onish davri madaniyatining buyuk namoyondalari o`z ijod, izlanishlarida bevosita qadimgi madaniyat merosga tayandilar. Avvalgi ma`ruzada Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi yunonlar, rimliklar, mesopotamiyaliklar, hindistonliklar va xitoyliklarning madaniyati bilan yaqindan tanish bo`lganligi, bu tillarni yaxshi bilganliklarini qayd etgan edik. Yurtni xarobaga aylantirgan, madaniy yodgorliklarni xonavayron qilgan, ilm ahllarini quvg`in etgan (Ibn Kutayba) arab bosqiniga qaramay, qadimgi boy madaniyat izsiz yo`qolmadi. Islom butun madaniyatga, tilga, udum-an`analarga ma`lum darajada o`z ta`sirini o`tkazgan bo`lsada, uning mohiyati o`zgarmadi. Bu xalqimizga xos ezgulik, mehr-shafqat, insonparvarlik, hayr-muruvvat, oqkungillik, bag`rikenglik, ilmga tashnalik, o`zga xalqlarga ishonch ehtirom fazilatlaridir. Yunon, Hind, Xitoy madaniyatini juda yaxshi bilgan Markaziy Osiyoning ilm ahligina o`zga xalqlarni boshqalar madaniyati bilan yaqindan tanishtirishi mumkin edi. Shuning uchun ham mashhur matematik al-Xorazmiy hindlarning hisob tizimini, Farobiy Yunonistonlik Arastuning falsafiy ta`limotini, Ibn Sino Gippokrat tibbiyotini yangi davrda yangi bosqichga ko`tardi, imom al-Buxoriy islomiy ta`limotni asosladi Muhammad Payg`ambardan keyingi ikkinchi shahsga aylandi. www.arxiv.uz • Uyg`onish davrida milliy madaniyatni yuksaltirishga e`tibor davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. Mustaqillikni qo`lga kiritgan Somoniylar shajarasining birinchi hukmdorlari milliy madaniy qadriyatlarni barqaror etmasdan turib to`la davlat mustaqilligiga erishish mumkin emasligini angladilar. Jumladan, ona yurt madhi bu davrda shu darajaga ko`tariladiki, zardo`shtiylik eslanmay qoldi. Arab yozuvida badiiy ijodni ta`qiqlamagan holda, samoniylar oddiy xalq anglaydigan tilda yozgan mualliflarni to`la qo`llab-quvvatladilar. Somoniylar nafaqat adabiyot ahliga, barcha olimlarga homiylik ko`rsatib, Sheroz kutubxonasi bilan raqobat darajasida bo`lgan ulkan kutubxonani asosladilar. Ulug` alloma ibn Sinoning hotirlashicha, kutubxona ko`pxonali bo`lib, xonalarning birida arab kitoblari, she`rlari boshqasiga fikhga oid kitob tahlangan. Shu tartibda har bir xonada fanning ma`lum sohasiga doir kitoblar jamlangan. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Kitob yozishning kuchayishi, hattotlik san`atining, uni bezash, naqshlar bilan ko`rkam qilish musavvirlik san`atining rivoj topishiga olib kelgan. • Umuman bu davrda qo`lyozmalarni ko`chirish, tayyorlash, to`plash madaniy hayotning muhim sohasiga aylangan. Ma`lumki, asar faqat qo`lda bir nushadangina yozilar edi. Bosmaxona esa bir necha asrdan so`nggina paydo bo`lgan. Yozilgan asarni nushasini ko`paytirish, boshqalarga etkazish, undan nusha olish zarur edi. Shuning uchun nusxa ko`chirish, asarni ko`paytirishga katta e`tibor berildi. Asta-sekin maxsus nusha ko`chirish san`ati va hunari shakllandi, shu tufayli bir joyda yozilgan asarlarni boshqa shahar, o`lkalarida tarqatish imkoni vujudga keldi. • Maxsus nusxa ko`chirish bilan shug`ullanuvchilar, husni xat sohiblari paydo bo`lib, ular buyurtma yoki sotish uchun asarlardan nusha ko`chirish bilan shug`ullanganlar. Kitobdan nusha ko`chirish, kitob savdosining keng yo`lga qo`yilishi hamda ma`rifat ahlini tinimsiz faoliyati tufayli Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur, Bag`dod, Damashq singari shaharlarda katta kutubxonalar vujudga keldi. Bozorlarda kitob rastalari ko`paydi, kitob savdosi, uni tarqatish bilan shug`ullanuvchilar faoliyati kengaydi. Markaziy Osiyoga Bag`dod, Misr, eron va Ispaniyaning turli shaharlaridan qo`lyozmalar keltirilib, yurtdoshlarimizning qo`lyozma asarlari boshqa o`lkalarga olib ketiladigan bo`ldi www.arxiv.uz • Amir Temur davrida O`rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ilm- fan, adabiyot va san`at, hunarmandchilik va me`morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning obodonchiligi yo`lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko`plab fan va san`at ahllarini, hunarmand me`morlarni va musavvirlarni to`pladi. www.arxiv.uz • Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq xo`jaligiga alohida e`tibor berdi. O`rta Osiyoda qishloq xo`jaligi sun`iy sug`orishga bog`liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va Murg`ob vodiysida sug`orish ishlarini yo`lga qo`ydi. Samarqand va Shahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta`minlandi. Lalmikor erlarda ariklar qazildi. Dehqonchilikda donli ekinlar, paxta, zig`ir ekilgan. Bo`yoq uchun ro`yan o`simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko`p ekilgan. Uzum, limon etishtirilgan. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Ulug`bek davrida Bog`i maydonda turli o`simliklar ekilib, Bog`cha nomli bog` barpo etilgan. Temur Samarqand atrofida Bag`dod, Sultoniya va Sheroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur va Ulug`bek davrida qo`ychilik va yilqichilikka alohida e`tibor berilgan. www.arxiv.uz • Tog`-kon ishlari yo`lga qo`yilib, turli ma`danlar qazib olinishi tufayli hunarmandchilik rivojlangan. • Obodonchilik, sug`orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy hayotda muhim soha-hunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabatlarining taraqqiyotiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. hunarmandchilik tarmoqlarining ko`payishi tufayli shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari, tim va toqlar qurildi. To`qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik sohalari asosiy o`rin tutgan. Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi shaharlarida yangi hunarmandchilik mahalalari qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar to`qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duhoba, horo, debo kabi gazmollar to`qilgan. www.arxiv.uz • XV-asrda metall buyumlar- uy-ro`zg`or buyumlari, asbob-uskunalar, qurol-yarog`lar ko`plab ishlab chiqarilgan. Samarqand qurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar mahallasi qurilgan. Shaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish, sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar. • Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari etti xil ma`dan qotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez qotishmalaridan nafis zeb- ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, qimmatbaho toshlar qadalagan idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar ishlangan. www.arxiv.uz • Kulolchilik eng sertarmoq soha bo`lgan. XIV-XV asrlarda sirli sopol badiiy rang-baranglikda turli sohalarda ishlatilgan va turli buyumlar yasalgan. Toshtaroshlikda naqsh, xattotlik keng qo`llanila boshlangan. Binokorlikda g`isht teruvchilar «Banno», peshtoq, ravoq hamda toqlarga parchin va chiroq qoplovchi pardozchilar «Ustoz» deyilgan. • Samarqandda shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Qurilishda rangli oynalardan foydalanilgan. Yog`och o`ymakorligida naqshin binolar qurilgan va buyum jihozlar yasalgan. Samarqand qog`ozi hatto chet o`lkalarda mashhur bo`lgan. www.arxiv.uz • Bu davrda hunarmandchilik mollari ishlab chiqaradigan korxona boshlig`i «Usta» shogirdlar «Xalfa»lar bo`lgan. hunarmandlar shaharning madaniyatli tabaqasiga mansub bo`lgan. • Temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, eron, Rusiya, Volga bo`yi, Sibir bilan muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. Chet davlatlar bilan savdo aloqalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari muhim ahamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yo`llar qurdiradi, karvon yo`llarida karvonsaroylarni ko`paytiradi. Ayniqsa, Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo hunarmandchilik inshoatlari qad rostladi. Shahar bo`ylab o`tgan keng ko`chaning ikki tomoniga do`konlar jolashtirilgan. Samarqand va Buxoro savdo maydonlarining kengligi va ihtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi va hunarmandchilik ishlab chiqarish joyi edi. Shuningdek, bozorlarda qo`lyozma kitoblar, yozuv qog`ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar ham o`tirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot, she`riyat, ilm-fan haqida suhbatlar bo`lgan, farmonlar e`lon qilingan va aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda ko`rsatilgan, masjid, madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan. www.arxiv.uz • XIV-XV asr ohirlarida Movarounnahrni ko`p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy ba`zan siyosiy va harbiy ahamiyatga ega bo`lgan karvon yo`llari bog`lagan edi. Bu yo`llar bir-biridan iqtisodi, xalq tumush tarzi, dini, ma`naviy va moddiy madaniyati jihatdan farqlanuvchi mamlakatlarning o`zaro aloqasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yo`llari savdo, diplomatik aloqalarning amaliy vazifasini, ayni vaqtda mamlakat va xalqlarning o`zaro iqtisodiy va madaniy ta`sirini mustahkamlashga xizmat qildi. • O`rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san`at sohlarida kamolot bosqichiga ko`tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me`morchilikda namoyon bo`ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko`rmoq istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko`chalar, me`moriy majmualar keng ko`lam kasb etadi. Ilk o`rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo`lgan «Shahriston»dan ko`lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g`arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atroafida rabotlar, bog`-rog`lar qurildi. • Temur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e`tibor berdi. Shaharda «Hisori», qal`a, ulug`vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko`hak tepaligida Cho`pon ota maqbarasi Ulug`bek davrida qurilgan bo`lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulug`vorlik uyg`unlashib ketgan. Temur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo`g`ullar davridagi ichki va tashqi shahar o`rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal`a devori va xandok bilan o`ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo`lib devor bilan o`ralgan. Shaharga oltita darvozadan kirilgan. www.arxiv.uz • Shahar mahalalardan iborat bo`lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda me`moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar davrining eng katta yutug`i bo`ldi. Me`morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko`tarildi, inshootlar ko`lami bilan birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me`morlar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo`ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig`i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon qovurg`alarga tayangan tashqi gumbazni ko`tarib turuvchi poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug`bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me`morchilik yodgorliklarida aniq ko`rinadi (Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go`ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug`bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me`moriy shakllarning umumiy uyg`unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o`zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga oshirilgan. • Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xuroson me`morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur va Ulug`bek davri me`morchiligida bezakda ko`p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san`atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan. • Koshin qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma`noga ega. Temur va Ulug`bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo`lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Temur davrida qurilgan binolarda ko`k va zarhal ranglar ustun bo`lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug`bek davrida Xitoy chinnisiga o`xshash oq fondagi ko`k naqshlar ko`p uchraydi. www.arxiv.uz • Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko`plab qurildi. Temur Hindiston yurishidan so`ng (1399 y). Samarqandda jome masjidi qurdiradi. Uning ro`parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi. Ulug`bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazdi. • Temur davrida Saroy Mulk xonim Go`ri Amir majmuasida madrasalar qurilgan. Ulug`bek Samarqand, Buxoro va G`ijduvonda madrasalar bunyod etirdi. XV asrda madrasa me`morchiligi o`zining uzil-kesil qiyofasiga ega bo`ldi. Madrasa qurilishi yagona tizim bo`yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o`zaro nisbatlari va bezaklariga ko`ra har biri o`z qiyofasiga ega edi. Temuriylarning ikki san`at durdonasi-Samarqanddagi Ulug`bek va Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo`yicha qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi. • Temuriylar davridan qolgan maqbara, din arboblari va ruhoniylar qabrini o`z ichiga oluvchi to`siq-xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil qiladi. Samarqandda Temur davrida shayx Burxoniddin Sag`orjiy xilxonasi – Ruhobod maqbarasi va Temuriylar xilxonasi -Go`ri Amir. Shuningdek, Shohizinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug`bek davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me`moriy ko`rinishiga ham ta`sir o`tkazadi. Shohizinda majmuasida sakkiz qirrali maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb kelinayotgan («Sultonning onasi» uchun qurilgan, asli noma`lum) maqbara quriladi. Ulug`bek Buxoro, G`ijduvon, Shahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob obidalar qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo`yicha Samarqanddagi obidalar ustunlik qiladi. Toshkentda Zangi ota maqbarasi va Shayxontohur majmuasi, bo`lib, Qaldirg`ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga mansub. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Temur davrida ulkan inshoot-Turkiston shahrida Ahmad Yassaviy maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon Sharqining me`moriy yodgorliklari orasida eng noyobidir. • Qadamjolar me`morchiligi ham o`ziga xos tuzilishga ega. Temur Buxoroda Chashmai Ayub (1380y.) yodgorligini qurdiradi. Shunigdek, Temur Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun «hazira»-»Dor us-Siyozat» (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O`g`li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda maqbara (hazrati Imom) qurdirgan. Unda Xorazm me`morchiligi an`analarini ko`rish mumkin. • Samarqanddagi Ulug`bek rasadxonasi me`moriy san`atning noyob yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo`lib, uch qavatlidir. www.arxiv.uz • XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda mantiq va falsafa fanlari bilan shug`ullangan yirik olimlar paydo bo`ldi. Bu fanlarning rivoji, asosan ikki yirik mutafakkir Saadiddin bin Umar Taftazoniy va Mir Sayid Jurjoniy nomlari bilan bog`liqdir. Jurjoniy va Taftazoniylardan tashqari, Samarqandda o`sha davrda Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsiddin Munshiy, Mavlono Abdulla Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono Nug`moniddin Xorazmiy, Xoja Afzal, Jalol hoqiy va boshqa olimlar yashab ijod etganlar. O`z davrining ilg`or ijtimoiy va axloqiy fikrlari badiiy adabiyotda, tasavvuf she`riyatida, nazm va nazrda, g`azal va ruboiylarda mufassal bayon qilina boshlandi. Navoiy, Jomiy, Lutfiy, Binoiy, Qosimi Anvar va boshqalarning badiiy asarlari boy falsafiy va axloqiy mazmunga egadir. • Bu davrda axloq va ta`lim-tarbiya muammolariga bag`ishlangan maxsus risolalar paydo bo`ldiki, ularning orasida Xusayn Voiz Kashifiy va Jaloliddin Davoniylarning merosi alohida o`rin egallaydi. www.arxiv.uz • Temur va Temuriy shahzodalar o`z davri tarixini yozib qoldirish, Movarounnaxr va Xurosonning mo`g`ullar zulmidan ozod etilishi tarixini o`rganish va yoritishga katta e`tibor berdilar. Nizomiddin Shomiy, Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, hofizi Abru, Natanze, Fosih Xavofiy, Mo`yniddin Isfizoriy, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar temuriylar davri tarixini yozib qoldirdilarki, ular yozib qoldirgan asarlar hozirda biz uchun o`sha davr hodisalarini, madaniy yuksalishini o`rganishda, muhim manba bo`lib xizmat qilib kelmoqda [1] . • Ilm fan va adabiyotning rivoji kitobat san`ati, yangi qo`lyozma asarlarni ko`chirib yozish, xattotlik, musavvirlik, lavha chizish, muravozlik kabi san`atlar taraqqiyotiga ham ijobiy ta`sir qildi. Nafis kitob va xattotlik XIV-XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi. hattot Mir Ali Tabriziy (1330-1402) nasta`liq xatini kashf qildi. Bu usul hirotda Sulton Ali Mashhadiy boshchiligida yuksak bosqichiga ko`tarildi va Abdurahmon Xorazmiy, Sulton Ali Xandon, Mir Ali Qilqalam, Halvoiy, Rafiqiy kabi hattotlar, musavvirlar etishib chiqdi. Samarqand va Xirotda temuriylarning saroy kutubxonalari tashkil etildi. Bu kutubxonalar hunarmandchilik korxonasi hisoblangan, ularda qo`l yozma asarlarni to`plash va saqlash ishlari bajarilgan. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • XIV-XV asrlar O`rta Osiyo xalqlarining musiqa san`ati taraqqiyotida ham yangi bosqich bo`ldi. Yangi kuy va qo`shiqlar, cholg`u asboblari va musiqa nazariyasiga doir asarlar yaratildi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar etishdi. Abduqodir Nayiy, Qulmuhammad Shayhiy, Husayn Udiy, Shohquli G`ijjakiy, Ahmad Qonuniy, Yusuf Andijoniy kabilar shular jumlasidandir. Ulug`bek, Jomiy, Navoiy va Binoiylar musiqa ilmiga oid asarlar yozib yangi kuylar ijod qildilar. IX-XII asrlarda shakllangan 12 maqom bu davrda takomillashdi. Shuningdek, keng ommaga mo`ljallangan teatrlashgan tomoshalar- xalq sayllarida masxarabozlar, qo`g`irchoqbozlar, dorbozlar o`z san`atini namoyish qilgan. • Temur va temuriylar davri ma`naviy hayotida diniy falsafa katta o`rin tutadi. So`fiylik tariqatida Naqshbandiylik rivojlanib, barcha ijtimoiy-ma`naviy sohalarga o`z ta`sirini ko`rsatdi. Bahovuddin Naqshbandiy bu tariqatni boyitib, balogardon martabasiga ega bo`lgan karomat sohibi edi. XV asrda Naqshbandiya tariqatining davomchisi Xoja Ubaydulloh Ahrordir. Samarqandga kelgan Xoja Ahror Valini temuriylar o`zlariga pir deb biladi. Xoja Ahror Naqshbandiya Xojagon tariqatining yo`nalishini belgilagan va ijtimoiy faoliyatidan tashqari ijodkorlik ilmi bilan ham shug`ullanib bir nechta asarlar yozgan. www.arxiv.uz Xulosa • IX-XII asrlarda O`rta Osiyoda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy xayotda yuz bergan o`zgarishlar natijasida ilmfan va madaniyat yuksak natijaga ko`tarildi. Bu davrda tabiiy, falsafiy-ahloqiy va diniy-tasavvufiy fanlarning taraqqiy qilishi natijasida jaxon civilizaciyasiga katta xissa qo`shgan buyuk allomalar etishib chiqdi va xaqli ravishda bu davr uyg`onish davri deb ataldi. Temur va temuriylar davrida ham ilm- fan va madaniyat rivojlandi va kamol topdi. XIV- XV asrlardagi Movarounnahr va Xurosondagi madaniy taraqqiyotining tamal tojini Buyuk sohibqiron Amir Temur qo`ygan edi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz

O'xshashlar

Sharq va g’arb uyg’onish davri madaniyati
Koreya madaniyati
Misr madaniyati
Hindiston madaniyati
Chust madaniyati