Qadimgi davr o`zbek folklorlari etnomadaniyat tarixida muhim manba - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

Qadimgi davr o`zbek folklorlari etnomadaniyat tarixida muhim manba

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

412.912109375 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi davr o`zbek folklorlari etnomadaniyat tarixida muhim manba

Folklorshunoslik va folkloristika  Xalq og`zaki badiiy ijodini o`rganuvchi fan folklorshunoslik yoki folkloristika deb yuritiladi.

 Xalqimiz tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ular azal – azaldan so‘zga ayricha munosabatda bo‘lganliklariga guvoh bo‘lamiz. Bu so‘zamolliklar ularning folklor namunalarida o‘z aksini topgan. Ular topishmoqlarda o‘z zakiyliklarini sinovdan o‘tkazishgan bo‘lsa, xalq maqollarida so‘z ustasi ekanliklarini, qo‘shiqlarda esa o‘z orzu- istaklarining barchasini to‘laqonli ifodalashga urinishgan.

 Xalq og‘zaki ijodi ilmda folklor deyiladi. Bu atamani 1846- yilda ingliz olimi Vilyam Toms fanga kiritgan bo‘lib, u “ xalq donoligi ”degan ma’noni anglatadi. Hali yozuv paydo bo‘lmasdanoq xalq og‘zaki ijodining ilk kurtaklari paydo bo‘lgan. Ular tarixiy davrlardayoq og‘izdan - og‘izga o‘tib shakllanib borgan. Yozuv paydo bo‘lgach esa ular bor holatda qog‘ozga tushirilgan. Ammo, har qanday holatda ham muallif anonimligi ustuvor sanalgan.

 Folklor haqidagi fan – folklorshunoslik bo‘lib , xalq og‘zaki ijodiyotining so‘z san’ati sifatidagi xususiyatlarini , folklorning paydo bo‘lishi , shakllanishi va taraqqiyot bosqichlarini , undagi ijodiy jarayon va yashash tarzi qonuniyatlarini , hayotiy mazmuni , ijtimoiy tabiati , g‘oyaviy mohiyati , badiiy o‘ziga xosligi , janrlarining bo‘linishi , shuningdek , yozma adabiyot bilan munosabati – o‘zaro ta’siri , aloqalari va tipologiyasi kabi masalalaridan bahs yuritadi . Folklorshunoslik ilmi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis – folklorshunos deb yuritiladi .

 Folklorshunoslik sotsiologiya , etnografiya , tilshunoslik , adabiyotshunoslik , tarix , san’atshunoslik , musiqashunoslik va boshqa fanlar bilan aloqadorlikda ish ko‘radi . Chunki , folklor sinkretik so‘z san’ati sifatida san’atning barcha turlari bilan chambarchas bog‘langan .  Folklorshunoslik adabiyotshunoslik fani bilan ham uzviy aloqadorlikda ish ko‘rsa – da , ular o‘rtasida bir – biridan farq qiluvchi xususiyatlar mavjud . Masalan , folklor asarlarining g‘oyaviy – estetik tahlili folklorshunoslik qonuniyatlari talabi bilan amalga oshirilsa , badiiy adabiyot tahlili adabiyotshunoslik qonuniyatlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi .

Mahmud Koshg‘ariyning “ Devonu lug‘otit turk ” asarida shunday to‘rtlik bor:  Turkan qatun qutyog‘a,  Tergur menden qoshyog‘.  Ajg‘ul sizni tabug‘chi,  Otnur jaqi tabug‘.  mazmuni  Turkan xotin qoshig‘a ,  Mendan yetkur she’r.  Xizmatga xodimingiz  Rost , deb payom ber.  Mahmud Koshg‘ariy . Devonu lug‘otit turk . I tom . – T . : Fan , 1960 . – B . 357 .

 Folklorni o`rganish tarixi unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlarda yondoshilganlikni kuzatish bilan cheklanmaydi, balki insoniyat tafakkuri taraqqiyotida unga turlicha munosabatda bo`lgan ilm- fan va madaniyat arboblarining adabiy qiziqishlarini ham hisobga olishni taqozo etadi. Shu ma`noda folklorshunoslik asoslari qadimgi dunyo estetik tafakkuriga borib taqaladi. Qadimgi dunyo sayyohlari va tarixchilarining afsona va rivoyatlar, turli urf-odat va marosimlar haqidagi qaydlari, yozuvchi va bastakorlarning folklor to`g`risidagi ilk fikrlari folklorshunoslik uchun muhimdir. Folklor namunalarini yozib olishdagi birinchi tajribalar XI asrdan boshlab ko`zga tashlanadi. Mashhur Koshg`ariyning «Devonu lug`atit- turk» asaridagi folklor namunalari bunga misoldir.Koshg`ariy

 Arab xalifaligi hududlaridagi xalqlar ertak va rivoyatlarining yig`indisi bo`lmish «Ming bir kecha» kitobini ham folklor namunalarini yig`ishda o`ziga xos tajriba deyish mumkin.  Evropada folklorga nisbatan ilmiy qiziqishning kuchayishi XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida xalq ijodi namunalarini to`plash va nashr etishning jadal rivojlanishi va uni chinakamiga o`rganishni boshlab berdi.

 O`zbek folkloridan ayrim namunalarni dastlab yozib oluvchi, tekshiruvchi va nashr etuvchilar o`tgan asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida yashagan Yevropa sayyohlari, elchilari, olimlari bo`ldilar. Ularning kundaliklari va asarlarida o`zbek xalqining maishiy turmushi, urf-odati, og`zaki ijodi bo`yicha muhim qaydlar mavjud; xalq o`yinlari, masxarabozlik, qiziqchilik, sayllar haqida taassurotlari bayon qilingan; ba`zi og`zaki dramalarning, ayrim ertaklarning tafsilotlari qayd etilgan. Jumladan, A. A. Kushkevich «Farhod va Shirin», N. YA. Lyapunova «Shirin qiz» afsonalarini, A. Vasil’ev «Xirsitdin polvon», «Shahzoda Nazar Muhammad va malika Nazar Bibi», A.N. Samoylovich «Annamurod bobo», «Erni er qilgan xotin» ertaklarini nashr ettirganlir. A.F. eynxgorn va V.V. Leyseklar bir qancha xalq kuylarini yozib olganlar.

Xalq og`zaki ijodi badiiy adabiyotning eng qadimiy turi hisoblanadi. O`zbek folklori jahondagi hamma xalqlar og`zaki ijodida bo`lgani kabi bir qator o`ziga xos belgilariga ega.  1. Og`zakilik va badihago`ylik.  2. Jamoaviylik va ommaviylik.  3. An`anaviylik.  4. Ko`p nusxalilik va tarmoqlilik.  5. Anonimlik.

 XIX asrda ayrim folklor va kitob ishqibozlari, Shuningdek, baxshilar tashabbusi bilan xalq dostonining ayrim qo`lyozma nusxalari yuzaga kela boshlaydi va ular nusxa ko`chirish, keyinroq tosh bosma, tipografiya usulida nashr etish orqali xalq o`rtasida keng tarqatildi. Bunday asarlar qatorida «Hikoyati Go`ro`g`li sulton», «Yusufbek bilan Ahmadbek», «Tulumbiy», «Chor darvesh», «Rustami Doston», «Tohir va Zuhra», «Oshiq G`arib va Shoxsanam», «Sanobar», «Bo`z o`g`lon», «Bahrom va Gulandom», «Dilorom», «Hurilqo va Hamron», «Gulfarah», «Bo`z yigit», «Aldar ko`sa» va boshqalarni eslash mumkin.

 XX asrning yigirmanchi yillarda o`zbek xalq ijodini to`plash, o`rganish ishlari jiddiy boshlanib ketdi. 1922 yilning yozida G`ozi Olim Yunusov Toshkent, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida ilmiy safarda bo`lib, ertaklar, qo`shiqlar, maqollar, topishmoqlar, juda ko`p dialektologik va etnografik materiallarni to`pladi.

 1921-1922 yillarda G`ulom Zafariy Farg`ona vodiysiga, elbek Toshkent viloyatining Bo`stonliq tumaniga safar qildilar va turli qo`shiqlar, laparlar, og`zaki drama namunalarini yozib oldilar. Shuningdek, Bekjon Rahmonov tomonidan Xorazmdan to`plangan besh yuz oltmish to`rt maqol va matallarni o`z ichiga olgan, «O`zbekcha otalar so`zi» to`plami 1923 yilda nashr etildi.

 O`zbek folklorshunosligining shakllanish davriga xos xarakterli xususiyatlardan yana biri folklor matnshunosligining ishlanishiga e`tibor berilishidir.  Xalq ijodini to`plash, o`rganish bilan bir qatorda uni nashr etish, xalqqa qayta takdim qilish ham zarur. Bunda G`ozi Olimning ergash Jumanbulbuldan yozib olgan «Alla» termasini, Hodi Zarifning Fozil Yo`ldosh o`g`lidan yozib olgan «Toshkent» va Po`lkan aytgan «Shayboniyxon» dostonini namuna qilib ko`rsatish mumkin.

 1956 yil 20-25 sentyabrda Toshkentda «Alpomish» eposi muhokamasiga bag`ishlangan hududiy kengash bo`lib o`tdi. Kengashda «Alpomish» dostonining g`oyaviy mazmuni, xalqchilligi borasida qimmatli fikrlar bayon etildi. Bu ulkan eposning qozoq, qoraqalpoq, tatar, boshqird, oltoy, tojik tarmoqlari haqida jiddiy muhokamalar yuritildi. «Alpomish» dostoni zararli emas, aksincha xalq uchun juda zarur, foydali asar ekanligi isbotlandi.

O'xshashlar

Arxaik davr madaniyati

Hozirgi davr madaniyati. Texnologik madaniyat

O’zbek allomalarining jahon sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi

Qadimgi Xitoy madaniyati

Sharq madaniyati taraqqiyoti