Selen, tellur va ularning birikmalari. Ularning olinishi va xossalari - Kimyo - Slaydlar

Selen, tellur va ularning birikmalari. Ularning olinishi va xossalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2161.6328125 KB

Ko'chirib olish

S E L E N , T E L L U R V A U L A R N I N G B I R I K M A L A R I . U L A R N I N G O L I N I S H I V A X O S S A L A R I

R E J A :  Selen va tellur haqida umumiy ma’lumot.  Selen va tellur, birikmalarining analitik-kimyoviy tavsifi.  Selen va tellurning sifatini aniqlash.  Selen va tellurni miqdor jihatdan aniqlash.  Xulosa .  Foydalanilgan adabiyotlar.

K I R I S H .  VI guruhning asosiy guruhcha elementlariga kislorod, oltingugurt,selen,tellur va poloniy kiradi.Asosiy guruhcha elementlarining o’zi yana ikkiga bo’linadi: tipik elementlar va selen guruppachasi. Selen guruppachasiga selen, tellur va poloniy kiradi.  Selen va tellur atomlarining sirtqipog’onasida oltitadan(ns 2 np 4 ) elektron bor. Shunga muofiq bu elementlarning oksidlanish darajasi +6, +4 va -2 bo’ladi.

S E L E N N I N G D A V R I Y S I S T E M A D A G I O ’ R N I .

Se Te qatorida chapdan o’ngga o’tish tartibida elementlarning oksidlovchilik xossalari kamayadi,qaytaruvchilik xossalari sa kuchaya boradi. Undan tashqari: shu qatorda elementlarning atom va ion radiuslari, ionlanish potensiallari, nisbiy elektromanfiyliklari kichiklashib boradi. Binibarin elementlarning metalmaslik xossalari zaiflashi , metallik xossalari kuchayib boradi. Shuningdek selen va tellurning musbat zaryadlangan ikki valentli birikmalari alohida ahamiyatga ega. Bu elementlarning +6 oksidlanish darajasiga muofiq keladigan gidroksidlari H 2 SeO 4 , H 6 TeO 6 tarkibga ega. Bundan ko’rinadiki, selendan tellurga o’tganda markaziy ionning koordinatsion soni 4dan 6ga qadar o’zgaradi.

T E L L U R N I N G D A V R I Y S I S T E M A D A G I O ’ R N I .

I . S E L E N V A T E L L U R H A Q I D A U M U M I Y M A’ L U M O T .  I.1.SELEN VA TELLURNING KASHF QILINISHI  .1798-yilda Klaprod yangi element haqida ma’lumot e’lon qildi va tellyr (lotincha “tellus”-yer) deb nomladi.Tellur oltin rudalaridan ajratib olingan.  Selen 1817-yilda Berselius tomonidan sulfat kislota ishlab chiqarish zavodida shlaklardan aniqlandi. Yangi element xossalari bo’yicha tellurga juda o’xshash edi. Bu element Oy-yerning yo’ldoshi sharafiga “selen” deb nomlangan.

 I.2.SELEN VA TELLURNING IZOTOP TARKIBI. Mass-spektroskopiya metodi yordamida aniqlandiki selen 6ta tabiiy barqaror (74,76,78,80,82) izotopi va tellurning 8ta tabiiy barqaror (120,122,123,124,125,126,128,130)izotoplari mavjud.  TELLURNING ASOSIY MINERALLARI. Nomlanishi Formulasi Miqdori Qo’rg’shin tellurat PbTeO 4 80% Melonit NiTe 2 80% Vulkanit Cute 66% Gessit Ag 2 Te 62% Kalaverit AuTe 2 57%

T E L L U R H A M T A B I A T D A R U D A L A R T A R K I B I D A U C H R A Y D I .

 Selen va Tellur siyrak (tarqoq) elementlar guruhiga kiradi.Ko’pchilik hollarda ular alohida topilish joyiga ega emas, boshqa elementlarning rudalari va aralashmalari tarkibiga kiradi.  SELENNING ASOSIY MINERALLARI. Nomlanishi Formolasi Miqdori Selenolit SeO 2 71% Klokmannit CuSe 56% Umangit Cu 3 Se 2 54% Kadmoselid CdSe 41% Naumannit Ag 2 Se 27%

S E L E N T A B I A T D A R U D A L A R T A R K I B I D A U C H R A Y D I .

 I.2. SELEN VA TELLURNING QO’LLANILISHI.  Selen tellur va ularning birikmalari hozirgi vaqtda yarim o’tkazgichlae sanoatida va elektronika-yarim o’tkazgich termoelementlar,fotoelementlar, xolla datchiklari tayyorlashda va avtomatlashtirish uchun, boshqa qurilmalar, radioelektronikalar telemexanikada va hokazolarda keng qo’llanilmoqda.  Har yili olinadigan selenning yarmi elektrotexnika sanoatida yarim o’tkazgichlar tayyorlash uchun sarflanmoqda.Tellurning ayrim birikmalari bakterisid xossaga egaligi bilan tibbiyotda qo’llaniladi. Selen va tellur rezinaga qo’shimcha sifatida (0.1- 0.2%) elastik va issiqlikka chidamliligini oshirish uchun qo’llaniladi.

 ZAXARLILIGI.  Selen birikmalari teriga tushganda terini yallig’lntiradi va teriga har xil toshmalar toshiradi.Selenat kislota organizmga tushganda qusish (ko’ngil aynishi), talvasa, hattoki nerv sistemasini falj, shol qilib qo’yishi ham mumkin.  Tellur bilan zaxarlanganda titroq bosadi, bosh og’riydi, darmonsizlanadi, tomir urishi susayadi.Ishtaha yo’qoladi, ko’gil ayniydi, til qorayadi,nafas siqiladi, soch to’kiladi.  Selen, tellur va ularning hosilalari bilan zaxarlanganda darhol askarbin kislota qbul qilish lozim.Natiy giposulfit eritmasidan yoki zardob glukoza bilan organizmga yuborish zarur.

I I . S E L E N V A T E L L U R B I R I K M A L A R I N I N G A N A L I T I K - K I M Y O V I Y T A V S I F I .  II.1.FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI. Selenning asosiy allotropik modifikatsiyalarini turli xil ichki tuzilishga ega bo’lgan uch formaga tushirish mumkin.Ulardan eng barqarori kulrang geksonal selen hisoblanadi. Ulardan qizil monoklinikli selen ko’rinishidagi 2 xil ko’rinishida  ― Se ,Se bo’ladi,Uchinchi formasi― amorf selen bo’lib, shishasimon yoki kukunsimon ko’rinishda bo’ladi.

 Tellur odatdagi sharoitda ikki allotropic shaklda bo’ladi. Bulardan biri kumushsimon oq tellur―tellur,ikkinchisi esa to’q kulrang kukun holatdagi -tellur shaklidir. Shuni aytish kerakki kukun holatdgi tellur amorf modda bo’lmay, u ham xuddi Kristal tellur kabi geksonal tuzilishga ega va zaxarli.  II.2.ASOSIY KIMYOVIY XOSSALARI.  Selen oksidlovchi xossalarga ega bo’lgan kislotalarda ham, masalan HNO 3 da erimaydi. HNO 3 +Se= X

 Xlorid kislota va suyiltirilgan sulfat kislota Selenga ta’sir qilmaydi.  HCl+SeX  H 2 SO 4(s) +SeX  Konsetrlangan sulfat kislota selen bilan reaksiyaga kirishganda yashil tusli SeSO 4 eritmasi hosil bo’ladi.Zaxarli:  2H 2 SO 4(k) +SeSeSO 4 +2H 2 O+SO 2  Ishqorlar bilan selen quyidagicha reaksiyaga kirishadi:  3Se+6KOHK 2 SeO 3 +2K 2 Se+3H 2 O

Selen bilan Na 2 SO 3 ning o’zaro ta’siridan Na 2 SO 3 ning o’zaro ta’sirida Na 2 SSeO 3 ya’ni selenosulfat hosil bo’ladi.: Na 2 SO 3 +Se = Na 2 SSeO 3  Kaliy sianid KCN bilan selen orasida selenosianid KCNSe hosil bo’ladi: KCN + Se = KCNSe  Tellurning asosiy kimyoviy xossalari. Tellurni oltingugurt va selendan tozalash uchun Al vaZn qaytaruvchi sifatida qo’llaniladi.  Te + 2Al + 8NaOH = Na 2 Te 2 +2Na[Al(OH) 4 ]

 Tellurni cho’ktirish uchun eritma orqali havo yoki kislorod o’tkaziladi. 2Na 2 Te 2 + 2H 2 O + O 2 = Te + 4NaOH Oddiy sharoitda Tellur suv bilan sekin reaksiyaga kirishadi.  3Te + 2H 2 O = TeO 2 + 2H 2  Konsentrlangan HNO 3 bilan reaksiyaga kirishib Te 2 O 3 OHNO 3 hosil qiladi.  2Te + 9HNO 3 = Te 2 O 3 OHNO 3 + 8NO 2 +4H 2 O  Te 2 O 3 OHNO 3 = 2TeO 2 +HNO 3

 TeO 2 ni konsentrlangan kislotalarda erishidan ularning tuzlari hosil bo’ladi.  TeO 2 + 4HJ = TeJ 4 + 2 H 2 O  Tellur oson qaytariladi: TeJ 4 = Te + 2J 2  Kuchli oksidlovchi moddalar ta’sirida tellurdan orto tellerat kislota hosil bo’ladi.  H 2 TeO 6 ni kumush bilan reaksiyaga kirishtirib tuz hosil qilish mumkin.  6Ag + H 6 TeO 6 = Ag 6 TeO 6 +3H 2

 HClO 3 tellurni VI valentlikkacha oksidlaydi:  5Te + 6HclO 3 + 12H 2 O = 5H 6 TeO 6 + 3Cl 2  Xlor va brom tellurni oksidlaydi (yod bilan esa suv ishtirokida )  Te + 2Cl 2 = TeCl 4 Tellur xlorid TeCl 4 ishqoriy metal larning xloridlari bilan kom pleks tuzlarni hosil qiladi. masalan, Cs 2 (TeJCl 6 J)

I I I . S E L E N V A T E L L U R N I N G S I F A T I N I A N I Q L A S H .  III.1.SELEN UCHUN SIFAT REAKSIYALARI.Tellur ishtirokida (tellur kationi mavjud bo’lgan eritma ) selennin aniqlab topish uchun gidroksilaminning xlorli tuzi ishlatiladi. Murakkab obyektlarda (rudalarda , minerallarda) selenni aniqlash uchun xalal beruvchi kationlar ajratib olinishi zarur . Buning uchun sinab ko’rilgan NaOH eritmasi bilan ishlov beriladi, bunda ko’pchilik xala beruvchi kationlar cho’kmaga tushadi. Bu vaqtda selen (tellur ham) eritmada qoladi. Ortiqcha isqor ishtirokida selen va tellurning adsorbsiyalanishi kuzatiladi.

 III.2. TELLUR UCHUN SIFAT REAKSIYALARI . Mis tuzlari yordamida tellurni aniqlab topish: Reaksiya sezgirligini 1936-yilda Fayglem taqdim qiladi. Bu reaksiya (persulfat ishtirokida ) kuchli oksidlovchi muhit hosil bo’lishiga asoslangan. Bunda tellurning uch valentli mis bilan kompleksi hosil bo’ladi. Tellurat kislotadan tashqari, bunday reaksiyani faqat peryodatlar beradi. Bu reaksiya faqat tellur uchun tanlangan reaksiyadir .500 qism ortiqcha selenatlar ishtirokida ham 1mkg tellurni aniqlash mumkin. Selenitlar reaksiya borishiga xalal beradi va ular selenatlarga qadar (brom ishtirokida) oksidlanishi lozim.

V I . S E L E N V A T E L L U R N I M I Q D O R J I H A T D A N A N I Q L A S H .  VI.1.SULFID KISLOTA YORDAMIDA QAYTARILISHI. Sulfid angidrid qo’llanilganda ayniqsa toza cho’kma hosil bo’ladi. Konsentrlangan 18,8 n li xlorid kislota eritmasi yordamida selenii va selenatlardan selen, tellur aralashmagan holda cho’kmaga tushadi.  3,4 ‒ 4,8 n li xlorid kislota yordamida ham sulfit angidrid selenni shuningdek tellurni ham cho’ktirishi mumkin.

 IV.2. Fe 2+ , Sn 2+ , Cr 2+ , Cu + , V 2+ , VA BOSHQA TUZLARI TORDAMIDA QAYTARILISHINI ANIQLASH.  Selen va tellur tezda to element holigacha II valentli qalay xloridi SnCl 2 yordamida qaytarilishi . Reaksiya ahamiyati miqdorda HNO 3 ishtirokida ham olib borish mumkin. Biroq SnCl 2 yordamida selen va tellurning cho’kishida ularga hamroh bo’lib tegishli metallar va qalay ham cho’kadi. Shu sababli bu usul ko’pincha selen va tellur metallar summasini aniqlashda va miqdor jihatdan aniqlashda ham qo’llaniladi.

E ’ T I B O R I N G I Z U C H U N RA H M AT …

O'xshashlar

Brom, yod va ularning xossalari, birikmalari

Xromning olinishi, xossalari va birikmalari

Inert gazlarning olinishi, xossalari va birikmalari

Xlorning olinishi, xossalari va uning birikmalari

Molibden va volframning olinishi, birikmalari va xossalari