Modda tuzilishi. Elektron multimediyali darslik - Kimyo - Slaydlar

Modda tuzilishi. Elektron multimediyali darslik

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8300.1943359375 KB

Ko'chirib olish

Materia Modullar Steriokimyo Statika Trening Agregat holati Davriy jadvalGazkal KonskalpHkal

Modullar 1. Modda tuzilishi fani 2. Moddaning agregat holati 3.Molekula stereokimyosi 5.Qutblanuvchanlik4.Dipol momentini hisoblash 6.Refraksiya

Мaterianing yashash shakllari Xarakat materiaga xoc Fizik maydon Kimyoviy jarayon Tarkib-tuzilish-xossaModda tuzilishi fani

Moddaning agregat holati 1. Qattiq holat 2.Suyuq holat 3.Gaz holat 5.Plazma holat

Moddaning fazoviy tuzilishi 1. Qattiq holat 2.Suyuq holat 3.Gaz holat 5.Plazma holat

Steriokimyo 1. Elektron orbitallar 2.Elektonlar gibridlanishi 3.Izomeriya 5.Konformatsiya

Qutblanuvchanlik 1. Molekula elektrostatikasi 2. Ionlanish potensiali 3.Elektromanfiiylik 4. Dipol

Trening Test savollari (2 v) Seminar mavzulari Ilmiy-ijodiy masalalari Test savollari (1 v)

Modda tuzilishi fani to’g’risida  Kimyo-moddalar, ularning tarkibi, tuzilishi, xossalari va ularda bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi fandir.  Butun olam, butun tabiat inson ongidan tashqarida va inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda ob’ektiv ravishda mavjuddir. Olam materiyadan iborat, bor narsalarning hammasi doimo harakat qilib turadi. Harakat doimo o’zgarib turadigan jrayon bo’lib, materiyaga ham uning har bir mayda zarrachasiga ham xosdir.

Materiya  Olam materiyadan iborat, bor narsalarning hammasi doimo harakat qilib turadi. Haricot doimo o’zgarib turadigan jrayon bo’lib, materiyaga ham uning har bir mayda zarrachasiga ham xosdir. 

Materiya yashash shakli  Materiya tushunchasi bilan harakat tushunchasi o’zaro bog’liqdir. Demak materiya yashash shaklining birinchisi modda.  Materiya mavjudligining ikkinchi formasi - fizik maydon bo’lib (yorug’lik maydoni, magnit maydoni, gravitatsion maydon) maydonni tashkil qiluvchi zarrachalar, fotonlar «tinch massa» ga ega emas. Fizik maydon materiyaning shunday formasiki, u modda zarrachalarini bir-biri bilan bog’lab turadi va bu zarrachalar orasida o’zaro ta’sirni amalga oshiradi.

Materiya harakati  Materiya harakatining xillari juda ko’p.Tebranma harakat, ilgarilanma harakat, jismlarning qizishi va sovushi, nur sochish, elektr toki, kimyoviy o’zgarishlar, hayotiy jarayonlar barchasi materiya harakatining turli formalaridir. Materiya harakatining bir formasi boshqa formasiga aylana oladi. Masalan mexanik harakat issiqlik harakatiga, issiqlik harakati kimyoviy harakatga, kimyoviy harakat elektr harakatiga oson aylanadi va hokazo. Materiya tushunchasi bilan harakat tushunchasi o’zaro bog’liqdir. Demak materiya yashash shaklining birinchisi modda.

Fizik maydon  Materiya mavjudligining ikkinchi formasi - fizik maydon bo’lib (yorug’lik maydoni, magnit maydoni, gravitatsion maydon) maydonni tashkil qiluvchi zarrachalar, fotonlar «tinch massa» ga ega emas. Fizik maydon materiyaning shunday formasiki, u modda zarrachalarini bir-biri bilan bog’lab turadi va bu zarrachalar orasida o’zaro ta’sirni amalga oshiradi.

Fizik maydon  Modda bor joyda maydon bo’ladi. Moddalarni kimyo fani o’rgansa maydonlarni fizika fani o’rganadi. Modda bilan maydon bir-biriga o’tishi mumkin. Masalan, elektron bilan pozitron o’zaro qo’shilib 2 ta kvant hosil qiladi. Bu hodisa atom fizikasida «annigilyatsiya» deb ataladi. Ma’lum sharoitlarda aksincha 2 ta kvant asosida elektron va pozitron hosil bo’lishi mumkin. Bu hodisaga juft hosil bo’lish deyiladi

Kimyoviy jarayon  . Kimyoviy jarayon xossalari ma’lum bo’lgan moddalardan xossalari aksariyat hollarda noma’lum bo’lgan yangi moddalarni olish demakdir.

Kimyoviy jarayon  Kimyoviy jarayonda hosil bo’lgan moddalarni to’liq xarakterlash (identifikatsiya qilish) uchun ularni kimyoviy va ayniqsa hozirgi zamon fizik- kimyoviy tahlil usullari yordamida tekshirish talab qilinadi.

Kimyoviy jarayon

Kimyoviy jarayon

Kimyoviy jarayon

Tarkib tuzilish xossasi Tuzilish Tarkib Xossa

Tuzilish  Modda tuzilishi to’g’risidagi ta’limot hozirgi zamon tabiiy fanlaridan eng murakkabidir. Chunki bu ta’limot fizika, matematika, kristallografiya, fanlarining barcha yutuqlaridan foydalanadi, shuningdek kimyo fanining kristallokimyo noorganik, organik, analitik va tabiiy birikmalar kimyosi sohalari bilan uzviy bog’liqdir.

Tarkib  Kimyoviy sintezda moddalarni faqat sintetik usullar bilan olish yoki tabiiy materiallar tarkibidan ajratib olish bilangina cheklanib qolmasdan ularning tarkibi, tuzilishi va xossalari o’rganiladi. Buning natijasida olingan ma’lumotlarni umumlashtirib, o’zaro taqqoslash, moddalarning tarkib va tuzilishiga qarab ularning xossalarini oldindan aytib berish mumkin.

Tuzilish  Modda tuzilishi to’g’risidagi ta’limot kimyo fani bilan bir vaqtda maydonga kelgan. XIX asrda kimyo fanida asosiy e’tibor moddaning ichki tuzilishiga qaratilgan bo’lsa, XX asr boshlaridan moddaning xossalarini uning tuzilishi bilan bog’lab o’rganish kimyogarlarning diqqat markazida bo’lgan. Hozirgi vaqtda esa moddaning «tarkibi-tuzilishi» va «tuzilishi- xossasi» orasidagi bog’lanishlarni o’rganishga asosiy e’tibor qaratilmoqda

Oddiy moddalar  Bir xil atomlar o’zaro birikib, oddiy modda molekulasini hosil qilishi ham ma’lum qonuniyalar asosida yuzaga keladi.

 Kimyoviy sintezda moddalarni faqat sintetik usullar bilan olish yoki tabiiy materiallar tarkibidan ajratib olish bilangina cheklanib qolmasdan ularning tarkibi, tuzilishi va xossalari o’rganiladi. Buning natijasida olingan ma’lumotlarni umumlashtirib, o’zaro taqqoslash, moddalarning tarkib va tuzilishiga qarab ularning xossalarini oldindan aytib berish mumkin. Kimyoviy sintez

Agregat holat  Zarrachalar orasidagi masofa va ta’sir kuchlarining qiymatiga qarab moddalar har xil fazoviy va agregat holatlarida, chunonchi qattiq, suyuq yoki gazsimon holatlarda bo’ladi va bu holatda moddalarning berilgan vaqtda bo’lish yoki bo’lmasligi temperaturaga va tashqi bosimga bog’liq. Har bir agregat holat atomlar, ionlar yoki molekulalarning katta- katta to’plami sifatida qaraladi.

Qattiq holat  Qattiq holat. Juda past haroratlarda aksariyat moddalar qattiq holatda bo’ladi. Qattiq holatda zarrachalar orasidagi masofani zarrachalarning o’lchamlari bilan taqqoslash mumkin, chunki o’rtacha tortishish potensial energiyasi zarrachalarning o’rtacha kinetik energiyasidan katta bo’ladi: E um = ( U + m  2 /2) <0; [U] > m  2 /2;

 Fazoviy holatlari bo’yicha qattiq moddalar amorf holatda (shisha, ko’pchilik polimerlar) va kristall holatda bo’lishi mumkin.  Modda kristalik holatining asosiy belgisi ikkita bo’lib ular quyidagilar:  1) Kristall moddalar o’ziga xos aniq geometrik shaklga ega;  2) Kristall moddalar aniq bir haroratda suyuq holatga o’tadi .Qattiq holat

 Kristaldagi zarrachalar simmetrik joylanib, fazoviy panjara hosil qiladi. Kristall panjaralar asosan: kub, tetragonal, ortorombik , monoklinik , triklinik , geksagonal va romboedrik bo’lishi mumkin. Kristall

Kubik kristal panjara koordinatasi

Kubik kristall panjara

Oktaedr kristal zvenosi

Ion kristall panjara CaCa F F F

Atom kristall panjari

 Ion kristall panjaralarda kristall panjara tugunlarida ionlar joylashadi.  Ion kristall panjaralarda panjara uchlarida turgan har bir ion amplitudasi uncha katta bo’lmagan tebranma harakatda bo’ladi, lekin ular aylanma harakatda bo’lmaydi va panjara uchlaridan uzoqqa siljiy olmaydi. Kristall panjaralar

 Harakat faqat ion panjarali moddalar emas, balki jamiki qattiq holdagi moddalar (kristall panjara uchlarida atom yoki molekulalar turishidan qat’iy nazar) uchun xos. Zarrachalarning tebranma issiqlik energiyasi zarrachalar orasidagi tortishish energiyasidan kichik bo’ladi. Tebranma harakat

Amorf moddalar  Amorf moddaning aniq bir suyuqlanish temperaturasi bo’lmaydi, u qizdirilganda asta-sekin yumshaydi va qattiq holatdan suyuq holatga uzluksiz ravishda o’tadi.

Atomlar tebranma harakati  Metallardagi atomlarning tebranishi klassik garmonik tebranishdir. Bu harakat uch o’lchamli fazoda yuz beradi.  Metalning har bir atomidan chiqqan valent elektronlari erkin ravishda metalning mazkur bo’lagi bo’yicha harakatda bo’ladi.

Tebranma harakat

Tebranma harakat

Valent elektronlar harakati  Metall atomida valent elektronlar soniga qaraganda, elektronlar bilan to’lmagan bo’sh orbitallar ko’proq, valent elektronlar esa ionlanish energiyasi kamligi tufayli yadro bilan kuchsiz bog’lanadi. Shuning uchun ular metallning kristall panjarasi ichida erkin harakat qiladi.

 Harorat ortishi bilan metall ionlari va atomlarining tebranma harakati kuchayadi, bu esa elektronlarning to’g’ri chiziqli harakatini qiyinlashtiradi va shu bilan elektr o’tkazuvchanlikning kamayishiga olib keladi.  Absolyut nolga yaqin haroratda metallar o’ta o’tkazuvchan bo’lib, qarshilik deyarli yo’qoladi. Buni quyidagicha tasavvur qilish mumkin: Metall kristall panjaralar

Valent elektronlar

Suyuq holat  Suyuq holat bu oraliq holatdir, chunki past haroratlarda, ya’ni suyuqlanish temperaturasiga yaqin hollarda suyuqliklarning xossalari qattiq holat xossasiga yaqin bo’ladi (tartiblilik, zichlik, elektr o’tkazuvchanlik, siqiluvchanlik). Qaynash temperaturasi yaqinida suyuqliklar bug’larga o’xshaydi .

Suyqliklar  Suyuqliklarda metallardagi muvozanat holati yaqinidagi tebranma harakat modda zarrachalarining translyatsion (sakrab bo’sh joyga o’tish) harakati bilan almashadi.

Suyuq holat  Suyuqliklar uchun kritik harorat xos. Molekulalar orasidagi tortishish kuchlari o’zaro itarishish kuchlariga tenglashganda modda suyuq holatga o’tadi, bu ikala kuch tenglashgan harorat kritik haroratdir. T  T k bo’lgan hollarda moddani hech qanday bosim ostida suyuq xolatga o’tkazib bo’lmaydi , chunki T  T k bo’lganda moddaning suyuq holati bilan bug’ (gaz) holati o’rtasidagi chegara yo’qolib, u bir fazali sistemaga aylanadi .

 Suyuqliklar uchun kritik harorat xos . Molekulalar orasidagi tortishish kuchlari o’zaro itarishish kuchlariga tenglashganda modda suyuq holatga o’tadi,  bu - ikala kuch tenglashgan harorat kritik haroratdir.  Suyuqliklarning siqiluvchanligi adiabatik va izotermik bo’lishi mumkin.  s = -1/  (  /  p) s  u = -1/  (  /  p) r ( s – adiabatik ,  u – izotermik siqiluvchanlik.)  Adiabatik siqilish paytida entropiya o’zgarmaydi, chunki sistemaning konfiguratsiyasi o’zgarmay qoladi.

Suv molekulalarining o’zaro bog’lanishi O -2 O -2 O -2 O -2+ + + + + + + +Kobalent bog’lar Vodorod bog’lar

Gaz holati  Gaz holat. Moddalarning gaz holati eng oddiy holat bo’lib, Mendeleev-Klapeyron tenglamasi uning holat tenglamasidir. PV = nRT  Real sistemalar uchun o’rniga (Van-der-Vals) tenglamasidan foydalanamiz. (P + a/  2 )(V-b) = nRT  Bu yerda; a/  2 -ichki bosim deyiladi. b - esa molekulalarning xususiy hajmi bilan ifodasi orqali bog’langan.

Kritik holat  Moddalarning kritik hajmi bilan kritik bosimi ma’lum bo’lsa, undan foydalanib, Van-der- Vaals tenglamasidagi va b konstantalarni quyidagi tenglamalar orqali hisoblab chiqarish mumkin: a = 3P k V 2 k ; b= V k /3; T=8a/27bR;

Kritik holat  Agar a va b lar ma’lum bo’lsa, moddaning kritik bosimini quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin:  P k =a/27b 2  Kritik haroratda gazlar birdaniga suyuq holatga o’tadi.

Kritik holat  Bug’ kritik haroratdan past haroratlardagi, gaz esa kritik haroratdan yuqori haroratdagi gazsimon moddalardir.

Plazma holat Plazma holat - juda yuqori harorat uchun xos bo’lgan holat bo’lib, termoyadro reaksiyalari moddalar plazma holatda turgandagina ro’y beradi. Plazma holat yuqori harorat (million gradus va undan ortiq) bo’lib, atomlar parchalanib, «yalang’och» yadro va alohida elektronlar «aralashmasi» hosil bo’lganda vujudga keladi. Quyosh va yulduzlarda moddalar plazma holatida mavjud bo’ladi.

Plazman

Uran yadro portlashi

Reaktordagi plazma hosil bo’lishi plazma

Elektron orbitallar

Elektron orbitallar X X X X XY YY Y Y Y ZZ Z Z Z s-orbital p y -orbital p x -orbital p z -orbital d-orbital f-orbitalZ

Tomson kamerasi

Qutbli kovalent bog’

Vodorod atomining hosil bo’lishi

Rezerford tajribasi

Steriokimyo  Molekulalarning hajmlari to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar kinetik nazariya asosida olingan bo’lib, bu nazariyaga binoan molekulalar elastik sharlar deb qabul qilingan. Kinetik energiyaga binoan molekulalar to’qnashish vaqtida o’zaro yaqinlashib keladigan eng kichik masofa ularning diametrlari deb qabul qilinadi.

Steriokimyo  Molekulalar o’z geometrik tuzilishiga qarab sferik (s), to’g’ri burchakli (r), chiziqli (sp), planar (sp 2 ), tetraedrik (sp 3 ), planar kvadratik (sp 2 d), oktaedrik (sp 3 d 2 ) bo’lishi mumkin ekan.  Bog’ hosil qiluvchi elektronlarning qanday atom orbitallarni egallab turganligiga qarab molekulalar turli fazoviy tuzilishga ega bo’ladi.  Moddalarning fazoviy tuzilishini esa stereokimyo fani o’rganadi.

Steriokimyo  Agar ikkita bir xil atom o’zaro molekula hosil qilgan bo’lsa, bog’ning uzunligi shu atomlar radiuslarining yig’indisiga teng. Atomning kovalent radiusi bog’ uzunligining yarmi ( 1/2 ) ga teng bo’ladi.  Masalan:  D HBr = [D (Br-Br) + D (H-H) ] /2

Gibridlanish

Gibridlanish

Gibridlanish

Gibridlanish

Kislorod atomining hosil bo’lishi

Gibridlanish

Izomeriya  Tarkibi bir xil ammo tabiati, atomlar orasidagi bog’larning ketma-ketligi, ularning fazoda joylashgan o’rni bilan farq qiladigan moddalarga izomerlar deyiladi.

Izomeriya  Tuzilish izomerlari kimyoviy tuzilishi bilan o’zaro farqlanib, uglerod atomining har xil zanjir hosil qilib birikishidan, molekula tarkibidagi qo’sh bog’larning soni, har xil joylashganligi, shuningdek funksional guruhlarning holatidan kelib chiqadi:

 Fazoviy izomerlar – molekuladagi atomlar yoki atomlar guruhining fazoviy joylanishi bilan farq qiladi. Guruhlarning fazoviy joylashishini tavsiflash uchun ikkita eng muhim tushunchalardan foydalaniladi ular: konfiguratsion va konformatsion izomeriyalardir.Izomeriya

Optik izomeriya Molekulaning chap tamonga harakati L- CHFClJ Molekulaning o’ng tamonga harakati D- CHFClJ

Konfiguratsiya  Konfiguratsiya -molekuladagi atom va atom guruhlarining fazoda ma’lum tartibda joylashishidir. Bir xil tarkib va bir xil kimyoviy tuzilishga ega bo’lgan organik birikmalar o’zaro konfiguratsiyasi bilan farqlanishi ma’lum, bunday moddalar konfiguratsion izomerlar deyiladi.

Konformatsiya  Atomlarning molekula ichida fazoda bir yoki bir necha  - bog’lar atrofida aylanishidan hosil bo’ladigan molekulalarning turli holatlariga konformatsiya deb ataladi.  Konformatsion izomerlar (konformerlar) fazoviy izomerlar bo’lib, ularni alohida ajratib olib bo’lmaydi, ular faqat fizikaviy usullar yordamida aniqlanadi. Ochiq zanjirli va halqali birikmalarda konformatsion izomerlar bo’lishi mumkin.

Molekula simmetriyasi  Molekuladagi atomlarning joylashishi ma’lum simmetriyaga ega.  Simmetriya operatsiyasi deb , shunday matematik operatsiyaga aytiladiki, uni amalga oshirish natijasida molekulaning konfiguratsiyasi ham, boshqa xossalari ham o’zgarmaydi. Asosiy simmetriya operatsiyasiga aylantirish va aks ettirish kiradi.  Simmetriya tekisligi deb, molekula bu tekislikda aks ettirilganda uning holati o’zgarmay qoladigan tekislikka aytiladi.

Simmeteriya markazi  S immetriya markazi . Material nuqtalar sistemaning simmetriya markazi deb barcha nuqtalarni aks ettirgan vaqtda sistemaning holati dastlabki holatga o’xshash bo’lishini ta’minlaydigan nuqtaga aytiladi.

Etan molekulasi modeli

Etan molekulasi konformatsiyasi

Siklogeksan konformatsiyasi

Molekula elektrik xususiyati  Molekulalarning tarkibida zaryadli zarrachalar mavjudligi ularning elektrik xususiyatga ega bo’lishiga sabab bo’ladi. Ma’lumki har qanday atom va molekulalar ionlanish qobiliyatiga ega, ya’ni o’ziga elektron biriktirib olib, energiya ajratib chiqarishi va energiya yutib o’zidan elektronni chiqarishi mumkin.

Ionlanish energiyasi  Normal holatda turgan atomdan bitta elektronni ajratib chiqarish uchun sarf qilingan energiya miqdori ionlanish energiyasi deb ataladi. Bu tushuncha molekulalarga ham ta’lluqlidir. Ionlanish energiyasi miqdorini aniqlashda Plank tenglamasidan foydalaniladi. E 2 – E 1 =   Elektron energiyasi katta bo’lgan qavatdan energiyasi kichik bo’lgan qavatga o’tganda atom o’zidan kvant nur chiqaradi. Bu nur Plank tenglamasiga muvofiq

Ionlanish energiyasi  Ionlanish energiyasi miqdorini aniqlashda ham atomdagi elektronlarning energetik qavatini aniqlashdagi qisqa to’lqinli spektrlar seriyasiga mos keladi.

Elektromanfiylik  Elektronga moyillikning qiymatini miqdoriy aniqlash usuli mavjud bo’lmagani uchun Poling elementlarning nisbiy elektromanfiyligi (NEM) tushunchasini kiritgan. Poling shkalasida elementlar elektromanfiyligi litiyga nisbatan olinadi ,

Elektromanfiylik

Elektromanfiylik  Hisoblashlar ko’rsatishicha vodorodning elektromanfiyligi 2,2 ga tengligi aniqlandi. Elektromanfiyligi 2,2 dan kichik bo’lgan elementlar elektromusbat, 2,2 dan katta bo’lganlari esa elektromanfiy deb qabul qilinadi.

Qutblanuvchanlik  Tashqi maydon ta’sirida molekuladagi elektronlarning yadroga nisbatan muvozanat holatidan siljishi. Bunday qutblanish induksiyalangan dipol momentining paydo bo’lishiga olib keladi.  ind =  el  o ;  el = f(T)  Elektron qutlanuvchanlik haroratga bog’liq emas, ya’ni ular juda yengil zarrachalar bo’lganliklari uchun 0 0 K ga yaqin haroratdayoq, juda tez harakat qiladi.

Atom qutblanuvchanlik  2.Atom qutblanuvchanlik. Elektr maydoni vositasida elektronlarning qutblanishi yadrolarning bir-biriga nisbatan qutblanishiga, siljishiga olib keladi.

Dipol  3.Doimiy dipol momenti (  ) ga ega bo’lgan molekulaning tashqi maydonda ma’lum yo’nalishga ega bo’lib joylashishi oriyentatsion qutblanuvchanlik  el ga bog’liq

Mustaqil ishlar mavzulari  1. Моdda tuzilishi fani. Moddalarni tekshirishning fizikaviy usullari.  2. Моddalarning аgregat xolatlarini tafsiflash. Gaz, suyuq va qattiq [olatdagi modda kristall panjaralarining tuzilishi.  3. Моlekulalarning konfiguracion va konformacion xolatlari.  4. Ba’zi organik va noorganik birikmalarning elektrik xususiyatlarini ifodalovchi kattaliklarni xisoblash.

Seminar mavzulari  1.Маkrojismlarning tuzilishi va xossalari. Моddаlаrning agregat [olatlari.  2. Моlekulalarning geometrik konfigu- ratciyalari.  3. Моlekulalarning simmetriyasi.  4. Моlekuladagi ichki aylanish va burilish xodisalari.  5. Qutbsiz va qutbli molekulalar.  6. Моddalarning qutblanubchanligi.  7. Моlyar refraksiya.

Ilmiy ijodiy masalalar  1.

Darslik haqida  Usbu darslik universitet talabalari va uqituvchilari hamda kimyo mutaxasisligida kasb –hunar ta’limi talabalari uchun muljallangan bo’lib Modda tuzilishi fani bo’yicha kerakli axborotlarni beradi.  Darslik Guliston Davlat universiteti “ Umumiy kimyo” kafedrasi dosenti, k.f. n. O’. Abdurahmonova va uqituvchi – G’. Umonqulovlar tomonidan tayyorlandi. Mualiflar Sizga minnatdorchilik bildirib, darslik haqidagi fikr mulohazalaringizni kutib qoladi E-mail gdu@intal.uz . Fax: 25 40 42

Darslikda foydanilgan adabiyotlar  1  2  3  4  5

O'xshashlar

Atom elektron qobiqlarning tuzilishi. Kvant sonlar

Atom tuzilishi. Bor nazariyasi. Atomdagi elektron holatlar. Kvant sonlar. s-, p-, d-,f-elektronlar

Suv-murakkab modda. Suvning fizik va kimyoviy xossalari

Atom tuzilishi

Atom tuzilishi 3