Atom tuzilishi. Bor nazariyasi. Atomdagi elektron holatlar. Kvant sonlar. s-, p-, d-,f-elektronlar - Kimyo - Slaydlar

Atom tuzilishi. Bor nazariyasi. Atomdagi elektron holatlar. Kvant sonlar. s-, p-, d-,f-elektronlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

446.5 KB

Ko'chirib olish

REJA:REJA: 1.1. Atom tuzilishi.Atom tuzilishi. 2.2. Rezerfordning atom tuzilishining Rezerfordning atom tuzilishining yadro-planetar modeli.yadro-planetar modeli. 3.3. Bor nazariyasi. Vodorod atomining Bor nazariyasi. Vodorod atomining spektri va tuzilishi.spektri va tuzilishi. 4.4. Elektron bulut.Elektron bulut.Atom tuzilishi. Bor nazariyasi. Atomdagi elektron holatlar. Kvant sonlar. s-, p-, d-,f-elektronlar.

Atom tuzilishi.Atom tuzilishi.  XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida fizika XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida fizika sohasidagi ko’pgina tekshirishlar natijasida atom sohasidagi ko’pgina tekshirishlar natijasida atom moddaning eng kichik bo’linmaydigan zarrachasi moddaning eng kichik bo’linmaydigan zarrachasi emas, balki bo’linadigan, biridan ikkinchisiga emas, balki bo’linadigan, biridan ikkinchisiga aylanadigan, murakkab tuzilishiga ega degan xulosa aylanadigan, murakkab tuzilishiga ega degan xulosa chiqarildi. B xulosaning chiqarilishiga fizika va kimyo chiqarildi. B xulosaning chiqarilishiga fizika va kimyo sohasida erishilgan quyidagi asosiy yutuqlar sabab sohasida erishilgan quyidagi asosiy yutuqlar sabab bo’ladi.bo’ladi.  Atom tuzilishining murakkabligi to’g’risidagi dastlabki Atom tuzilishining murakkabligi to’g’risidagi dastlabki tushunchalar qtgan asrda paydo bo’la boshladi. tushunchalar qtgan asrda paydo bo’la boshladi. Dalton va uning safdoshlari atomga bo’linmaydigan Dalton va uning safdoshlari atomga bo’linmaydigan zarracha deb qaradilar. Ammo sekin asta atom ichki zarracha deb qaradilar. Ammo sekin asta atom ichki strukturaga ya‘ni yanada mayda zarrachalardan strukturaga ya‘ni yanada mayda zarrachalardan iborat degan faktlar to’plana bordi. Atom tuzilishining iborat degan faktlar to’plana bordi. Atom tuzilishining hozirgi zamon modeliga olib kelgan eng muhim hozirgi zamon modeliga olib kelgan eng muhim tajribalarga to’xtalamiz. tajribalarga to’xtalamiz.

XIX asr boshlarida atom bilan elektr o’rtasida XIX asr boshlarida atom bilan elektr o’rtasida uzviy bog’lanish ya‘ni atomlar bir-birlari bilan uzviy bog’lanish ya‘ni atomlar bir-birlari bilan elektr jarayonlari asosida birikkan degan elektr jarayonlari asosida birikkan degan umumiy tushuncha mavjud edi. 1834 y ingliz umumiy tushuncha mavjud edi. 1834 y ingliz fizigi M.Faradey elektroliz qonunlari asosida fizigi M.Faradey elektroliz qonunlari asosida ionlar ixtiyoriy xoxlagancha miqdordagi zaryadni ionlar ixtiyoriy xoxlagancha miqdordagi zaryadni emas, balki qat‘iyan aniq portsiyadagi elektr emas, balki qat‘iyan aniq portsiyadagi elektr miqdori tashishini isbotladi. 1874 y DJ.Stoni bu miqdori tashishini isbotladi. 1874 y DJ.Stoni bu fikrga asoslanib, elementar elektr zaryadining fikrga asoslanib, elementar elektr zaryadining son qiymatini hisoblab, u 10-20 Kl. ekanligini son qiymatini hisoblab, u 10-20 Kl. ekanligini topdi. Atomda qarama-qarshi elektr zaryadlari topdi. Atomda qarama-qarshi elektr zaryadlari mavjudligi, xavosi siyraklashtirilgan sohada mavjudligi, xavosi siyraklashtirilgan sohada elektr zaryadlari ta‘sirida katod yoki anod nurlari elektr zaryadlari ta‘sirida katod yoki anod nurlari vujudga kelishi bilan to’liq isbotlandi.vujudga kelishi bilan to’liq isbotlandi.

Yuqori kuchlanishli (1000V) elektr tokini havosi surib olingan shisha Yuqori kuchlanishli (1000V) elektr tokini havosi surib olingan shisha nayda kavsharlangan elektroddan (katoddan) o’tkazilganda ko’zga nayda kavsharlangan elektroddan (katoddan) o’tkazilganda ko’zga ko’rinmaydigan nurlar vujudga kelishi aniqlandi. Bunday nurlar katod ko’rinmaydigan nurlar vujudga kelishi aniqlandi. Bunday nurlar katod nurlari deyiladi, chunki ular manfiy zaryadlangan elektrod katodda nurlari deyiladi, chunki ular manfiy zaryadlangan elektrod katodda vujudga keladi. Bu nurlar kuzga ko’rinmas bo’lib, ularning yo’liga vujudga keladi. Bu nurlar kuzga ko’rinmas bo’lib, ularning yo’liga qattiq moddalar qoyilsa nurlanish vujudga keladi. Masalan: oddiy qattiq moddalar qoyilsa nurlanish vujudga keladi. Masalan: oddiy shisha plastinkasi yashil nurlanadi, siyrak-er elementlarning oksidlari, shisha plastinkasi yashil nurlanadi, siyrak-er elementlarning oksidlari, siyrak-er element tabiatiga qarab turli rangdagi nurlanishni vujudga siyrak-er element tabiatiga qarab turli rangdagi nurlanishni vujudga keltiradi. (Bu hodisa hozir rangli televizorlarda foydalaniladi). Ayrim keltiradi. (Bu hodisa hozir rangli televizorlarda foydalaniladi). Ayrim kimyoviy birikmalar katod nurlari ta‘sirida parchalanadi. Masalan: kimyoviy birikmalar katod nurlari ta‘sirida parchalanadi. Masalan: katod nurlari ta‘sirida fotoplastinka yoki fotoqog’ozdagi Ag uning katod nurlari ta‘sirida fotoplastinka yoki fotoqog’ozdagi Ag uning parchalanishi natijasida uning qorayishi kuzatiladi. Demak, ko’zga parchalanishi natijasida uning qorayishi kuzatiladi. Demak, ko’zga ko’rinmas katod nulari qattiq tusiqqa urilganda uning nurlanishini ko’rinmas katod nulari qattiq tusiqqa urilganda uning nurlanishini yuzaga keltiradi. Kuzatiladigan nurlanishlar manfiy zaryadlangan yuzaga keltiradi. Kuzatiladigan nurlanishlar manfiy zaryadlangan zarrachalar oqimidan iborat bo’lib, ularga «elektronlar» deb ataldi. zarrachalar oqimidan iborat bo’lib, ularga «elektronlar» deb ataldi. Katod nurlari magnit va elektr maydonlari bo’lmaganda to’g’ri chiziqli Katod nurlari magnit va elektr maydonlari bo’lmaganda to’g’ri chiziqli yo’naladi. Manfiy zaryadlangan zarrachalar magnit va elektr yo’naladi. Manfiy zaryadlangan zarrachalar magnit va elektr maydonlarida og’ishi kabi katod nurlari ham og’adilar. Shunday qilib maydonlarida og’ishi kabi katod nurlari ham og’adilar. Shunday qilib katod nurlari elektronlar oqimidan iborat ekanligi isbotlandi. 1897 katod nurlari elektronlar oqimidan iborat ekanligi isbotlandi. 1897 yilda ingliz fizigi Dj.Tomson elektron elektr zaryadini uning massasiga yilda ingliz fizigi Dj.Tomson elektron elektr zaryadini uning massasiga nisbatini (e/m)ni o’lchashga muvaffaq bo’ldi va bu nisbat 1,76 . 108 nisbatini (e/m)ni o’lchashga muvaffaq bo’ldi va bu nisbat 1,76 . 108 kl/g. teng ekanligini aniqlandi. Faqat 1909 y. Chikago universitetidan kl/g. teng ekanligini aniqlandi. Faqat 1909 y. Chikago universitetidan R.Milliken juda ko’p tajriba natijalariga asoslanib elektron zaryadini R.Milliken juda ko’p tajriba natijalariga asoslanib elektron zaryadini o’lchashga muvaffaq bo’ldi va bu qiymat 1,60 . 10-19 Kl. teng o’lchashga muvaffaq bo’ldi va bu qiymat 1,60 . 10-19 Kl. teng ekanigini topdi. Bu qiymatni Tomson aniqlagan nisbat qiymatiga ekanigini topdi. Bu qiymatni Tomson aniqlagan nisbat qiymatiga bo’lib, elektron massasini hisoblash mumkin:bo’lib, elektron massasini hisoblash mumkin:

 Atom tuzilishining murakkabAtom tuzilishining murakkab ekanligini isbotlovchi ekanligini isbotlovchi kashfiyotlardan yana birikashfiyotlardan yana biri 1895 1895 yy . . frantsuz olimi Anri frantsuz olimi Anri Bekkerel tomonidan ochilgan tabiiy radioaktivlik Bekkerel tomonidan ochilgan tabiiy radioaktivlik xodisasidirxodisasidir . . Radioaktivlik xodisasi ochilishidan sal Radioaktivlik xodisasi ochilishidan sal oldin 1896 yil yanvarda Rentgen g-nurlarniochdi va oldin 1896 yil yanvarda Rentgen g-nurlarniochdi va keyinchalik bu nurlar «Rentgen» nurlari nomini oldi. keyinchalik bu nurlar «Rentgen» nurlari nomini oldi. Rentgen nurlari to’lqin uzunligi 10-5-102 nm Rentgen nurlari to’lqin uzunligi 10-5-102 nm bo’lgan, ko’zga ko’rinmaydigan elektromagnit bo’lgan, ko’zga ko’rinmaydigan elektromagnit nurlanishi bo’lib, kuchli teshib o’tish qobiliyatiga nurlanishi bo’lib, kuchli teshib o’tish qobiliyatiga ega. rentgen nurlarining bu xossasidan texnikada ega. rentgen nurlarining bu xossasidan texnikada va meditsinada ko’p qo’llaniladi.va meditsinada ko’p qo’llaniladi.  A.Bekkerel bu kashfiyot bilan juda qiziqdi va A.Bekkerel bu kashfiyot bilan juda qiziqdi va K2[UO2(SO4)2]2H2O mineralini qorong’ulikda o’z-K2[UO2(SO4)2]2H2O mineralini qorong’ulikda o’z- o’zidan ko’zga ko’rinmas nur tarqatishini aniqladi. o’zidan ko’zga ko’rinmas nur tarqatishini aniqladi. Bu hodisa radioaktivlik deyiladi.Bu hodisa radioaktivlik deyiladi.  Bekkerel maslahati bilan M.Skladovskaya-Kyuri va Bekkerel maslahati bilan M.Skladovskaya-Kyuri va uning eri Per-Kyurilar o’zlarining eng muhim uning eri Per-Kyurilar o’zlarining eng muhim tajribalariga kirishadilar va uran rudasi tarkibidan tajribalariga kirishadilar va uran rudasi tarkibidan 1898 y. poloniy va raiy elementlarini ajratib olishga 1898 y. poloniy va raiy elementlarini ajratib olishga muvaffaq bo’ladilar.muvaffaq bo’ladilar.

Rezerfordning atom tuzilishining Rezerfordning atom tuzilishining yadro-planetar modeli.yadro-planetar modeli.  Radioaktivlik hodisasini keyinchalik asosan tekshirganingliz Radioaktivlik hodisasini keyinchalik asosan tekshirganingliz olimlardan Ernest Rezerford bo’lib, u uch xil – a (alfa), (beta) olimlardan Ernest Rezerford bo’lib, u uch xil – a (alfa), (beta) va g (gamma) nurlanishni aniqladi. Har bir nurlanish o’zining va g (gamma) nurlanishni aniqladi. Har bir nurlanish o’zining elektr xossasi va teshib o’tish qobiliyatlari bilan farq qiladi.elektr xossasi va teshib o’tish qobiliyatlari bilan farq qiladi.  -nurlanish juda katta tezlik bilan harakterlanuvchi elektronlar -nurlanish juda katta tezlik bilan harakterlanuvchi elektronlar oqimidan iborat ekanligi isbotlandi, shuning uchun ular, -oqimidan iborat ekanligi isbotlandi, shuning uchun ular, - zarrachalar deb nomlanadi. Elektron zaryadi birligida har bir -zarrachalar deb nomlanadi. Elektron zaryadi birligida har bir - zarracha birligi 1ga teng.zarracha birligi 1ga teng.  A-nurlar musbat zaryadlangan zarrachalar bo’lib, A-nurlar musbat zaryadlangan zarrachalar bo’lib, ularning zaryadi +2 ekanligi isbotlandi. Rezerford a-ularning zaryadi +2 ekanligi isbotlandi. Rezerford a- zarracha massasim -zarrachasiga nisbatan juda yuqori zarracha massasim -zarrachasiga nisbatan juda yuqori ekanligi va ular atrof muhitdagi elektronlarni briktirib ekanligi va ular atrof muhitdagi elektronlarni briktirib geliy atomini hosil qilishini aniqladi. Shu sababli u a-geliy atomini hosil qilishini aniqladi. Shu sababli u a- zarrachasi geliy yadrosidan iborat degan xulosaga zarrachasi geliy yadrosidan iborat degan xulosaga keldi. g-nurlar esa juda yuqori energiyali nurlanish keldi. g-nurlar esa juda yuqori energiyali nurlanish bo’lib, elektroneytral zarrachalardan tarkib topgan.bo’lib, elektroneytral zarrachalardan tarkib topgan.

a-, -zarrachalarning va g-nurlanishni a-, -zarrachalarning va g-nurlanishni xossalari quyidagi jadvalda xossalari quyidagi jadvalda taqqoslangan.taqqoslangan. Xossasi Nurlanish tiplari a-zarrachalar b-zarrachalar g-nurlanish Zaryadi 2+ 1 - 0 Massasi, g 6,64 · 10-24 9,11 · 10-28 0 Nisbiy teshib o’tish qobiliyati 1 100 1000 Nurlanish tabiati H e-yadrosi Elektronlar Yuqori energiyali nurlanish

 Atom tuzilishi to’g’risidagi to’g’ri tushunchalarning Atom tuzilishi to’g’risidagi to’g’ri tushunchalarning yaratilishida Rezerford va uning shogirdlari Geyger hamda yaratilishida Rezerford va uning shogirdlari Geyger hamda Marsdenlar tomonidan o’tkazilgan tajriba natijalari ya‘ni turli Marsdenlar tomonidan o’tkazilgan tajriba natijalari ya‘ni turli moddalarda a-zarrachalarining og’ishi muhim rol oynadi.moddalarda a-zarrachalarining og’ishi muhim rol oynadi.  Radioaktiv manbadan chiqayotgan a-zarrachalar oqimi tor Radioaktiv manbadan chiqayotgan a-zarrachalar oqimi tor tirqish orqali oltin folgaga yuboriladi. A-zarrachalarni yuziga tirqish orqali oltin folgaga yuboriladi. A-zarrachalarni yuziga ZnS yoki K2 [PtC16] qoplangan fyuorestsirlovchi aylanma ZnS yoki K2 [PtC16] qoplangan fyuorestsirlovchi aylanma ekranda qayd qilinadi. A-zarrachalarning yoyilishini kuzatuvchi ekranda qayd qilinadi. A-zarrachalarning yoyilishini kuzatuvchi Rezerford tajribasi 1-rasmda keltirilgan. Oltin folgasidan Rezerford tajribasi 1-rasmda keltirilgan. Oltin folgasidan o’tayotgan a-zarrachalarning ko’pchilik qismi yoyilmasidan o’tayotgan a-zarrachalarning ko’pchilik qismi yoyilmasidan o’tadi. Faqat ularning bir qismigina ma‘lum darajada yoyiladi, o’tadi. Faqat ularning bir qismigina ma‘lum darajada yoyiladi, hatto ulardan ayrimlari butunlay qarama-qarshi tomonga hatto ulardan ayrimlari butunlay qarama-qarshi tomonga (orqaga) yo’naladi va ekranda chaqnash kuzatiladi.(orqaga) yo’naladi va ekranda chaqnash kuzatiladi.  Qarama-qarshi tomonda vujudga keladigan chaqnashlar soni Qarama-qarshi tomonda vujudga keladigan chaqnashlar soni a-zarrachasi yo’liga qoyilgan folganing qanday metalldan a-zarrachasi yo’liga qoyilgan folganing qanday metalldan tayyorlanganligiga bog’liq bo’ladi. Bir xil sharoitda o’tkazilgan tayyorlanganligiga bog’liq bo’ladi. Bir xil sharoitda o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, metall massasi qancha katta yoki tajribalar shuni ko’rsatdiki, metall massasi qancha katta yoki metallning tartib nomeri qanchalik katta bo’lsa teskari metallning tartib nomeri qanchalik katta bo’lsa teskari tomonga yo’nalgan a-zarrachalar soni shuncha ko’p bo’ladi.tomonga yo’nalgan a-zarrachalar soni shuncha ko’p bo’ladi.

 Masalan: bir minutda alyuminiy plastinkasidan Masalan: bir minutda alyuminiy plastinkasidan qaytgan a-zarrachalar soni-3 ta, temirda-10, qaytgan a-zarrachalar soni-3 ta, temirda-10, misda-15, kumushda-27, qalayda-34, platinada-63 misda-15, kumushda-27, qalayda-34, platinada-63 va x.kazolarga teng bo’ladi. Juda katta energiyaga va x.kazolarga teng bo’ladi. Juda katta energiyaga va sekundiga un minglar kilometr tezlikka ega va sekundiga un minglar kilometr tezlikka ega bo’lgan a-zarrachalarining to’g’ri yo’lini butunlay bo’lgan a-zarrachalarining to’g’ri yo’lini butunlay teskari tomonga o’zgartirishi kutilmagan hodisa teskari tomonga o’zgartirishi kutilmagan hodisa bo’lib, hammani xayratga soldi. Tajriba natijalarini bo’lib, hammani xayratga soldi. Tajriba natijalarini eshitgan Rezerford bu mening hayotimdagi eng eshitgan Rezerford bu mening hayotimdagi eng kutilmagan voqeadir va bu papiros qog’oziga kutilmagan voqeadir va bu papiros qog’oziga qaratib otilgan o’qning undan qaytib o’zingni qaratib otilgan o’qning undan qaytib o’zingni yarador qilishi kabi kutilmagan xodisalar deydi.yarador qilishi kabi kutilmagan xodisalar deydi.  Bu tajribadan ikkita haqiqiy savol tug’iladi:Bu tajribadan ikkita haqiqiy savol tug’iladi:  1. Nima uchun metall plastinkasidan o’tgan a-1. Nima uchun metall plastinkasidan o’tgan a- zarrachalarning bir qismi ma‘lum burchakka zarrachalarning bir qismi ma‘lum burchakka og’adi?og’adi?  2. Nima uchun ulardan ayrimlari esa harakat 2. Nima uchun ulardan ayrimlari esa harakat yo’lining butunlay teskari tomoniga yo’naladi?yo’lining butunlay teskari tomoniga yo’naladi?

 1911 yilda Rezerford bu kuzatishlarni quyidagicha 1911 yilda Rezerford bu kuzatishlarni quyidagicha tushuntiradi: a-zarrachalarning ko’pchilik qismini tushuntiradi: a-zarrachalarning ko’pchilik qismini plastinkadan og’masdan o’tishini sababi, atomning plastinkadan og’masdan o’tishini sababi, atomning asosiy yuzasi juda kichik massaga ega bo’lgan asosiy yuzasi juda kichik massaga ega bo’lgan elektronlar bilan bandligidir.elektronlar bilan bandligidir.  Ulardan oz qismining yoyilishiga sabab, ular atomning Ulardan oz qismining yoyilishiga sabab, ular atomning musbat zaryadi to’plangan metall yadrosiga juda yaqin musbat zaryadi to’plangan metall yadrosiga juda yaqin kelishidir. A-zarrachalarining harakat yo’lini butunlay kelishidir. A-zarrachalarining harakat yo’lini butunlay o’zgarishiga sabab, ularning juda katta musbat o’zgarishiga sabab, ularning juda katta musbat zaryadiga ya‘ni yadro bilan to’qnash kelishidir. Bu zaryadiga ya‘ni yadro bilan to’qnash kelishidir. Bu tuqnash bir tomonda a-zarrachasini juda katta kuch tuqnash bir tomonda a-zarrachasini juda katta kuch bilan itaradi. Ikkinchi tomondan atom yadrosining juda bilan itaradi. Ikkinchi tomondan atom yadrosining juda kichik o’lchami oz sondagi a-zarrachalar bilan kichik o’lchami oz sondagi a-zarrachalar bilan to’qnashishiga va bu juda oz sondagi a-zarrachalar to’qnashishiga va bu juda oz sondagi a-zarrachalar dastlabki harakat yo’lini o’zgartirishiga sabab bo’ladi.dastlabki harakat yo’lini o’zgartirishiga sabab bo’ladi.  Bu yerda eslatilgan yangi hodisalarning ochilishi va Bu yerda eslatilgan yangi hodisalarning ochilishi va tajriba natijalari 1911 yil Rezerfordga atom tuzilishining tajriba natijalari 1911 yil Rezerfordga atom tuzilishining planetar gipotezasini aytishga yordam beradi va u planetar gipotezasini aytishga yordam beradi va u atom tuzilishining yadro-dinamik nazariyasini yaratdi.atom tuzilishining yadro-dinamik nazariyasini yaratdi.

 Rezerford fikricha atomning asosiy massasi, Rezerford fikricha atomning asosiy massasi, atomning musbat zaryadlangan yadrosiga atomning musbat zaryadlangan yadrosiga to’plangan bo’lib uning atrofida manfiy to’plangan bo’lib uning atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar aylanma orbitalarda zaryadlangan elektronlar aylanma orbitalarda xuddi quyosh atrofidan quyosh sistemasi xuddi quyosh atrofidan quyosh sistemasi planetalari aylanganidek aylanadi. Bu massa juda planetalari aylanganidek aylanadi. Bu massa juda kichik hajmga to’plangan bo’lib, atom yadrosini kichik hajmga to’plangan bo’lib, atom yadrosini tashkil qiladi. Rezerford nazariyasiga muvoffiq, tashkil qiladi. Rezerford nazariyasiga muvoffiq, har qanday element atomi musbat zaryadlangan har qanday element atomi musbat zaryadlangan va juda kichik hajmni egallovchi yadrodan tarkib va juda kichik hajmni egallovchi yadrodan tarkib topgan. yadro atrofida aylanadigan elektronlar topgan. yadro atrofida aylanadigan elektronlar soni, yadro zaryadi soniga teng bo’ladi. Atom soni, yadro zaryadi soniga teng bo’ladi. Atom elektr jihatidan neytraldir. Yadro zaryadining soni elektr jihatidan neytraldir. Yadro zaryadining soni element tartib nomeriga tengdir. Atomning element tartib nomeriga tengdir. Atomning hamma massasi yadroda joylashgan bo’lib, uning hamma massasi yadroda joylashgan bo’lib, uning hajmi – 10-36 sm3, diametri esa – 10-13 – 10-12 hajmi – 10-36 sm3, diametri esa – 10-13 – 10-12 sm ni tashkil qiladi.sm ni tashkil qiladi.

Bor nazariyasi. Vodorod Bor nazariyasi. Vodorod atomining spektri va tuzilishi.atomining spektri va tuzilishi.  Bor o’z nazariyasini yaratishda, yadro atrofida Bor o’z nazariyasini yaratishda, yadro atrofida elektronlarning harakatlanishidan iborat bo’lgan sistemaga elektronlarning harakatlanishidan iborat bo’lgan sistemaga kvant nazariyasini asos qilib oldi. Kvant nazariyasi 1900 yil kvant nazariyasini asos qilib oldi. Kvant nazariyasi 1900 yil ingliz fizigi Plank tomonidan yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq ingliz fizigi Plank tomonidan yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq yorug’lik energiyasining nurlanishi va yutilishi uzluksiz oqim yorug’lik energiyasining nurlanishi va yutilishi uzluksiz oqim bilan chiqib va yutilib turmay, balki ayrim kichik portsiyalar bilan chiqib va yutilib turmay, balki ayrim kichik portsiyalar bilan chiqadi va yutiladi. Energiyaning bu portsiyalarini bilan chiqadi va yutiladi. Energiyaning bu portsiyalarini yorug’lik kvanti, kvant energiyasi yoki fotonlar deb ataladi. yorug’lik kvanti, kvant energiyasi yoki fotonlar deb ataladi. Nur chiqarayotgan jism energiyasi zapasi bir tekisda Nur chiqarayotgan jism energiyasi zapasi bir tekisda o’zgarmasdan tusatdan (sakrab-sakrab), kvantma-kvant o’zgarmasdan tusatdan (sakrab-sakrab), kvantma-kvant o’zgaradi. Jism kasr sondagi kvantlar chiqara olmaydi ham, o’zgaradi. Jism kasr sondagi kvantlar chiqara olmaydi ham, yutmaydi ham. Energiya kvanti Ye tebranish chastotasiga yutmaydi ham. Energiya kvanti Ye tebranish chastotasiga to’g’ri proportsional bo’lib, quyidagi formula bilan ifodalanadi:to’g’ri proportsional bo’lib, quyidagi formula bilan ifodalanadi:  E = hy E = hy y = c/1.y = c/1.  1-to’lqin uzunligi;1-to’lqin uzunligi;  h-proportsionallik koeffitsienti yoki Plank konstantasi bo’lib h-proportsionallik koeffitsienti yoki Plank konstantasi bo’lib h=6,625· 10-27 erg/sek yoki 6,62· 10-34 Dj/s ga teng.h=6,625· 10-27 erg/sek yoki 6,62· 10-34 Dj/s ga teng.

 Bor elektronlarning yadro atrofida aylanish hodissiga Bor elektronlarning yadro atrofida aylanish hodissiga kvant nazariyasini asos qilib, vodorod atomining spektri va kvant nazariyasini asos qilib, vodorod atomining spektri va tuzilishi asosida o’zining 2 ta pastulotini (xulosa) yaratdi.tuzilishi asosida o’zining 2 ta pastulotini (xulosa) yaratdi.  Birinchi pastulot. Elektron yadro atrofida har qanday orbita Birinchi pastulot. Elektron yadro atrofida har qanday orbita boylab emas, balki ma‘lum energiya darajasiga muvofiq boylab emas, balki ma‘lum energiya darajasiga muvofiq keladigan orbitalar boylab harakat qiladi. Bu orbitalar keladigan orbitalar boylab harakat qiladi. Bu orbitalar barqaror yoki kvant orbitalar deyilad. Atom normal holatda barqaror yoki kvant orbitalar deyilad. Atom normal holatda bo’lganda elektron yadroga yaqin orbitada turadi va atom bo’lganda elektron yadroga yaqin orbitada turadi va atom minimal energiya qiymatiga ega bo’ladi.minimal energiya qiymatiga ega bo’ladi.  Atomning bu holatini galayonlanmagan, normal yoki asosiy Atomning bu holatini galayonlanmagan, normal yoki asosiy holat deyiladi. Atomga tashqaridan energiya berilsa uning holat deyiladi. Atomga tashqaridan energiya berilsa uning energiya zapasi oshadi va undagi elektron yadroga yaqin energiya zapasi oshadi va undagi elektron yadroga yaqin orbitadan uzoqroq orbitaga o’tadi. Atomning bu holatini orbitadan uzoqroq orbitaga o’tadi. Atomning bu holatini galayonlangan yoki yuqori energetik darajadagi holat galayonlangan yoki yuqori energetik darajadagi holat deyiladi. Galayonlangan atomning energiyasi deyiladi. Galayonlangan atomning energiyasi galayonlanmagan atomning energiyasidan ortiqdir. Atom galayonlanmagan atomning energiyasidan ortiqdir. Atom galayonlangan holatda juda qisqa muddat sekundning yuz galayonlangan holatda juda qisqa muddat sekundning yuz mln. (10-8 sek) dan bir ulushi vaqtigacha tura olishi mln. (10-8 sek) dan bir ulushi vaqtigacha tura olishi mumkin.mumkin.

 Ikkinchi pastulot. Bor nazariyasining ikkinchi postulotiga Ikkinchi pastulot. Bor nazariyasining ikkinchi postulotiga muvofiq elektron bir orbitadan boshqa orbitaga muvofiq elektron bir orbitadan boshqa orbitaga o’tgandagina atom o’z energiyasini o’zgartiradi: Elektron o’tgandagina atom o’z energiyasini o’zgartiradi: Elektron kvantlangan yoki barqaror orbitalar boylab kvantlangan yoki barqaror orbitalar boylab harakatlanganda atom energiya chiqarmaydi va yutmaydi.harakatlanganda atom energiya chiqarmaydi va yutmaydi.  Elektron yadrodan uzoqroq orbitadan yaqinroq orbitaga Elektron yadrodan uzoqroq orbitadan yaqinroq orbitaga o’tganda atom energiya yo’qotadi. Elektron bir orbitadan o’tganda atom energiya yo’qotadi. Elektron bir orbitadan ikkinchisiga o’tganda atomning yo’qotadigan energiyasi ikkinchisiga o’tganda atomning yo’qotadigan energiyasi nur energiyasining bir kvantiga teng bo’ladi.nur energiyasining bir kvantiga teng bo’ladi.  Ye = I 1 – 12 · yoki Ye = hy · E2 – E1 = hyYe = I 1 – 12 · yoki Ye = hy · E2 – E1 = hy  Bor o’zining postulotlariga asoslanib, vodorod atomi Bor o’zining postulotlariga asoslanib, vodorod atomi atrofida harakat qiluvchi elektron uchun bulishi mumkin atrofida harakat qiluvchi elektron uchun bulishi mumkin bo’lgan orbitalarning radiuslarini hisoblab, ularning oddiy bo’lgan orbitalarning radiuslarini hisoblab, ularning oddiy sonlar kvadratlari nisbat kabi nisbatda bo’lishini topdi va sonlar kvadratlari nisbat kabi nisbatda bo’lishini topdi va vodorod spektrining hosil bo’lishi sxemani yaratdi.vodorod spektrining hosil bo’lishi sxemani yaratdi.  12 : 22 : 32 . . . . . . . . . . . . . n212 : 22 : 32 . . . . . . . . . . . . . n2

 Bor nazariyasining yutuqlari: u kvant qonunlari asosida va klassik Bor nazariyasining yutuqlari: u kvant qonunlari asosida va klassik molekulyar nazariyalar asosida tushuntirdi. Lekin u faqat vodorod molekulyar nazariyalar asosida tushuntirdi. Lekin u faqat vodorod atomini tuzilishinigina tushuntirdi.atomini tuzilishinigina tushuntirdi.  Ko’p elektronli murakkab molekulalarni tuzilishini. Bor yeazariyasi Ko’p elektronli murakkab molekulalarni tuzilishini. Bor yeazariyasi asosida tushuntirib bo’lmadi. atom mikrozarrachalardan tuzilganligi asosida tushuntirib bo’lmadi. atom mikrozarrachalardan tuzilganligi isbotlangandan keyin ularning harakatini tushintiradigan fizikaning isbotlangandan keyin ularning harakatini tushintiradigan fizikaning bo’limi kvant (to’lqin) mexanikasi XX asrning 20-chi yillarida vujudga bo’limi kvant (to’lqin) mexanikasi XX asrning 20-chi yillarida vujudga keldi. u kvantlangan energiya tasavvuriga, mikrozarrachaning to’lqin keldi. u kvantlangan energiya tasavvuriga, mikrozarrachaning to’lqin xarakterdagi xarakatiga, mikroob‘ektni extimollar (statistik) usulida xarakterdagi xarakatiga, mikroob‘ektni extimollar (statistik) usulida ifodalashga asoslangan.ifodalashga asoslangan.  Mikrozarracha xarakatining to’lqin harakteri. Ma‘lumki, Mikrozarracha xarakatining to’lqin harakteri. Ma‘lumki, elektromagnitning nurlanishni ifodalashda to’lqin va korpuskulyar deb elektromagnitning nurlanishni ifodalashda to’lqin va korpuskulyar deb tasavvur qilish mumkin: birinchidan monoxromatik nurlanish xuddi tasavvur qilish mumkin: birinchidan monoxromatik nurlanish xuddi to’lqin kabi tarqaladi va to’lqin uzunlik 1 (yoki tebranish chastotasi. . . ) to’lqin kabi tarqaladi va to’lqin uzunlik 1 (yoki tebranish chastotasi. . . ) bilan xarakterlanadi; ikkinchidan u mikrozarrachaga kvant energiyani bilan xarakterlanadi; ikkinchidan u mikrozarrachaga kvant energiyani tashuvchi fotonlar deb qarash mumkin.tashuvchi fotonlar deb qarash mumkin.  Elektromagnit nurlanishning interferentsiyasi va difraktsiya xodisasi Elektromagnit nurlanishning interferentsiyasi va difraktsiya xodisasi (nur, radioto’lqin, g-nurlar, rentgen nurlar va x.k.) uning to’lqin tabiatli (nur, radioto’lqin, g-nurlar, rentgen nurlar va x.k.) uning to’lqin tabiatli ekanligini ishonsli holda isbotladi. Shu bilan birga elektromagnit ekanligini ishonsli holda isbotladi. Shu bilan birga elektromagnit nurlanishlar ma‘lum bir energiyaga, massa va bosimga ega. nurlanishlar ma‘lum bir energiyaga, massa va bosimga ega.  Shu yo’l bilan quyosh massasi bir yilda nurlanish hisobiga 1,5 1017 kg Shu yo’l bilan quyosh massasi bir yilda nurlanish hisobiga 1,5 1017 kg ga kamayishi aniqlangan.ga kamayishi aniqlangan.

 Oaniq printsipi. Atom tuzilish nazariyasiga ko’ra Oaniq printsipi. Atom tuzilish nazariyasiga ko’ra elektron zarracha va to’lqin tabiatga ega. buni 1925 elektron zarracha va to’lqin tabiatga ega. buni 1925 yilda V.Geyzenberg mikrozarracha (elektron)ning ikki yilda V.Geyzenberg mikrozarracha (elektron)ning ikki xil tabiatli ekanligini o’zining noaniqlik printsipi xil tabiatli ekanligini o’zining noaniqlik printsipi asosida tushuntirdi. Bu printsipiga muvofiq bir asosida tushuntirdi. Bu printsipiga muvofiq bir vaqtning o’zida mikrozarrachaning tezligi impuls p=m vaqtning o’zida mikrozarrachaning tezligi impuls p=m . . . va o’rnini (koordinatlarini) aniqlash mumkin . . . va o’rnini (koordinatlarini) aniqlash mumkin emas. Elektron xarakatining xarakteri printsipini aniq emas. Elektron xarakatining xarakteri printsipini aniq belgilanishi mumkin emas.belgilanishi mumkin emas.  Matematik jihatdan noaniqlik printsipi quyidagicha Matematik jihatdan noaniqlik printsipi quyidagicha ifodlanadi:ifodlanadi:  Dv – elektron tezligini o’lchashdagi xato.Dv – elektron tezligini o’lchashdagi xato.  Dq – elektron impulsi (o’rni)ni o’lchashdagi xatosi.Dq – elektron impulsi (o’rni)ni o’lchashdagi xatosi.  Dq – noaniqlik holatining, tezlikka (Dv) ko’paytmasi h/Dq – noaniqlik holatining, tezlikka (Dv) ko’paytmasi h/ 4p dan kichik bo’lishi mumkin emas.4p dan kichik bo’lishi mumkin emas.

Elektron bulut.Elektron bulut.  To’lqin finktsiY. Elektronning harakati to’lqin xarakterda bo’lganligi To’lqin finktsiY. Elektronning harakati to’lqin xarakterda bo’lganligi uchun uning atomdagi xarakatini kvant mexanikasi to’lqin uchun uning atomdagi xarakatini kvant mexanikasi to’lqin funktsiya f deb nomlanadigan funktsiya yordmida ifodalaydi. Atom funktsiya f deb nomlanadigan funktsiya yordmida ifodalaydi. Atom sohasining har xil nuqtasida bu funktsiya har xil qiymatni oladi. Bu sohasining har xil nuqtasida bu funktsiya har xil qiymatni oladi. Bu matematik jihatdan quyidagi tenglik bilan yoziladi: f=f (x, y, z) bu matematik jihatdan quyidagi tenglik bilan yoziladi: f=f (x, y, z) bu yerda x, y, z nuqta koordinatalari. To’lqin funktsiyaning fizik yerda x, y, z nuqta koordinatalari. To’lqin funktsiyaning fizik ma‘nosini tushuntirish qiyin uning kvadrati f2-ma‘lum fizik ma‘nosini tushuntirish qiyin uning kvadrati f2-ma‘lum fizik ma‘noga ega: u tom sohasidagi berilgan nuqtadagi elektronni ma‘noga ega: u tom sohasidagi berilgan nuqtadagi elektronni topish extimolligini xarakterlydi. f2dv- kattaligi kurilayotgan topish extimolligini xarakterlydi. f2dv- kattaligi kurilayotgan zarrachani dv-element hajmida aniqlash extimolligini ifodalaydi. zarrachani dv-element hajmida aniqlash extimolligini ifodalaydi. Kvant mexanikada atomdagi elektronning holati modeli sifatida Kvant mexanikada atomdagi elektronning holati modeli sifatida elektron bulut tushunchasi qabul qilingan. Tegishli uchastkalardagi elektron bulut tushunchasi qabul qilingan. Tegishli uchastkalardagi zichlik u yerda elektronning bo’lish extimolligiga muvofiq zichlik u yerda elektronning bo’lish extimolligiga muvofiq proportsionaldir. Atomda bo’lishi mumkin bo’lgan elektron bulut proportsionaldir. Atomda bo’lishi mumkin bo’lgan elektron bulut shakllaridan biri 2-rasmda ko’rsatilgan. Elektronning bo’lish shakllaridan biri 2-rasmda ko’rsatilgan. Elektronning bo’lish extimoli ko’p bo’lgan joyda bulut zich bo’ladi.extimoli ko’p bo’lgan joyda bulut zich bo’ladi.  Elektron yadro bilan qancha mustahkam bog’langan bo’lsa, Elektron yadro bilan qancha mustahkam bog’langan bo’lsa, elektron bulut o’lchami boyicha shuncha kichik bo’ladi va zaryad elektron bulut o’lchami boyicha shuncha kichik bo’ladi va zaryad zich taqsimlanadi.zich taqsimlanadi.

 Elektron bulutni ko’pincha chegaralangan soxa ko’rinishida Elektron bulutni ko’pincha chegaralangan soxa ko’rinishida ifodalaydi. (elektron bulutni 90% ga qamrab oladi). Bunda ifodalaydi. (elektron bulutni 90% ga qamrab oladi). Bunda zichlikni nuqtalar bilan belgilash tushirib qoldiriladi (3 rasm). zichlikni nuqtalar bilan belgilash tushirib qoldiriladi (3 rasm). Yadro atrofida elektronni bo’lish e‘timolligi eng ko’p bo’lgan Yadro atrofida elektronni bo’lish e‘timolligi eng ko’p bo’lgan sohaga orbital deyiladi (orbitalni bunday ifodalash sohaga orbital deyiladi (orbitalni bunday ifodalash birmuncha sodda bo’lib, orbital matematik tushuncha, uning birmuncha sodda bo’lib, orbital matematik tushuncha, uning ma‘nosi to’lqin tenglamasidan kelib chiqadi). Yadroga ma‘nosi to’lqin tenglamasidan kelib chiqadi). Yadroga nisbatan elektron zichlikni ifodalashni boshqa usullari (3-nisbatan elektron zichlikni ifodalashni boshqa usullari (3- rasm) ham bor, masalan radial taqsimlanish ehtimolloti egri rasm) ham bor, masalan radial taqsimlanish ehtimolloti egri chizig’i usuli (4 rasm). Bu egri chiziq elektronni radiusi r, chizig’i usuli (4 rasm). Bu egri chiziq elektronni radiusi r, kalinligi dr bo’lgan kontsentrik shardagi yadro atrofida kalinligi dr bo’lgan kontsentrik shardagi yadro atrofida bo’lish extimolligini bildiradi. Bu qavatning hajmi bo’lish extimolligini bildiradi. Bu qavatning hajmi dv=4πr2dr. Bu qavatlar elektronning bo’lishi umumiy dv=4πr2dr. Bu qavatlar elektronning bo’lishi umumiy extimolligi (4πr2dr) f2 ga 4-rasm teng. 3-rasm 4πr2f2 ni r extimolligi (4πr2dr) f2 ga 4-rasm teng. 3-rasm 4πr2f2 ni r bilan bog’liqligini ifodalaydi. Atom yoki molekulaning bilan bog’liqligini ifodalaydi. Atom yoki molekulaning ma‘lum joyida elektronning bo’lish extimolligini va uning ma‘lum joyida elektronning bo’lish extimolligini va uning energiyasini hisoblash murakkab matematik muammodir. energiyasini hisoblash murakkab matematik muammodir. Bu Shredingerning to’lqin tenglamasi yordamida yechiladi.Bu Shredingerning to’lqin tenglamasi yordamida yechiladi.

 Shredingerning to’lqin tenglamasi. 1926 yil Ervin Shredinger Shredingerning to’lqin tenglamasi. 1926 yil Ervin Shredinger kvant mexanikasida Shredinger to’lqin tenglamasi deb atalga kvant mexanikasida Shredinger to’lqin tenglamasi deb atalga tenglamani taklif etdi. Bu tenglama to’lqin funktsiya f-ni tenglamani taklif etdi. Bu tenglama to’lqin funktsiya f-ni elektronning potentsial energiyasi U va uning to’liq energiyasi Ye elektronning potentsial energiyasi U va uning to’liq energiyasi Ye bilan bog’laydi:bilan bog’laydi:  Bu yerda:Bu yerda:   Kordinatlari boyicha to’lqin funktsiyaga f-2 lamchi differentsiali. Kordinatlari boyicha to’lqin funktsiyaga f-2 lamchi differentsiali. m-elektron massasi, h-Plank doimiysi. Shredinger tenglamasini m-elektron massasi, h-Plank doimiysi. Shredinger tenglamasini yechimi bo’lgan to’lqin funktsiyasiga – orbital deyiladi. yechimi bo’lgan to’lqin funktsiyasiga – orbital deyiladi. Elektronning yadro atrofida fazoda bo’lish extimolligi (061) gacha Elektronning yadro atrofida fazoda bo’lish extimolligi (061) gacha bo’ladi. Uning fizik ma‘nosi shuni ko’rsatadiki f=0 bo’lganida u bo’ladi. Uning fizik ma‘nosi shuni ko’rsatadiki f=0 bo’lganida u yerda elektron bo’lmaydi.yerda elektron bo’lmaydi.  Buni quyidagi misolda ko’rish mumkin. maydonda m massaga Buni quyidagi misolda ko’rish mumkin. maydonda m massaga ega bo’lgan birgina elektron mavjud. Uning potentsial energiyasi ega bo’lgan birgina elektron mavjud. Uning potentsial energiyasi V maydonning xarakteristikasini belgilaydi, hamda quyidagi V maydonning xarakteristikasini belgilaydi, hamda quyidagi funktsiyalar V (x, y, z) berilgan. Bunda sistema statsionar holatda funktsiyalar V (x, y, z) berilgan. Bunda sistema statsionar holatda bo’ladi ya‘ni sistemaning umumiy energiyasi doimiy bo’lib u bo’ladi ya‘ni sistemaning umumiy energiyasi doimiy bo’lib u vaqtga bog’liq bo’lmaydi E=T-y=Sonst.vaqtga bog’liq bo’lmaydi E=T-y=Sonst.  Maqsad: Maydonning qaysi sohasida elektronning joylashish Maqsad: Maydonning qaysi sohasida elektronning joylashish extimoliyatini aniqlash. Bu extimollik to’lqin funktsiyasi deb extimoliyatini aniqlash. Bu extimollik to’lqin funktsiyasi deb atalgan j (x, y, z) bilan xarakterlanadi. atalgan j (x, y, z) bilan xarakterlanadi.

E’tiboringiz uchun E’tiboringiz uchun rahmat!rahmat!

O'xshashlar

Atom elektron qobiqlarning tuzilishi. Kvant sonlar

Atom tuzilishi 3

Yorug’likning kvant nazariyasi H atom spektori

Kvant sonlar. Pauli prinsipi. Hund qoidasi. Klechkovskiy qoidasi

Atom tuzulishi. Davriy qonun