Biokatalizatorlar - Kimyo - Slaydlar

Biokatalizatorlar

Yuklangan vaqt:

27.08.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

604.7509765625 KB

Ko'chirib olish

BIOKATALIZATORLAR

Reja: 1.Fermentlar-biokatalizatorlar sifatida. 2.Vitaminlar- fermentlarning bir qismi sifatida. 3.Enzimatik kataliz nazariyasi 4.Fermentlarning tasnifi va ularning xususiyatlari

■ Tirik tizim alohida kimyoviy jarayonlar bilan emas, balki ularning organizm hujayrasida amalga oshirilishining muntazam tartibi, shuningdek, jarayonlarning alohida guruhlari nisbati, ularning o’zaro muvofiqlashuvi bilan tavsiflanadi. ■ Kimyoviy reaksiyalardagi katalizatorlar va tirik organizmlardagi biokatalizatorlar reaksiyalarni sezilarli darajada tezlashtiradi va ularning borishini osonlashtiradi.Agar kimyoviy laboratoridagi reaksiya yuqori harorat, yuqori bosim va reaktivlarning yuqori konsentratsiyasini talab qilsa, u holda tirik organizmda u 20-30C, atmosferaga yaqin bosim va ko’pincha past konsentratsiyada amalga oshiriladi.

Bahorda uyg’onadigan ko’p yillik o'simliklar 0 C dan bir oz yuqori haroratda uglevodlar oksidlanishi paytida ajralib chiqadigan erkin energiya tufayli sintez jarayonlarini intensiv ravishda o’tkazadi. Bunday sharoitda reaksiya laboratoriyalarda qo’llaniladiganlarga qaraganda faolroq katalizatorlarni talab qiladi. Tirik organizmlarda bunday katalizatorlarning rolini biokatalizatorlar yoki fermentlar deb ataladigan murakkab oqsil molekulalari bajaradi.Fermentlar bir va ikki komponentli bo’ladi. Birinchisi faqat oqsil molekulalaridan iborat, ikkinchisi-apoenzim deb ataladigan oqsil qismidan va protez guruhi deb ataladigan protein bo’lmagan birikmalardan iborat. Ikki komponentli fermentlarda taguchi faol guruh feron deb ataladi va oqsil bo’lmagan faol guruh agon deb ataladi.Oqsil bo’lmagan qismi apofermentdan oson ataladigan ikki komponentli fermentlarda prostetik guruhlar kofermentlar deb ataladi.Piridindegidrogenaza fermentlarining kofermentlari nikotinamid adenin dinukleotid (NAD) va nikotinamid adenin dinukleotid fosgate (NADP) hisoblanadi.

Fermentlar fani-enzimologiya katta bilim sohasiga aylandi va ko’pgina fanlar bilan chambarchas bog’liq. Bunday tashqari uning ma’lumotlari amaliyotda turli sohalarda, masalan, pivo va boshqa fermentatsiya sanoatida, qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashda va hokazolarda keng qo’llaniladi. Fermentatsiya va pivo tayyorlash jarayonlari uzoq vaqtdan beri ma‘lum bo’lsa, fermentlar haqidagi birinchi g’oya 1814-yilda paydo bo’lgan.Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi K.Kirchhoff quritilgan arpa solodida kraxmalning shakarga aylanishi fenomenini kashf etganida, 1833-yilda fransuz kimyogarlari A.Payen va J.Persotlar kraxmalni shakarga aylantirish xususiyatiga ega bo’lgan solod ekstraktiga spirt qo’shilganda hosil bo’lgan cho’kmadan birinchi bo’lib termolabil moddani ajralib olishdi. Ular bu moddani diastaz deb atashgan va endi u ko’pincha amilaza deb ataladi. Shakar va yog’larning oksidlanishi energiya chiqishi bilan sodir bo’ladi, oqsillarni sintez qilish esa uning sarflanishini talab qiladi. Ushbu turdagi reaksiyalar o’rtasidagi bog’liqlik adenozin trifosfor kislotasi (ATP) –assimilatsiya qilish uchun qulay shakldagi kimyoviy energiya akkumulyatori orqali o’rnatiladi.

■ Adenozin trifosfor kislotasi organik adenin asosi, riboza karbongidrat va uchta fosfor kislotasi qoldig’idan iborat. Adenin va riboza birikmasiga adenozin deyiladi.Bir ATP molekulasining suv ishtirokida parchalanishi fosfor kislotasining bir molekulasini yo’qotish va 33-42kj/molga teng bo’lgan erkin energiyani chiqarish bilan birga keladi. ATP ishtirokidagi barcha reaksiyalar ferment tizimlari tominidan boshqariladi. Fermentlar yana bir juda muhim funksiyani bajaradi:ular tanani uning normal faoliyatiga tahdid soluvchi toksik moddalardan himoya qiladi.Bunday moddalar tanada paydo bo’lganda , ularni yo’q qiladigan fermentlar shakllana boshlaydi.

Vitaminlar - fermentlarning bir qismi sifatida Ko’pgina fermentlarning koenzimlariga vitaminlar yoki ularning hosilalari kiradi. Akademik N.D Zelenskiy fermentlar va vitaminlar o’rtasidagi bog’liqlik shubhasiz, vitaminlarning fermentlar uchun qurilish materiali ekanligini ta’kidladi. Vitaminlar 1880-yilda rus olimi N.I.Lunin tomonidan kashf qilingan . Ular inson va hayvonlarning oziqlanishi, shuningdek o’simliklar mikroorganizmlarning normal hayoti uchun zarur bo’lgan turli xil kimyoviy tuzilmalarning nisbatan past molekulyar og’irlikdagi organik birikmalari guruhiga kiradi.Ko'pgina vitaminlar va ularning hosilalari turli moddalar bilan qo’shilib fermentlarni hosil qiladi.Shunday qilib, B1 vitamini fosforli efir shaklida oqsil bilan bog’langanda piruvat dekarboksilaza fermenti hosil qilib , piruvik kislota CH3 COCOOH ni atsetaldegid va CO2ga ajratadi.Vitamin B2 (riboflavin) fosfor kislotasi bilan flavin mononukleotidini hosil qiladi, u adenil kislotasi (nukleotid adenozin monofosfat) bilan birlashganda, turli xil oqsillar bilan birgalikda flavin adenin dinukleotidini beradi.

■ Vitamin PP amid shaklida degidrogenazalarning oksidlanish- qaytarilish fermentlarining bir qismi bo’lib,vodorodning chiqishi bilan organik moddalarning oksidlanish rekasiyalarini katalizlaydi.Pantotenik kislota, limon kislotasi va yog’ kislotalari va sterollarning sintezini faollashtiradigan koenzim A*ning ajralmas qismidir: A*koenzim nomi uning oziz xos atsetillanish funksiyasi – CH3CO atsetil radikalini o’tkazish tufayli edi.

Fermentlarning substratlarga strukturaviy muvofiqligi ■ Biokimyoviy reaksiyani katalizlovchi ferment o’z substrati bilan oraliq birikma hosil qiladi, bu reaksiya jarayonida parchalanadi va ferment qaysi tiklanadi. Bir qator fermentlarning oraliq mahsulotlari yaxshi ma’lum va o’rganilgan. Xususan, substrat molekulasi va fermentning ozi molekulasining bir qismi o’rtasida strukturaviy muvofiqlik o’rnatiladi.Ma’lum bo’lishicha, substrat molekulasidagi atomlar va fermentlarning ma’lum atomlari ferment tomonidan katalizlanadigan reaksiyani yaxshiroq rag’batlantiradigan tartibga ega. Substrat molekulasi, xuddi ferment zarrasi yuzasida mavjud bo’lgan shaklga kiritilgan va u faol ta’sir qiladi.

Enzimatik kataliz nazariyasi ■ Fermentlarning ma’lum kimyoviy bog’lanishlarga qaratilgan o’ziga xos ta’siri ularning asosiy xususiyatlaridan biridir. Masalan, ureaza faqat karbamidni parchalaydi, lekin uning hosilalariga ta’sir qilmaydi, suksinatdegidrogenaza faqat suskin kislotasiga, invertaz saxarozaga, amilaza kraxmalga va boshqalarga ta’sir qiladi.Ko’pgina fermentlar tabiatan oqsildan farq qiladigan faol guruhni o’z ichiga oladi. Bu metall (temir, mis ) yoki organik moddalarning murakkab birikmasi bo’lishi mumkin.Protein, substrat va faol guruhning ulanishi ko'pincha metall ionlari-kalsiy, magniy margarets,mis va boshqalar ishtirokida ta’minlanadi, ular o’zlarining elektr maydoni bilan reaksiya tarkibiy qismlarini ma’lum bir holatda ushlab turadilar va reaksiyaga ta’sir qiladigan.

Fermentativ kataliz nazariyasi geterogen va bir jinsli kataliz nazariyasi asoslanadi. Katalizator ta’siriga suv misol bo’lishi mumkin. Vodorod va xlor aralashmasi yorug’lik ta’sirida portlaydi va vodorod xloridni hosil qiladi. Agar boshqa tomondan, xlor va vodorod suv bug’ining eng ahamiyatsiz qoldiqlaridan yaxshilab tozalansa, u holds reaksiya sodir bo'lmaydi. Platina va palladiy kabi katalizatorlarning ta’sir qilish mexanizmi Sunday iboratki, reaksiyaga kirishuvchi moddalar molekulalari ularning yuzasida to’plangan. L.Mixaelis tomonidan ishlab chiqilgan enzimatik kinetika nazariyasi ferment va substrat bir-biri bilan faol qizla muddatli kompleks hosil qiladi, bu reaksiya mahsuloti va fermentga parchalanishga qodir degan Farage asoslanadi.

Fermentlarning katalitik ta’sirining kinetikasi asosan molekulaning bir qismi- faol markaz bilan belgilanadi. O’rtacha bir markaz 250-500aminokislota qoldig’iga to’g’ri keladi. Bir komponentli fermentlarning faol markazi bir nechta aminokislatalar qoldiqlarining (sistein, serin, gistidin) o'ziga xos fazoda joylashishi bolan belgilanadi. Ikki komponentli fermentlarda kofermentlar tarkibiga vitaminlar yoki ularning hosilalari, metall atomlari kiradi. Faol markazning tabiati va uning tarkibiy qismlarining o’zaro joylashishi fermentlar ta’sirining o’ziga xosligini belgilaydi.Zamonaviy tushunchalarga ko’ra, fermentlarning faol markazi ma’lum bir fazoviy joylashuvda joylashgan turli xil qutbli yoki ionli tabiatga ega bo’lgan bir nechta mintaqalardan iborat.

■ Shunday qilib, fermentning kimyoviy guruhlari, burning natijasida u substrat bilan birikmaga kiradi va katalitik ta’sir ko’rsatadi, fermentning faol joyi deb ataladi. Bunday guruhlar ferment molekulasining turli qismlarida joylashgan va bir- biri bilan o’zaro ta’sir qiladi va fermentning funksional guruhlari deb ataladi. Denaturatsiya jarayonida faol markazning funksional guruhlarining fazoviy joylashuvining buzilishi fermentning inaktivatsiyasiga olib keladi .

Fermentlarning tasnifi va ularning xususiyatlari ■ 1961-yilda Xalqaro biokimyoviy ittifoq fermentlarning yangi tasnifini qabul qildi, unga ko’ra fermentlar oltita sizga bo’lingan: ■ 1.Oksireduktazalar- oksidlanish-qaytarilish fermentlari; ■ 2.Transferazalar- turli guruhlarning transferini katalizlovchi fermentlar; ■ 3.Gidrolazalar- suv ishtirokidagi gidroliz reaksiyalarini katalizlovchi fermentlar; ■ 4.Liazalar-qo’sh bog'lanish joyiga har qanday guruhlarning qo’shilishi yoki aksincha,qo’sh bog’ hosil qilish uchun guruhlarning parchalanishini katalizlovchi fermentlar; ■ 5.Izomerazalar; ■ 6.Ligazalar- yuqori energiyali ATP aloqalarining energiya sarfi bilan C-0,C- N,C-S,C-C bog'lanishlarining shakllanishini katalizlovchi fermentlar;

■ 3.Gidrolazalar-murakkab organik birikmalarning suv qo’shilishi bilan oddiyroq birikmalarga parchalanishini katalizlaydi. ■ RR1+HOH=ROH +R1H ■ Gidrolazalar sinfi to’qqizta kichik sinfga bo'linadi:lipaz- yog’larning gidrolizlanishini katalizlovchi ferment; pektinesteraza yoki pektaza eruvchan pektinning metil spirit va poligalakturon kislotasiga parchalanishini katalizlaydi; a-va b- amilaza- kraxmalni dekstrinlar va maltozagacha parchalaydi ; fruktofuranozidaza(invertaz yoki saxaroza)- saxarozani glyukoza va fruktozaga parchalaydi; t-sellyuloza- t-sellyulozani t-sellebioza va glyukozaga gidrolizlaydi; proteolitik fermentlar(proteazalar)- peptidlar va oqsillarning gidrolizlanishini katalizlaydi. ■ 4.Liazalar-ushbu sinfga substratdan har qanday guruhlarning gidrolitik bo’lmagan ajralish reaksiyalarini katalizlovchi fermentlar kiradi.Ular qo’sh bog’larning hosil bo’lishi yoki molekulaning qo’sh bog’lanish uyiga qo’shilishi bilan guruhlarning bo’linishiga olib keladi. ■ Ribuloza difosfat karboksilaza (oksigenaza)- ismaloq barglaridan ajratilgan fotosintez va fotonafas olishning muhim fermenti hisoblanadi.Molekulyar og’irligi 550 000. Ferment 16ta subbirlikdan iborat: 8ta yirik bo’linma xloroplastda sintezlanib, faol markazni , 8ta kichik birlik-sitoplazmani hosil qiladi. ■ Aldozalar fruktoza difosfatning fosfodioksiaseton va fosfoglitseraldegidga parchalanishga olib keladi.

■ 5. Izomerazalar- metabolizmda muhim rol o’ynaydigan turli organik birikmalarning izomerlanish reaksiyalarini katalizlaydi. ■ Ligazalar-ikkita molekulaning ATP yuqori energiyali bog’lanish energiyasini iste’mol qilish bilan bog’lanishini katalizlaydi.

O'xshashlar

Noorganik kimyo fani maqsadi, vazifasi. Atom molekulyar talimot

Kimyoviy muvozanat. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining, temperaturaning kimyoviy muvozanatga ta’siri

Кimyoviy kataliz

Nikelning analitik kimyosi

Uglevodorodlar va galoid birikmalar