Аzоtli оrganik birikmalar - Kimyo - Slaydlar

Аzоtli оrganik birikmalar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1501.75 KB

Ko'chirib olish

Аzоtli оrganik birikmalar

1. Chirish nima? 2.Nervlar 3. Oqsillar 4.Qon va uning rangi 5.Dorilar 6. Vitamin “B” oilasi Reja:

Azot molekulasi-N≡N  Azot – gaz bo‘lib, uning molekulasi ikki atomli bo‘ladi. Yer sayyorasi atmosferasining asosiy qismi azotdan iborat: uning butun atmosferadagi ulushi 4/5 qismni tashkil etadi. Sof holatda azot juda oz moddalar bilan birikadi va aksariyat tirik organizmlar uchun u kerak emas. Masalan biz o‘zimiz ham, har bir nafas olishimizda, katta miqdordagi azotni o‘pkalarimiga olib kiramiz va keyin uni qayta nafas chiqarish bilan chiqarib yuboramiz. Uning ma’lum bir qismi, qonda erib ketadi. Biroq u joyda ham azot bilan hech qanday narsa sodir bo‘lmaydi.  Lekin azotni boshqa atomlar bilan birktirilsa, unda barcha tirik mavjudot uchun juda zaruriy va muhim bo‘lgan birikmalar hosil bo‘ladi. O‘simlik va hayvonlar, azotni boshqa moddalar bilan birikishga majbur qila olishmaydi; bunday xususiyatga faqatgina ayrim mikroorganizmlar – tuproqda yashovchi bakteriyalarning ma’lum turlarigina ega bo‘lishadi. Bunday bakteriaylarni azotni fiksatsiyalovchilar deyiladi, va hayotning boshqa barcha turlarining mavjud bo‘lishi, amalda ko‘p jihatdan aynan shunday bakteriyalarning tuproqda mavjud ekanligiga bog‘liq bo‘ladi.

Chirish nima? Tirik organizmlarning to‘qimalari tarkibiga ham, organizmning o‘limidan so‘ng birmuncha oddiy moddalarga parchalanib ketadigan ko‘plab murakkab moddalar kiradi. Odatda bu jarayon, chirituvchi bakteriyalar ning kimyoviy faoliyati tufayli yuz beradi. Bu jarayon davomida, to‘qimlardagi o‘zida azot tutuvchi birikmalardan (bunday birikmalar ayniqsa baliqlarda ko‘proq bo‘ladi), kam miqdorda bo‘lsa hamki, oddiy aminlar hosil bo‘ladi. O‘limga yuz tutgan tirik organizmlarning chirishi jarayonidagi, badbo‘y, yoqimsiz hid chiqishining eng katta sabablaridan biri ham aynan shu tufaylidir. Chirish davomida shuningdek ikkita aminoguruhli birikmalar – diaminlar ham hosil bo‘lishi mumkin.

 Oddiy lipidlar – energiya zahiralaridan bo‘lak narsa emas. Odam uzoq vaqt davomida yaxshi ovqatlanmay (yoki, umuman ovqatlanmay) yursa, organizm energiyani oddiy lipidlarni sarflash orqali ola boshlaydi va odam ozib ketadi. Keyinchalik, odam yana yaxshi ovqatlanishni boshlasa, organizm yana lipidlar zahirasini yig‘a boshlaydi va odam semiradi. Murakkab lipidlar zimmasida, o‘z nomiga mutanosib bo‘lgan anchayin murakkab vazifalar turadi. Odam qanchalik ochlikda qolgan bo‘lmasin, u hech qachon o‘zining energiyaga bo‘lgan ehtiyojlarini u murakkab lipidlar hisobidan qanoatlantira olmaydi (hatto u ochlikdan o‘lish darajasiga kelib qolgan bo‘lsa ham). Organizmdagi har bir hujayrada, hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan o‘zining ichki murakkab lipidlar zahirasi bo‘lib, ulardan hujayra ajralishi mumkin emas. Bu tasdiq ayniqsa, miya hamda nervlarning hujayralariga tegishlidir. Nervlar

Oqsillar Nasa va Mir kosmik fazo stansiyalarida uchish paytida o’stirilgan, turli oqsil kristallari. Yuqori tozalik darajasiga ega bo’lgan oqsillar juda past haroratda kristallanadi. Bu olihgan oqsil esa shu turdagi oqsilning modelini yasash imkonini beradi. Oqsil bu- protein yoki polipeptid, yani yuqori molekulyar massaga ega bo’lgan organik modda bo’lib, uning tarkibini aminokislotalarning polipeptid bog’lari tashkil qiladi.Вставка рисунка

Qon hamda, organizmdagi boshqa suyuqliklar tarkibida, doimiy ravishda, oz miqdordagi aminokislotalar mavjud bo‘ladi. Biroq, aminokislotalarning aksariyat qismi, o‘zaro konensatsiayalshib, katta molekulalar hosil qilishadi. Ular organizmda aynan shu ko‘rinishda uchraydilar. Ba’zi gormonlarning tarkibi aynan polipeptid tuzilishiga ega. Masalan, gipofiz (miya ostidagi, o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki sekretsiya bezi) tomonidan ajratib chiqariladigan gormonlardan ikkitasi, tuzilishiga ko‘ra polipeptidladan iborat, bo‘lib, ularning har biri, sakkiz xil aminokislotalardan tarkib topgan bo‘ladi. Ya'ni, ularni oktapeptidlar deb ham atash o‘rnili bo‘lar edi. Polipeptidlar safiga shuningdek ba’zi antibiotiklar ham kiradi. a) Glitsin b) gistidinВставка рисунка

Oqsil molekulasining tuzulishi Вставка рисунка

Qon rangi Organizmda portoporfirin, halqa markazida turuvchi va har to‘rttala azot atomlari bilan bog‘lanuvchi temir atomi bilan bog‘langan bo‘ladi. Porfirinning temir bilan bu tarzdagi bog‘lanishining nomi gem deb ataladi. Undagi temir atomida yana ikkita bog‘ erkin holda qoladi va ulardan biriga oqsil bog‘lanishi mumkin. Odatda bu globin deb nomlanuvchi oqsil bo‘ladi. Gem bilan birkkan globin oqsili gemoglobinni tashkil qiladi. Shuningdek, gemning porfirin yadrosining yana ba’zi bir necha tarmoqlangan zanjirlari ham oqsil bilan bog‘lanadi, ya'ni, gem oqsil bilan yana kamida 5 ta joydan mustahkam bog‘lanish hosil qiladi. Oqsil molekulasiga, huddi gen singari, aminokislotalardan tarkib topmagan molekula bog‘lansa, bunday bog‘lanish prostetik guruh deyiladi. Bu atama, yunonchadagi «qo‘shimcha» ma’nosini beruvchi so‘zdan olingan. Gemoglobin qondagi qizil qon tanachalari tarkibidagi ucraydi va qonga qizil rangni aynan u beradi. «Gem» atamasining o‘zi ham, yunonchadagi «qon» ma’nosidagi so‘zdan oligan. Gemoglobinning o‘zi ko‘kimtir rangda bo‘ladi. Siz bunga ishonch hosil qilish uchun, bilak va kaftingizning ichki tarafidan, shundoqqina teri ostidan o‘tuvchi vena qon tomirlariga razm solishingiz mumkin. Lekin, o‘pkalardagi ingichka membranalar orqali o‘tib borar ekan, gemoglobin o‘pkadagi havodan kislorod molekulalarini o‘zlashtirib oladi. O‘zlashtirib olingan kislorod atomlari, gemdagi temir atomida qolgan oxirgi, oltinchi bog‘ bilan bog‘lanadi. Вставка рисунка

 Shu tarzda oksigemoglobin hosil bo‘ladi. Qonning yorqin qip-qizil rangining asl sababchisi  esa ayna shu hisoblanadi. O‘pkadan boshlab qon tomirlari orqali yana organizm bo‘ylab sayohatga chiqqan qon tarkibidagi oksigemoglobin, o‘zidagi kislorodni hujayralarga ulashib boradi va yakunda qaytadan gemoglobinga aylanadi. Shu holatda u vena tomirlari orqali yana o‘pkaga qaytadi. Shu sababli ham venoz tomirlar ko‘kimtir bo‘ladi. Lekin, e’itibor qaratgan bo‘lsangiz, jarohat o‘rnidan qon chiqayotganida, hatto u vena tomiridan chiqayotgan bo‘lsa ham, doimo yorqin qizil rangda bo‘ladi. Gap shundaki, venadagi qon ochiq atmosferaga chiqishi zahotiyoq, yana o‘ziga havodan kislorod biriktirib oladi. Agar gemoglobin, ya'ni, kislorod tashuvchisi bo‘lmasa, organizm uzoq yashay olmas edi. Gemoglobinga yana shuningdek, ikkita kislorod va bitta uglerod atomlaridan iborat bo‘lgan uglerod oksidi molekulalari ham birikadi. Ular qonga shu darajada mahkam jipslashadiki, undan so‘ng qonga birorta ham kislorod atomi bog‘lana olmay qoladi. Shu sababli ham, nafas olinayotgan havo muhitidagi uglerod oksidlarining miqdori juda oz bo‘lgan taqdirda ham, bu juda hatarli bo‘lib, o‘limga olib kelishi mumkin. Qondagi oksigemoglobin vositasida hujayralarga yetkazilgan kislorod, u yerdagi sitoxromlar deb nomlanuvchi fermentlar orqali biriktirib olinadi. Ularning molekulasi tarkibida ham gem mavjud bo‘lib, biroq uning orqsil qismi globindan emas, balki boshqa oqsildan iborat bo‘ladi. sitoxromlar faoliyatiga eng kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi modda bu – sainid yoki, sinil kislotalar ionidir. Shu sababli ham mazkur moddalarning juda oz miqdorlari ham organizmni halok qiluvchi oqibatlarga olib keladi.  Gemoglobin va sitoxromlar hayot uchun o‘ta muhimdir. Shu tufayli ham bizlarga temir moddasi hayot uchun bihoyatda zarur hisoblanadi. Organzimda temir yetishmasligi, anemiya1 (kamqonlik) xastaligining shakllaridan birini keltirib chiqaradi. Kamqon odamlar, o‘z tanalari bo‘ylab hujayralarga yetarli miqdorda kislorod yetkazilmasligidan aziyat chekadilar va shu tufayli bunday bemorlar rangi oqargan, holsiz va tez toliqadigan bo‘lib qolishadi.

 Eng dastlabki dori vositalari, muayyan o‘simliklar tanasining u yoki bu qismlaridan tayyorlangan ekstraktlar bo‘lgan. Odamlar, ba’zan tasodifan, ba’zan esa kuzatuvlarga ko‘ra, muayyan o‘simliklarning organizmga kuchli ta’sir ko‘rsatishini – ba’zilari davolashi, ayrimlari esa, o‘ldirishi ham mumkinligini bilib borganlar. Gap shundaki, ba’zi o‘simliklarning yaproqlari, urug‘lari, mag‘izlari, poyasi, yoki ildizlarida kimyoviy moddalar – alkaloidlar mavjud bo‘ladi. Alkaloidlar, eng kamida bitta azot geteroatomiga ega bo‘lgan va odatda murakkab sikllar tizimidan tarkib topgan geterosiklik birikmalardir. Dorilar

Alkaloidlar asosini tashkil qiluvchilar Piridin sikli ega bo‘lgan eng muhim birikmalardan biri bu nikotin kislotasi dir. Bu kislotaning molekulasida karboksil guruhi, agar azot geteroatomidan boshlab sanalgandagi, ikkinchi tartib bilan turuvchi uglerod atomiga bog‘langan bo‘ladi. Nikotin kislotasi B guruhi vitaminlari qatoriga mansub bo‘lib, u eng kamida uchta turli xil kofermentlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Odam organizmi o‘zi uchun zaruriy nikotin kislotasi miqdorini o‘zi hosil qila olmaydi va shuning uchun u albatta iste’mol qilinayotagn oziq-ovqat tarkibida bo‘lishi kerak. Вставка рисунка

 Agar oziq-ovqat tarkibida I, II, va III – kofermentlar bo‘lmasa, organizm ularni o‘zi uchun o‘zi hosil qila olmaydi (bu kofermentlar molekulasining nisbatan katta qismini ishlab chiqara olsa ham, lekin to‘liq molekulani hosil qila olmaydi). Mazkur kofermentlarning yetishmasligi esa, organizmning butun boshli kimyoviy mashinasini sustlashishga olib keladi. Natijada esa, nomi italyan tilida «dag‘al teri» ma’nosini beruvchi pellagra kasalligi kelib chiqadi. Sababi pellagraga uchragan bemorlarda teri dag‘allashadi va yallig‘lanadi, shuningdek, yana boshqa nohush simptomlar yuzaga chiqadi.  Nikotin kislotasining nomi, tamaki o‘simligi yaproqlarida mavjud bo‘luvchi nikotin alkaloididan olingan.

 Piridin siklining benzol sikli bilan kondensatsiyalanishi natijasida– xinolin hosil bo‘ladi.  Uning nomi, juda qiziqarli tarixga ega bo‘lgan xinin nomli alkaloiddan kelib chiqqan. Bir vaqtlar u bezgak kasalligiga qarshi qo‘llanadigan yagona vosita sifatida ma’lum edi. U bezgakni davolamasa ham, lekin o‘z davri uchun, bezgakning eng og‘ir simptomlarini bartaraf etishga ko‘mak beradigan yagona vosita bo‘lgan.  Bezgak hozirgi davrda ham jahondagi eng og‘ir va asoratli kasalliklardan biri sanaladi. Birgina Hindiston davlatining o‘zida har yili kamida bir million kishi bezgak tufayli vafot etadi. Yana qanchadan-qancha odam uning asoratlaridan aziyat chekib turmush kechirmoqda. Alkaloidlar saqlovchi dorilar

Zang zambrug‘ining barcha alkaloidlarini qisman gidrolizlash mumkin. Bu jarayonda, ularning molekulasining qismlaridan biri bo‘lmish - lizergin kislotasi ajralib chiqadi. Lizergin kislotasi va uning barcha hosilalari tarkibiga indol yadrosi kiradi. Tanasiga lizergin kislotasi yuborilgan odamda, vos-vos hamda, og‘ir ruhiy hastalik bo‘lmish shizofreniya ning boshqa belgilari yuzaga chiqadi. Bu esa tibbiyot tarixida ilk bora kimyogarlarning inson miyasidagi ruhiy jarayonlarning kimyoviy mexanizmlari asoslarini tushunish arafasida turganliklariga ishoradir. Buning qanchalik muhim ekanligini isbotlashga hojat bo‘lmasa kerak, chunki, masalan, birgina AQSHning o‘zidagi ruhiy kasallarning yarmidan ko‘pini aynan shizofreniya bilan hasatalangan bemorlar tashkil qiladi. Вставка рисунка

 Piridin va benzol sikllari boshqacha usul bilan ham o‘zaro kondensatsiyalanishi mumkin: Natijada– izoxinolin hosil bo‘ladi. Agar siz izoxinolin va xinolin formulalarini taqqoslasangiz, ularda azot atomining joylashuv o‘rni turlicha ekanligini ko‘rasiz. Tarkibida izoxinolin tutuvchi eng muhim birikmalar ko‘knor o‘simligining ba’zi turlarining hali yetilib ulgurmagan urug‘ donachalarida bo‘ladi. Bunday o‘simlik urug‘lari shirasining quritilgani opiy deb ataladi. Opiy yunonchada «shira» degani. Opiy moddasi olish mumkin bo‘lgan o‘simlik esa, opiy ko‘knorisi deyiladi. Opiyda alkaloidlarning 25 turi bor. Ulardan ba’zilari odamzotga ma’lum alkaloidlar ichida uchun eng muhimlari sanaladi. Zamonaviy og‘riqsizlantiruvchi va tinchlantiruvchi vositalar hali mavjud bo‘lmagan zamonlarda, tabiblar bu maqsadlarda aynan opiydan foydalanishar edi. Baz’ilar bo‘sh va yengiluvchan tabiatli odamlar esa uni shunchaki hayot tashvishlarini unutish uchun iste’mol qilishgan. Lekin bu vaqt o‘tishi bilan unga o‘rganib qolishga sabab bo‘lib, giyohvandlikka olib kelgan. Bu ham, mayxo‘rlikka o‘xshash narsa bo‘lib, avval oz-ozdan iste’mol qilishning boshlanishi o‘ziyoq, vaqt o‘tgan sayin unga o‘rganib qolgan odamni xarob qilib, xorlikka duchor qiladi.

Vitamin “B” oilasi Kimyogar olimlarning, ba’zi bir kimyoviy moddalarning oziq-ovqatlar tarkibida albatta mavjud bo‘lishi lozim ekanligi haqida allaqachon bilib olgan vaqtlarida ham, o‘sha moddalarning aynan nimalar ekanligini bilolmay, bu haqida tasavvur ham qila olmay xunob yurgan vaqtlar bo‘lgan. Avvaliga ular, bu moddalar aminlar ekanligini taxmin qila boshlashdi va shu tufayli ularni vitaminlar deb nomlashni taklif qilishgan edi. Вставка рисунка

 Aniqlanishicha, vitamin B bu – bir dona vitamin bo‘lmay, balki, har biri, organizmda o‘ziga biriktirilgan ma’lum bir vazifani bajaruvchi vitaminlarning butun boshli bir guruhi, aytish mumkinki, B vitaminlari oilasidan iborat ekan. Ularni hozirda B guruhi vitaminlari deyiladi. Avvaliga ushbu guruhga mansub vitaminlarni raqamlash orqali o‘zaro farqlanar va B1, B2,... va ho kazo tartibda belgilanar edi. Biroq bunda ham mutaxassislar biroz shoshilishgani bilinib qoldi, zero, vaqt o‘tishi bilan, B guruhi vitaminlarining ayrimlari, turli xil kimyoviy shakl o‘zgarishlarida (turlanishlarda) mavjud bo‘la olishi tasdiqlandi. Natijada, B12a, B12b kabi nomlar ham yuzaga keldi. Ko‘rib turganingizdek, hammasi aslida ancha murakkabroqdir.. Vitamin “B” oilasi

 Ko‘plab vitaminlarga bo‘lgan talabni biz, o‘simliklar hisobidan qondirishimiz mumkin. O‘txo‘r hayvonlar odatda, o‘simliklar tarkibidagi vitaminlarni o‘z organizmlarida, asosan jigarda g‘amlash orqali zahirlaydilar. Shuning uchun ham, jigar iste’mol qilishning foydasi mavjud. Shuningdek, ayrim bakteriyalar ham, B guruhi vitaminlarini ishlab chiqarishi mumkin. Xususan, odam ichaklarida yashovchi ayrim bakteriyalar, B guruhi vitaminlarining ba’zi turlarini, organizm uchun yetarli miqdorda ishlab chiqarib turadi. Vitamin “B” oilasi

 E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Geterosiklik birikmalar

Koordinasion birikmalar

Amino birikmalar

Yuqori molekulyar birikmalar

Element-organik birikmalar