Tutash-avlodlar iqtisodiy o’sish modellari

Yuklangan vaqt:

19.07.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5908203125 KB

Ko'chirib olish

TUTASH-AVLODLAR IQTISODIY O’SISH MODELLARI

Reja:  3.1.Tutash avlodlar iqtisodiy o‘sish modelida jamg‘arishning mohiyati va omillari  3.2. Uy xo‘jaliklari jamg‘armalari va investitsiyalari  3.3. Raqobatbardoshlik kategoriyasining mohiyati va metodologik asoslari  3.4. Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini iqtisodiy o‘sishga ta’siri.

Tayanch so‘z va iboralar: Tutash avlodlar, jamg‘arish, iste’mol, investitsiya, jamg‘arish normasi, uy xo‘ja! iklari, aholi jamg‘armalari, samaradorlik, raqobatbardoshlik, xalqaro raqobat, mezon darajadagi raqobatbardoshlik, firma, tarmoq, mahsulot, raqobat kurashi, strategik marketing, narx-navo, iqtisodiy o‘sishda ijtimoiy iqtisodiy modellar, inson kapitali, daromad, sog‘liqni saqlash, axborot resurslari, milliy qadriyatlar, ijtimoiy himoya, mexnat, tashkiliy tadbirkorlik.

3.1. Tutash avlodlar iqtisodiy o‘sish modelida jamg‘arishning mohiyati va omillari AQSHning Masachuset texnologiya institutining professori Nobel mukofoti laureati Piter Daymond ishlab chiqqan modelga ko‘ra iqtisodiyotda mehnat resurslari hayot faoliyati davomida bir necha bosqichlarda amal qiladi. Ular asosan ikki:  mehnatga layoqatli davr va  nafaqa davrlardan iborat. Ushbu ketma-ketlikda avlodlar faoliyat olib boradi. Har-bir bosqichda yangi yoshlar avlodlari kirib keladi va oldingi yosh avlod esa asta-sekin nafaqaga chiqadi. Shu nuqtai nazardan iqtisodiyotda ikki tutash avlod yashaydi va mavjud bo‘ladi.

 Hayotining birinchi davrida mexnat resurslari mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida mehnat qiladi, daromad topadi va uning bir qismini nafaqaga ajratib qoldiradi. Ushbu mablag‘lar jamlanib iqtisodiyotga investitsiya qilinadi va ular asosida yangi ishlab chiqarish quvvatlari shakllantiriladi. Ular yordamida yangi keyingi yosh avlodga yanada ko‘proq daromad topishga imkon yaratiladi.

 Shunday qilib iqtisodiyot o‘sadi, unda jamg‘arish normasi individning maksimallashtirish vazifasidan kelib chiqib ya’ni ikkala hayotiy davrida bir xil darajada iste’molni ta’minlash maqsadida endogen aniqlanadi.  Piter Daymond ishlab chiqqan model iqtisodiyotda pensiya tizimini isloh qilishda juda foydali bo‘lib hisoblanadi. Biroq iqtisodiy o‘sish modeli sifatida bizni oldinga harakat qilishga imkon bermadi. Uning mantig‘i R.Solov modeli mantig‘iga olib keladi. Keyingi mahsulot birligini ishlab chiqarish unumdorligini pasayishi sharoitida har bir avlodning investitsiyasi kam samaradorlikga ega bo‘lib boradi. Ishlab chiqarish quvvatlarining amortizatsiyasini to‘ldirib turish uchun xarajatlar o‘sadi. Iqtisodiyotda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun ekzogen texnik taraqqiyot talab etiladi.

 Jamg‘arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanib, investitsion tavsifdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamg‘arishning amalda namoyon bo‘lish shakli bo‘lganligi sababli dastlab, tahlilni jamg‘arishning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz. Jamg‘arish — milliy daromadning bir qismining (jamg‘armaning) asosiy va aylanma kapitallarini, shuningdek, ehtiyot zaxiralarini ko‘paytirish uchun sarflanishidir.

 Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadidagi jamg‘arish bir-biridan farqlanadi. Jamg‘arilgan mablag‘larning moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarining asosiy kapitallarini va aylanma mablag`larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab chiqarish sohasidagi jamg‘arish summasini hosil qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg‘arish iqtisodiy o‘sishning muhim omilidir.

 Ijtimoiy-madaniy sohadagi jamg‘arish (noishlab chiqarish jamg‘arishi) uy-joy fondini, kasalxonalar, o‘quv muassasalari, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport muassasalari, ya’ni nomoddiy soha va tarmoqlarni kengaytirish, rekonstruksiyalash, yangilashga sarflanadi. Noishlab chiqarish sohasini kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir .

 Jamg‘arish summasi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish sur’atlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg‘arish normasi bevosita jamg‘arish summasining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:  JN = ( JS / MD ) x 100%,  bunda: JN - jamg‘arish normasi;  JS - jamg'arish su'mmasi;  MD - milliy daromad.

 Jamg‘arish normasining ham o‘z chegarasi bo‘lib, uni me’yoridan oshirish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida iste’mol fondining hajmi kamayishi, investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag‘Iar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar yetkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivojlanishi o‘rtasida nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Oqibatda iqtisodiy o‘sish pasayib ketish tamoyiliga ega bo‘ladi.

 Jamg‘arish hajmi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli milliy daromad hajmi ko'payishini belgilaydigan omillar jamg‘arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo`llaniladigan resurslar massasi va ularning unumdorligidir . Jamg‘arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xomashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog‘liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vositalarning o‘sha miqdorida mahsulotlarni ko‘proq hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi.

 Klassik iqtisodchilar nuqtai nazaridagi eng markaziy holat - bu ular tomonidan foiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg‘armaning funksiyasi sifati. Investitsiya va foiz stavkasi o‘rtasida teskari funksional bog‘liqlik mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, investitsiya hajmi shu qadar past bo‘ladi va aksincha. Jamg‘arma esa to‘g‘ri, o‘suvchi funksional bog‘liqlikka ega, ya’ni foiz stavkasining yuqori bo‘lishi jamg‘arma darajasining ham yuqori bo‘lishiga olib keladi.

 Keynschilarning investitsiya va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanat modeli o‘z tuzilishiga ko‘ra klassik modeldan farq qiladi. Bunda eng markaziy nuqta - J.M.Keyns tomonidan jamg‘arma foiz stavkasining emas, balki daromadning funksiyasi deb qaralishi hisoblanadi: S = S(Y). Investitsiya esa, klassik modeldagi singari, foiz stavkasining funksiyasi deb olinadi:  I=I(r). Ya’ni, keynscha konsepsiyaning asosida jamg‘arish va investitsiya darajalarining boshqa-boshqa omillar ta’sirida o‘zgarishi yotadi .

 Investitsiya va jamg‘arma darajalari muvozanatining klassik va keynscha modellari o‘rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi:  birinchidan, klassik modelda bu muvozanat ro‘y berishi uchun iqtisodiyotning doimiy ravishda to‘la bandlik holatida bo‘lishi taqozo etiladi. Keynscha modelda esa, bu muvozanatga to`la bandlik bo‘lmagan holatda ham erishish mumkin;  ikkinchidan, klassik modelda narx mexanizmi juda harakatchan bo‘ladi. Keynscha modelda narxning bunday moslashuvchanligi inkor etiladi;  uchinchidan, klassik modelda jamg‘arma foiz stavkasining funksiyasi sifatida, keyns va modelda esa daromad funksiyasi sifatida qaraladi.

 Demak, jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi muvozanatning keynscha modeli klassik modelga nisbatan asoslangan, real hayot, ya’ni iqtisodiyotning tola bandligi mavjud bo‘lmagan holatga nisbatan ham tadbiq etilib, takomillashtirilgan model hisoblanadi. Shunga ko‘ra, biz ham makro darajadagi boshqa muammolarni ko‘rib chiqish va tahlil qilishda, asosan, ushbu modeldan foydalanamiz.

3.2. Uy xo‘jaliklari jamg‘armalari va investitsiyalari  Aholi daromadlarining o‘sishi uy xo‘jaliklarining jamg'armalaridan investitsion resurslar sifatida foydalanish imkoniyatlarini ko‘rsatib beruvchi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Jamg‘armalar muammosini va investitsion resurs sifatida uning o‘ziga xos xususiyatlarini to`liqroq tushunib olish maqsadida V.K.Gurtov tomonidan taklif etilgan guruhlashtirish asosida biz uy xo‘jaliklari jamg‘armalarining tasniflanishini amalga oshirdik.

 Uy xo‘jaliklari jamg‘armalaridan to‘laqonli ravishda foydalanish bugungi kunda investitsiyalarni moliyalashtirishning barqarorligini ta’minlashning muhim yo‘llaridan biri hisoblanadi. Jamg‘armalar va investitsiyalar o'rtasidagi farqning kattaligi jamg‘armalarning kapitallashuvini ta’minlash mexanizmining yetarlicha taraqqiy etmaganligi bois, bugungi kunda investitsiyalash uchun foydalanilmayotgan resurslarning yetarlicha ekanligini ko‘rsatib beradi. Mamlakatimizda uy xo‘jaliklarining jamg‘armalaridan investitsion jarayonlarda foydalanish darajasi hamon pastligicha qolmoqda.

 Aholi daromadlarining kapitallashuvi, shaxsiy jamg‘armalaming investitsiyalarga aylanishi ma’lum darajada kapital chegaralarini kengaytiradi, deyarli har bir uy xo‘jaligi a’zosini bir paytning o‘zida ham ishlab chiqaruvchi va investorga aylantirib qo‘yadi. Shu sababli ham, ko‘pchilik mamlakatlarda aholi omonatlarini himoyalash davlatning muhim funksiyalaridan biri hisoblanadi. Aholi jamg‘armalari kapitallasha borib, investitsion resurslarning muhim manbalaridan biriga aylanadi. Zero, jamg‘armalar hajmi qanchalik katta bo‘lsa va faol tarzda kapitallasha borsa, investitsiyalash natijasiga bogiiq ravishda shaxsiy daromadlarning shakllanishi ham shuncha katta ijobiy o‘zgarishga ega bo`ladi

 Uy xo‘jaliklarining moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish uchun aholining jamg‘arish borasidagi faolligini oshirish talab etiladi. Bu esa o‘z navbatida xususiy manbalar va mablag‘lar hisobiga investitsion resurslarni shakllantirish;  inflyatsion jarayonlarni jilovlagan holda yaxlit tarzda pul muomalasi va pul-kredit tizimini barqa rorlashtirish;  moliya bozorlarida chayqov operatsiyalarini eng past darajagacha tushurish;  aholi turli ijtimoiy qatlamlarining iqtisodiy jihatdan himoyalanganligini kuchaytirish imkonini beradi. Bozor munosabatlari sharoitida davlat va shuningdek, moliya va fond bozorlarining subyektlari jamg‘arish jarayonlarining zaruriy tomonlari hisoblanadilar.

 Mazkur sub`yektlar talab va taklif mexanizmi asosida jamiyatni taraqqiy ettirish uchun amaldagi qonunchilik asosida jamg‘armalarni investitsiyalashga qayta taqsimlashni amalga oshiradilar. Jamg‘armalarni turli omonatlarga va moliyaviy vositalarga jalb qilish - shaxsiy iste’mol sohasiga pul muoamalasining naqdsiz hisob -kitoblar tizimini, elektron o‘tkazmalar va shu kabi shakllarini joriy etishni tashkillashtirishdagi muhim bosqich hisoblanadi. Jamg‘armalarning tashkiliy shakllari muomala sohasida tejashga imkon bergani holda, kassa xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi.

 Rossiyalik tadqiqotchi I.P. Xominichning ta’kidlashicha, fond bozorlarida uy xo‘jaliklarining investitsion faolligining past darajasi moliya — kredit institutlarining tarkibiy jihatdan yetarlicha rivojlan- maganligi, turli investorlar uchun mo‘ljallangan rang-barang moliyaviy instrumentlar taklifining mavjud emasligi, investitsiyalash borasida yetarlicha axborotlar bazasining yo‘qligi, investitsion faoliyat borasida uy xo‘jaliklarida tajribaning yetarlicha emasligi, mamlakat aholisida jamg‘armalarni investitsiyalash borasida madaniyatning to‘liq shakllanmaganligi kabi sabablar bilan izohlanadi

 Umumiy ko‘rinishda uy xo‘jaliklari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligini quyidagicha ifodalashimiz mumkin: S uy xo'j = Natija - Xarajat  “ Uy xo‘jaligi - bozor” aloqalari tomonidan uy xo'jaliklari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligini qarab chiqamiz. Uy xo‘jaligining bozor aloqalariga jalb qilinganligini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich ular tomonidan olingan daromad hisoblanadi. Bu daromad miqdori ichki va tashqi daromadlar miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.

 Uy xo‘jaligining ichki daromadlari tartibga soluvchi mexanizmlar ta’siri ostida bo‘lgani holda, uy xo‘jaligining o‘zida shakllanadi va iste’mol qilinadi. Ichki daromad uy xo‘jaligining o‘z ehtiyojlari uchun qondiriluvchi iste’mol mahsulotlari va ishlab chiqarish omillari ko‘rinishidagi mablag` va vositalarda ifodalanadi. Tashqi daromadlar bevosita bozorning tartibga soluvchi roli ta’siri ostida shakllangani holda, ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish natijasi bo‘lgan mahsulotlarni bozorda naqd pulga sotish yoki natural ko‘rinishda ayirboshlash natijasi va shuningdek, qaytarib bermaslik sharti asosida olinuvchi daromadlarning umumiyligi sifatida namoyon bo‘ladi. Tashqi daromadlar quyidagi tartibga soluvchi subyektlar evaziga ham shakllanadi. Bular qatoriga uy xo‘jaliklari korxonalardan oluvchi ish haqi va bir qator imtiyozlarni, davlat tomonidan taqdim etiluvchi bir qator ijtimoiy transfertlar va imtiyozlar (bepul ta’lim, bepul tibbiy xizmatlar va shu kabilar)ni kiritishimiz mumkin.

 O‘z navbatida ularning har biri bevosita yoki bilvosita ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Uy xo‘jaliklarining bevosita yoki to‘g‘ridan —to‘g‘ri daromadi tovar va xizmatlarni, ishlab chiqarish omillarini sotishdan olinuvchi daromad manbalarini o‘zida ifoda etadi. To‘g‘ridan -to‘g‘ri ko‘rinishdagi ichki daromad - uy xo‘jaliklarining ichki ehtiyojlarini qondirish uchun xo‘jalikning o‘zida ishlab chiqarish omillaridan foydalanilgan holda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan olingan daromadni o‘zida ifoda etadi. To‘g‘ridan -to‘g‘ri ko‘rinishdagi tashqi daromad — bozorda ishlab chiqarish omillarini, tovar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlarni o‘zida aks ettiradi. Uy xo‘jaliklarining bilvosita daromadlari bilvosita manbalardan shakllanuvchi daromadlarni ifoda etadi. Bilvosita ko‘rinishdagi ichki daromadlar - uy xo‘jaligi sektori ichida tekin asoslarda olinuvchi turli daromad manbalaridan tashkil topadi. Bilvosita ko‘rinishdagi tashqi daromadlar -davlat, korxonalar tomonidan uy xo‘jaligi a’zolariga tekin asosda to‘lab beriluvchi daromadlarni ko‘zda tutadi.

 Uy xo‘jaliklarining samaradorligini bevosita va bilvosita olingan daromadlar qiymatini bevosita va bilvosita ko‘rinshdagi sarf-xarajatlar qiymatiga nisbati sifatida qarab chiqish maqsadga muvofiq sanaladi. Tegishli chora -tadbirlar tizimini amalga oshirish hisobiga uy xo‘jaliklari faoliyat ko‘rsatishining samaradorligini oshirishga erishishimiz mumkin. Bu xil chora - tadbirlarni quyidagi turlarga bo‘lishimiz mumkin:  - xo‘jalikning o‘zini takomillashtirish borasidagi chora -tadbirlar;  - tartibga solishning bozor mexanizmini takomillashtirish borasidagi chora -tadbirlar;  - korxonalar va uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish bo‘yicha chora - tadbirlar;  - davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillashtirishga oid chora -tadbirlar.

 Mazkur tizimning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, uy xo‘jaliklarini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillashtirish hisoblanadi. Bizning flkrimizcha, uy xo‘jaliklari faoliyatini rejalashtirishda davlat quyidagi chora - tadbirlarni amalga oshirishi maqsadga muvofiq hisoblanadi: mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorini yashash minimumi darajasigacha ko‘tarish ta’lim va sog‘liqni saqlashga davlat budjeti xarajatlarini oshirish.

 Naflilikni maksimallashtirish uy xo‘jaliklarining bosh iqtisodiy manfaati hisoblanadi. Iste’mol ne’matlarini tanlash asnosida uy xo‘jaliklari bozor talabini shakllantiradilar.  Ayirboshlash bosqichida uy xo‘jaligi qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarda ishtirok qiladi, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni to‘laydi, kreditlardan foydalanadi, xo‘jaliklararo transfertlarni amalga oshiradi.  Iste’mol bosqichida uy xo‘jaliklari ichki ishlab chiqarish jarayonida resurslardan foydalanadi va iste’mol talabini shakllantira borib, ishlab chiqarish jarayoni natijasi sifatida olingan ne’matlarni o‘z a’zolarining ehtiyojlarini qondirish uchun sarflaydi .

3 3 . Raqobatbardoshlik kategoriyasining mohiyati va metodologik asoslari  Korxonalar baholardan tashqari raqobatda tovarning quyidagi jihatlariga e’tibor beradilar va evaziga firmaning bir tekis rivojlanishiga erishadilar:  - tovarning texnik jihatdan yangiligi, uning avtomatlashtirilishi;  - tovarlarning yangidan-yangi ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari;  - o‘xshash tovarlarga nisbatan ishlab chiqarilayotgan tovarning chidamli, ishonchliligi, sifatining yuqorilik darajasi;  - tovarlarni sotib olgan xaridorlarga ko‘rsatiladigan xizmatlarning xilma-xilligi;  - tovarlarning tejamliligi, ixchamligi, energo resurslarni kamroq xarajati;  - atrof-muhit uchun ekologik toza bo‘lishi va hokazolar.

G‘ayriqonuniy raqobat usullarga quyidagilarni kiritish mumkin:  • baholar bo‘yicha bir nechta firmalarning o‘zaro kelishib olishlari;  • boshqa firmalar tovarlarining nomlari, tashqi ko‘rinishi, tovar nishonasini o‘zboshimchalik qilib ruxsatsiz foydalanish;  • raqobatchilar to‘g‘risida noto‘g‘ri axborot yoki to‘g‘ri bo‘lsa ham ularning obro‘siga ziyon beradigan ma’lumotlar tarqatish;  • reklamada tovarlarni nojo‘ya solishtirish, axborot berish;  • raqobatchilarga nisbatan reket, shantaj va hokazolar yordamida zo‘ravonlik qilish;  • raqobatchining tijorat sirlarini pinhona bilib olish;  • konfedensial va maxfiy ma’lumotlarni ovoza qilish;  • tovarning sifati, xususiyatlari kabi masalada xaridorlarni aldash, noto‘g‘ri axborot berish va reklama qilish.

 M.Porterning fikricha, raqobatning asosiy maydoni -bu tarmoqdir, ya’ni bir xil yoki o‘xshash tovar ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi va o‘zaro raqobat qiluvchi bir tarmoqdagi raqobatchilar guruhi hisoblanadi. Tarmoqdagi raqobatga beshta omil ta’sir qiladi:  - yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi;  - o‘rinbosar tovar va xizmatlarning paydo bo‘lishi;  - yetkazib beruvchilarning savdolashish qobiliyati;  - xaridorlarning savdolashish qobiliyati;  - mavjud bo‘lgan raqobatchilarning o‘zaro raqobati.

 Yuqoridagi besh omil tarmoqning daromadliligini belgilaydi. Chunki, ular bahoga, xarajatga, kapital qo‘yilmalarga va boshqalarga ta’sir qiladi. Firmaning tarmoqdagi о‘rni, avvalo, raqobat ustunligi bilan aniqlanadi. Agar firma barqaror raqobat ustunligiga ega bo‘lsa, u o‘z raqiblarini ortda qoldiradi:  - firmaning raqobatchilariga nisbatan kam xarajatlar bilan tovarlarni ishlab chiqara olish va sota bilish qobiliyati haqida dalolat beruvchi, juda past xarajatlar;  - tovarlar differensiyasi, ya’ni firmaning iste’molchi ehtiyojini qondira olish qobiliyati.

 M.Porter mavjud xalqaro raqobatning o‘ziga xosligiga ko‘ra ikki turdagi tarmoqlarni ajratadi:  1) Ko‘p milliy tarmoqlar. Ushbu tarmoqlar uchun alohida mamlakatlarda raqobatning turlicha kechishi xosdir. Bunday tarmoqlarda yagona strategiyani qo‘llash mumkin emas. Misol uchun, jamg‘arma banklari.  2) Global tarmoqlar. Ushbu tarmoqlar dunyo bo‘yicha yagona raqobat maydoniga ega bo‘ladilar. Aynan shunday tarmoqlarda oddiy raqobat ustunligini emas, balki global raqobat ustunligini yaratish kerak bo‘ladi.

 M.Porter global strategiya sharoitida raqobat ustunligiga erishishning va undan foydalanishning ikki usulini ajratadi:  1) faoliyatni tartibga solish (konfiguratsiya), ya’ni o‘ziga xos xususiyatlaridan foydalanish maqsadida turli mamlakatlarda faoliyatning turli ko‘rinishlarini joylashtirish. Faoliyat turlarini davlat quyidagi mezonlardan kelib chiqib joylashtiradi: - omillarning minimal qiymati; - ITTKI ni o‘tkazish uchun zarur sharoitlarning mavjudligi; - maxsus birikmalarning mavjudligi; - mijozlar bilan munosabatlarning rivojlanganlik darajasi va boshqalar.  2) filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bu o‘z ichiga - axborot almashinuvini; - javobgarlikni taqsimlashni; - xatti - harakatlarni kelishishni qamrab oladi.

 Raqobat munosabatlarining barcha xili uchta bosqichda amalga oshiriladi:  • mahsulot, ishlab chiqarish va korxonaning muayyan mikro turlari;  • mezotarmoqlar, korxonalarning tarmoq korporativ birlashmalari va gorizontal integratsiyalashgan firmalar; • tarmoqlararo integratsiyalashgan makroiqtisodiy majmualar.

 Mintaqaning raqobat jihatdan ustunliklari quyidagilar bilan aniqlanadi:  • birinchi bosqichda -ishlab chiqarish omillari: tabiiy resurslar, tovarlar ishlab chiqarish uchun qulay shart-sharoitlar, malakali ishchi kuchi hisobidan;  • ikkinchi bosqichda -ta’lim, texnologiya, litsenziyaga tajovuzkor investitsiyalash asosida;  • uchinchi bosqichda - “romb”ning barcha tarkibiy qismlarining amal qilishi yo‘li bilan mahsulotning yangi turlarini, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish, tashkiliy qarorlar va boshqa innovatsiyalar hisobidan;  • to‘rtinchi bosqichda -tashkil etilgan boylik hisobidan va to‘liq foydalanmayotgan barcha determinantlarga tayanadi. Raqobatni kuzatib borish tizimi quyidagi to‘rt asosiy savolga javob topishga asoslanadi: • raqobatchilar asosiy maqsadlari nimalardan iborat? • ushbu maqsadlarga erishish uchun ayni paytdagi joriy strategiya qanday? • rakiblar o‘z strategiyasini amalga oshirish uchun qanday vositalarga egalar? • ular kelgusida qanday strategiyalami ilgari surishlari mumkin?

 Korxona (firma)ning raqobatbardoshligini aniqlashda quyidagi uslubiy yondashuvlar mavjud raqib firmalar sonini o‘sish bilan raqobat kuchayadi.  • ko‘pgina katta firmalar boshqa firmaga birlashib, lider darajasiga chiqish uchun aniq choralar qabul qilishi asosida raqobat kuchayadi.  • tovarga bo‘lgan talab sekin o‘sganda raqobat kuchli bo‘ladi.  • qachon tarmoqda xo‘jalik yuritish sharoitlari firmani narxini pasaytirishga olib kelsa yoki sotish hajmini oshirishdan boshqa vositalari qo llanilsa raqobat kuchayadi.

 qachon xaridor xarajatlari bitta marka iste’molidan uncha katta bo‘lmagan boshqasiga o‘tayotganda raqobat kuchayadi.  • qachon bitta yoki bir necha firmalar o‘zining bozor ulushidan qoniqmagan bo‘lsa raqobat kuchayadi.  • muvaffaqqiyatli strategik qarorlarning foydaning o‘sishi bilan proporsional holda raqobat kuchayadi.  • qachon bozordan chiqish xarajatlari katta bo‘lganda to“siqlar yuqori bo‘lganda raqobat kuchayadi.  • qachon strategiyalar, resurslar, tashkiliy xususiyatlar, firma missiyalari yuqori darajada farq qiladagan bo‘lsa raqobatning borishini aytish mumkin.

 Raqobatbardoshlikka ta ’sir etuvchi omillar:  • raqobatchi firmalar soni;  • raqiblar harakatining diversifikatsiyalashuvi darajasi;  • bozordagi talab hajmini o‘rganish;  • mahsulotni tabaqalashuvi darajasi;  • iste’molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga ko‘chish harakatlari;  • bozordan chiqib ketish to‘siqlari va ularning darajasi;  • bozorga kirib kelish va uning darajasi;  • yondosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat;  • raqiblar strategiyasidagi farqlar.

Tarmoq va firmaning tashqi raqobat ustunliklariga quyidagilar kiradi:  • mamlakat raqobatbardoshligining yuqori darajasi;  • kichik va o‘rta biznesning davlat tomonidan faol qo‘llab- quvvatlanishi;  • mamlakat iqtisodiyoti faoliyat ko‘rsatishining sifatli huquqiy tartibga solinishi;  • jamiyat va bozorlaming ochiqligi;  • mamlakat iqtisodiyotini boshqarishning yuqori ilmiy darajasi;  • standartlashtirish va sertifikatlash milliy tizimining xalqaro tizim bilan uyg‘unlashuvi;  • fan va innovatsiya faoliyatining davlat tomonidan tegishlicha qo ‘ llab- quwatlanishi;  • mamlakatni boshqarishni axborot bilan ta’minlashning yuqori sifati;  • mamlakat ichida va jahon hamjamiyati doirasida integratsiyalashuvning yuqori darajasi;  • mamlakatda past soliq stavkalari;  • qulay va arzon resurslarning mavjudligi;  • mamlakatda boshqaruv kadrlarini tayyorlash va qayta tayyorlashning sifatli tizimi va boshqalar.

$ Tarmoq (firma)ning ichki raqobat ustunliklariga quyidagilar kiradi:  • tovarga bo‘lgan yuqori ehtiyoj;  • jamlash, ixtisoslashuv va kooperatsiyaning optimal darajasi;  • boshqaruvning yuqori sifatli axborot va me’yoriy-uslubiy asosi;  • yetkazib beruvchilarning raqobatbardoshligi;  • sifatli xomashyo va boshqa resurslardan foydalanish imkoniyatining mavjudligi;  • resurslardan foydalanish samaradorligini optimallashtirish ishlarining bajarilishi;  • tub yangiliklarning yuqori darajasi (patentlangan tovar, texnologiyalar, axborot tizimlari va h.k.)\  • menejerlarning raqobatbardoshligi;  • tovarning eksklyuzivligi;  • ko‘p ilm talab qiluvchi tovarlar eksportining yuqori ulushi;  • raqobatbardosh tashkilotlar va tovarlarning yuqori salmog‘i va boshqalar;$

3.4. Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini iqtisodiy o‘sishga ta’siri.  Mamlakat raqobatbardoshligining muhim ko‘rsatkichlaridan biri - barqaror iqtisodiy o‘sish va makroiqtisodiy balanslashuvning ta’minlanishidir. Bizning mamlakatimizni global inqirozning to‘g‘ri- dan-to‘g‘ri ta’siridan himoya qilgan makroiqtisodiy muvozanatlashuvining asosiy omillari qatoriga 2005-yildan boshlab kuzatilayotgan budjet profitsitining ta’minlanishi, oltin-valuta rasmiy zaxiralarining yuqoriligi va davlatning tashqi qarzlarining past darajasi, barqaror bank tizimi va xalqaro moliya bozorlaridagi ehtiyotkorona aloqalar kabilarni kiriti-shimiz mumkin.

 O`zbekiston iqtisodiyotini uzoq muddatli istiqbolda raqobatbardoshligini oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlarga kuchlami va resurslami qaratish lozim: - iqtisodiyotni modemizatsiyalash va tarkibiy o‘zgarishlami chuqurlashtirish, iqtisodiy o'sishning innovatsion omillarini oshirish, YAIMda moddiy va energiya sig‘imini 2 barobar pasaytirish hisobiga mamlakat iqtisodiyotini sifat jihatdan yangi bosqichga o‘tishi orqali iqtisodiy o'sishning barqaror yuqori darajasini ta’minlash (8%); - modemizatsiyalashning birinchi navbatdagi obyekti bo‘lib innovatsion mahsulotga bo`lgan talabni ta’minlashga qodir tarkiblar, davlat ta’lim standartlariga rioya qilish, innovatsiya infratuzilmasi rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan qulay investitsion muhit va boshqa barqaror iqtisodiy o‘sish elementlari bo‘lishi lozim; - o‘ta yangi mahsulot turlari va yuqori texnologiyalarni ishlab chiqishni o‘zlashtirish asosida tashqi bozorda mahalliy tovarlarning raqobatbardoshligini oshirish

 sanoat ishlab chiqarishi, biotexnologiya, informatika va nanatexnologiyadagi yangi kashfiyotlarni qo‘llashga asoslangan hamda milliy iqtisodiyotning ko‘pgina tarmoqlari va sohalarida katta salohiyatga ega bo‘lgan energiya va suv tejaydigan texnologiyani joriy etish; - milliy iqtisodiyotni jahon moliyaviy-iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish, uni tashqi iqtisodiy bozor kon`yukturasiga bog‘liqligini pasaytirish uchun tashqi bozorda raqobatbardosh tayyor mahsulotlar ulushini oshirish hisobiga eksport tarkibini diversifikatsiyalash; - mamlakatning yoqilg‘i-energetik balansini mustahkamlash va takomillashtirish, chunki iqtisodiyotni energiya ta’minotida tabiiy gazning ulushi me’yordan ancha yuqori ko‘rsatkichga ega bo`lgani uchun istiqbolli energiya tejovchi texnologiyalarni faol ishlab chiqish va xalqaro ayirboshlash, energiyaning muqobil manbalaridan keng foydalanish zarur.

 “ Global Innovation Index and Report 2008-2009” ma’lumoti bo‘yicha aholini ta’lim bilan qamrab olish bo‘yicha O‘zbekiston 26 o‘rinda bo‘lib, Xitoy, Chexiya, Ispaniya, Ukraina, va Turkiyadan oldingi o‘rinni egallaydi

 Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlashda mamlakat sanoati yetakchi o‘rin tutadi. Shuning uchun mamlakat sanoatning raqobatbardoshligini oshirish va barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur:  - texnologik jarayonlarni takomillashtirish hamda horn ashyo, material va energiya resurslari sarf me’yorini 10-15% ga tushirish hisobiga tannarxni pasaytirish va ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish, 2015-yilga borib sanoatda sarflanadigan energiya ulushini kamida 30% kamaytirish;  - ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini va sanoat bo'yicha yiliga mexnat unumdorligini 6-7% ga oshirish, foydalanish va noishlab chiqarish xarajatlarni qisqartirish, xodimlar sonini optimallashtirish;  - sanoat tarmog‘ida faoliyat ko‘rsatayotgan yirik korxonalardagi ma’naviy va jismoniy jihatdan eskirgan ishlab chiqarish vositalarini yangilashni jadallashtirish, ishlab chiqarish quvvatlarini yanada modemizatsiyalash hamda korxonalarda jahon andozasi talablari darajasida muvaffaqiyatli sinovdan o‘tgan zamonaviy texnologiyalami jadal joriy etish;  - ishlab chiqarishni samarali diversifikatsiyalashuvi va an’anaviy tarmoqlar eksportini (neft-gaz sanoati, rangli metallurgiya, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, shu jumladan paxtani) ta’minlovchi xomashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashtirish yo‘nalishlariga innovatsiyani qo‘llash;

 - kichik biznes va xususiy tadbirkorlar ishtirokida fan sig‘imkorligi yuqori bo'lgan, yuqori texnologik loyihalar doirasida innovatsiyalarni moliyalashtirish Fondini yaratish;  - yirik korxonalarga investitsiyalarni jalb qilish va yuqori texnologik mahsulot eksportini qo‘llab-quwatlash bo‘yicha samarali xalqaro innovatsion hamkorlikka jalb qilish mexanizmlarini yaratish;  - mahalliy mahsulotlar sotish bozorlarini o‘rganish va ulaming mos bozor segmentlaridagi o‘rnini aniqlash yo‘nalishida marketing tadqiqotlarini amalga oshirish;  - bozor “signallari”ni doimiy mavjud masshtabi va turli xil tovar va xizmatlarga istiqboldagi talabi, ularning texnik, iqtisodiy va ekspluatatsion darajasiga talablar monitoringini (ichki va tashqi) tashkil etish;  - texnologiyalar transferti sohasida xalqaro hamkorlikning huquqiy mexanizmlarini yaratish;  - yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish uchun bojxona qonunchiligini va ma’murchiligini takomillashtirish;  - korxonalar moliyaviy faoliyati samaradorligini oshirish: sanoat tarmoqlari korxonalari tarkibining moliyaviy menejer va boshqaruv- chilari tayyorlash darajalarini oshirish.

O'xshashlar

Iqtisodiy o’sish - umumiy tavsifi neokeynscha va neoklassik modellari

Iqtisodiy o’sish

Iqtisodiy tizimlar va ularning modellari

Oziq-ovqat samaradorligi-iqtisodiy o’sish omili sifatida

Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari 2