O’sishning sekinlashish sabablari - Iqtisodiyot - Slaydlar

O’sishning sekinlashish sabablari

Yuklangan vaqt:

19.07.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1772.6640625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O’SISHNING SEKINLASHISH SABABLARI

Reja  1. Ishlab chiqrishga ta`sir qiluvchi omillar  2. Barqaror jamiyat barpo etish

Ishlab chiqarishga ta`sir qiluvchi omillar  Amerikalik iqtisodchilar, mutaxassislar orasida AQSH ning ishlab chiqarish sur’atlari o‘sishi sekinlashuvi va Yaponiya, G‘arbiy yevropa mamlakatlaridan ortda qolganligi sabablarini tushuntirishda yagona bir xulosa yo‘q. Chunki ishlab chiqarishga ko‘plab omillar ta’sir etadi, shu omillardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz:  Ishchi kuchi sifati. O` sishning sekinlashuvi sabablaridan biri bu ishchi kuchi sifatining sekin rivojlanishi, Bunga quyidagi omillar ta’sir etmoqda.

 1 . Ish ko‘nikmalari yo‘qolishi yetarli malaka va ko‘nikmaga ega bo‘lgan ishchilar asta-sekin ishlab chiqarishdan chetlashmoqda ularning o‘rnini bosuvchi kadrlar esa yetarli malaka va ko‘nikmaga ega emas. Bu esa ishlab chiqarish sur’atlariga ta’sir etmoqda. Bundan tashqari ishlab chiqarishda ayollarning soni ortib bormoqda. Ular ham yetarli malakaga ega emas va ish saviyasi ham pastroq. 2. Ishchi kuchi saviyasining pasayishi . Amerikada qator yillar davomida imtihon baholarini pasaytirilishi ta’lim olayotganlarning saviyasi pasayganligidan dalolat beradi.

 3 . Ta’lim saviyasi o‘sishining keskinlashganligi . Agar 1970- yilda o‘rta ta’lim 12,1 yilni tashkil etgan bo‘lsa, 1993- yilda 12,7 yil bo‘lgan va deyarli o‘smagan.  4 . Texnika taraqqiyoti . Ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi texnika taraqqiyotining biroz susayishi. Texnika taraqqiyoti ilmiy tadqiqotlar bilan bevosita bog‘liq. Ilmiy tadqiqotlarga ajratiladigan mablag‘ AQSHda tushkunlik kuzatiladi. Bunday sharoitda korxonalarning to`la quvvat bilan ishlamaganligi ham ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining pasayishi va umuman ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishiga olib keldi.

 Ishlab chiqarishdagi o‘zaro munosabatlar. Yana bir xulosaga ko‘ra ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi sababi rahbar va xodimlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar keskinlashuvi deb hisoblashmoqda. AQSHga xos xususiyat bu ishchilar orasidagi keskin raqobat . Ishchilar orasida ijodiy fikrlash yo‘q chunki, tashabbuskorlik ko‘p korxonalarda rag‘batlantirilmaydi.  Menejerlar ham kerakli tashabbuskorlikni ko‘rsatmaydilar, strategik rejalashtirish ham yetarli rag‘batlantirilmaydi. Ishchilarning ish joyi kafolatlanmagan. Masalan, Yaponiyada aksincha ko‘pincha malakali ishchilar, menejerlar ish o‘rni kafolatlangan va ular har qanday holatda ham ishsiz qolmaydilar. Bu ishchilarni ijodiy fikrlashga, tashabbuskorlik ko‘rsatib o‘z korxonasi faoliyati uchun jon kuydirishga rag‘batlantiradi. Yana bunday tizim ortiqcha nazoratchilarning sonini kamaytiradi va shu tejalgan mablag‘ 3%dan l%ga kamaytirildi (YAIMga nisbatan).

 Investitsiyalar YAIMning jamg‘ariladigan qismi bilan ishlab chiqarish o‘sishi orasida bog‘liqlik mavjud. Bugungi kunda YAIMning kamroq qismi bevosita investitsiya qilinmoqda bunga bir necha sabab bor.  1. Omonat me’yorini pastligi.  2. Import tovarlari raqobati.  3. Davlat boshqaruvi.  4.Infratuzilmaga qilinadigan xarajatlarning kamaytirilishi. Yoqilg'i mahsulotlari narxi. Ishlab chiqarish pasayishiga katta ta’sir 1973-1975 va 1975 -1980-yillarda neft mahsulotlari narxining 4 barobar oshishi. Bunday holat butun jahonda kuzatiladi. Ushbu ikki davrda neft narxining keskin ortib ketishi stagnatsiya-iqtisodiy tushkunlik va inflatsiyaga sabab bo‘ldi. Davlatning inflatsiyani pasaytirishga qaratilgan mikroiqtisodiy siyosati aksincha iqtisodiy tushkunlikni avj oldirdi. Bunday tushkunlik davrida ishlab chiqarishda ishchilarni rag‘batlantirishga va o‘rinbosar kadrlar tayyorlashga yo‘naltirildi.

 1981-yildan so‘ng ishlab chiqarish dinamikasida o‘sish kuzatildi. Ishlab chiqarish sur’ati 1973-1981 0,7% dan 1981 - 1990- y. 1,3% ga o‘sgan.  1991-yilda 1% lekin 1993-yil 3% ni tashkil etdi. Demak o‘rtacha o‘sish 1990 - 1994-yillar oralig‘ida 2 %ni tashkil etgan.  Bu davrda ishlab chiqarish sur’atining o‘sishiga salbiy ta’sir etuvchi ko‘p omillar bartaraf etildi. Yoqilg‘i narxlar barqarorlashib stagflyatsiya bartaraf etildi. 1977- yildan so‘ng Kompyuter va elektron texnologiyalarda ulkan rivojlanish sezildi. Oliy ma’lumotli mutaxassislar maoshi oshirildi va ularni rag‘batlantirishga katta e’tibor berildi. Bu o‘z navbatida oliy ma’lumot olishga qiziqishni oshirdi. Ishchi kushining malakasi va saviyasi 60-70-yillarga nisbatan oshdi.  o‘zaro munosabatlar yaxshilanib ishchilarni qaror qabul qilishdagi, ishtiroki oshdi va rag‘batlantirildi. Lekin bunday ijobiy o‘zgarishlar vaqtinchalik yoki doimiymi aniq emas.

 Iqtisodiy o‘sishda “Oxirgi zamon modeli”. Rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarish sur’ati yillik 2-7 % o‘sishi qachongacha davom etadi degan savol tug'iladi. Loyihachilar xuddi shu savolga javoban “oxirgi zamon” deb nom olgan modellarni ishlab chiqishdi. Unga ko‘ra yer resurslari keskin kamayib bormoqda aholi soni esa geometrik progressiya bo‘yicha ko‘paymoqda. Neft ko‘mir mis kabi bir qator resurslar tugamoqda. Bundan tashqari ishlab chiqarish va iste’mol davomida hosil bo‘lgan chiqindilar jahon ekologik holatini izdan chiqarishi mumkin. Ushbu model loyihachilari fikriga ko‘ra hozirgi hayot bu model to‘g‘riligini isbotlamoqda. 80- yildan keyingi ishlab chiqarish o‘sishi resurslarni tez sarflanishiga olib keldi. Jahon okeanidan ovlanadigan baliq hajmi oshib bu mahsulotlar regeneratsiyasi (qayta to`lishi) dan yuqori bo`ldi

 Jahon barqaror jamiyat barpo etishi uchun keskin qarorlar qabul qilishi shart. Barqaror jamiyat o‘z hayotini ta’minlovchi moddiy va ijtimoiy ne’matlar tizimi bo`lib uni asrab izdan chiqishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Buning uchun quyidagilar taklif etiladi.  1) aholi va ishlab chiqarish sur’atlari o‘sishini pasaytirish.  2) qayta to`lmaydigan resurslardan ishlab chiqarishda foydalanishni kamaytirish.  3) qayta tiklanuvchi resurslardan foydalanishni ularning regeneratsiya (qayta to'lishi) davrini hisobga olgan holda ishlatish.  4) chiqindilar chiqarishni chegaralash tabiatni muhofaza qilish. “Oxirgi zamon” imitatsion modellari ko‘p bahslarni va noroziliklarni keltirib chiqardi.

 1. Raqamlar o‘yini. Loyihachilar modelni ishlab chiqarishda aholi va ishlab chiqarish hajmi eksponenta bo‘yicha ko‘payib boradi deb taxmin qilishgan. Aslida esa bunda bir qator ijobiy omillar hisobga olinganda raqamlar nisbatan ijobiy sur’at kasb etadi.  2. Texnologiya va resurslar ko‘payishi. Yana bir norozilik sababi shuki texnika taraqqiyoti resurslar ko`payishiga, resurslarning yangi turiarini kashf etilishiga resurslarni qayta ishlashning yangi yanada samaraliroq usullarini qo`llanilishiga olib keladi. Masalan, bugungi kunda neft konlarini oshish va neftni qayta ishlash bo‘yicha texnologiyalar 1900- yilgiga nisbatan bir necha o‘n barobar o‘sdi. Bundan tashqari yangi texnologiyalar tugab borayotgan resursning o‘rinbosarini topishga va ishlatishga yordam beradi. Bu resurslarning qayta tiklanishi uchun sharoit yaratadi. Masalan, quyosh, shamol, suv energetika sanoatida neft ko‘mir va tabiiy gaz o‘rnini ma’lum darajada bosishi mumkin. Umuman olganda texnika taraqqiyoti cheklangan resurslarning tejamiga yordam beradi. Imitatsion modelda esa buning aksi ko‘rsatilgan.

 3. Bozor belgilari. Bozor narxlarining o‘zgarishi kutilayotgan falokatning oldini olishga qodir bo‘lgan belgilaridan hisoblanadi. Agar neft alyuminiy, mis zaxiralari haqiqatdan kamayib borsa ularning narxi keskin oshib boradi. Bu o‘z navbatida ikki xodisaga sabab bo‘ladi.  Birinchidan ushbu mahsulot foydalanuvchilari mahsulotlarni tejashga yoki ko‘proq o‘rinbosar mahsulotlardan foydalanishga harakat qilishadi. Masalan, uy-joy kommunal xo‘jaligida mis quvurlari o‘rniga plastmassadan tayyorlangan quvurlardan foydalanishga o‘tiladi.  Ikkinchidan-narxlar oshishi resurslarni qayta ishlash texnologiyasini takomillashtirishni talab etadi. Xullas narx mexanizmi resurslar defitsitini bartaraf etishi mumkin bo‘lgan xususiyatga ega. “Zamonoviy” loyiha qanchalik to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan qat’i nazar o‘sish chegaralanganligi bir qator xulosalarni keltirib chiqardi. Agar biz bugun cheklangan resurslarni ishlatsak ertaga ushbu resurslar bo'lmasligi ham mumkin. Resurslarni taqsimlashning optimal usuli qanday degan savol tug‘iladi?

 Bu boradagi bahslarda iqtisodiy o'sish unchalik ham katta ijobiy xodisa emasligi o‘sish foydalimi? ta’kidlandi. Kelajakdagi iqtisodiy o‘sishni baholashda ishlab chiqarishning atrof-muhitga va inson turmushiga ta’sirini hisobga olish shart. Iqtisodiy o‘sishga qarshi chiquvshilar fikriga ko‘ra sanoatlashish va iqtisodiy o‘sish atrof-muhit zararlanishi, yer harorati global ko‘tarilishi, ozon qatlami yemirilishi ekologik falokatlarga olib kelishi mumkin. Bunga sabab tugab borayotgan resurslar ishlab chiqarishda foydalanilib atrof- muhitga chiqindi sifatida qaytadi. Bundan tashqari iqtisodiy o‘sish bu farovonlikni ta’minlab beruvchi omil deyishga hech qanday asos yo‘q. Iqtisodiy o‘sishning yetakchi bo‘lgan texnika taraqqiyoti ishchilarda ertangi kunga ishonchni so‘ndiradi va ba’zida ishsizlikning ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Rivojlanish (o‘sish) sur’ati yuqori bo‘lgan iqtisodiyot katta iqtisodiy stresslarga olib kelishi mumkin.

 O‘sish tarafdorlari fikriga ko‘ra faqatgina iqtisodiy o‘sish turmush farovonligini ta’minlashi mumkin. Ishlab chiqarish hajmining o‘sishi daromadni oshiradi: bu esa ko‘proq bo'sh vaqt, ta’minlay olish imkoniyati, sifatli mahsulotlar sotib olish imkoniyati va shu kabi ko‘plab imkoniyatlarni tug‘diradi. Iqtisodiy o‘sish jamiyatni taraqqiyotga yetaklaydi.

 O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish sekinlashishi kutilmoqda  O‘zbekiston hukumati 2022 yilda YaIM 5,7 foizga, kelasi yili 5,3 foizga o‘sishini taxmin qilmoqda. Keyingi ikki yillik prognozlar ham 6 foizdan oshmaydi. Inflatsiya joriy yil yakunida 12 foiz, kelasi yil 9,5 foizga tushishiga umid qilinyapti.  Bugun, 19 dekabr kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasi 2023 yil uchun davlat budjeti to‘g‘risidagi qonunni birinchi o‘qishda qabul qildi .  Moliya vaziri Timur Ishmetovning aytishicha, O‘zbekiston iqtisodiyoti 2022 yilda 5,7 foizga o‘sishi kutilyapti. O‘sish sur’ati 2023 yilda 5,3 foiz, 2024 yilda 5,6 foiz, 2025 yilda 6 foiz bo‘lishi prognoz qilinmoqda.  Hukumat 2022 yilda inflatsiya darajasi 12 foiz atrofida bo‘lishini, 2023 yilda 9,5 foizgacha pasayishini kutyapti.  2023 yilda konsolidatsiyalashgan budjet daromadlari 311 trln so‘m, xarajatlari 343 trln so‘m miqdorida rejalashtirilgan holda, 32 trln 528 mlrd so‘m yoki YaIMga nisbatan 3 foiz miqdoridagi taqchillik bilan shakllantirilgan.  2023 yilgi davlat budjeti xarajatlari 257 trln 728 milliard so‘m bo‘lishi ko‘zda tutilmoqda. Xarajatlarning 50 foizi yoki 130 trln so‘m ijtimoiy sohaga yo‘naltiriladi.

 Ta’lim sohasiga 58 trln 372 mlrd so‘m yoki davlat budjeti jami xarajatlarining 23 foizini hamda 2022 yilgi kutilayotgan ijroga nisbatan 16 foiz ko‘p mablag‘ rejalashtirilmoqda.  Ta’lim sohasi bo‘yicha 18 ta davlat dasturlarini amalga oshirish xarajatlariga 7 trln 585 mlrd so‘m mablag‘ rejalashtirilmoqda. Jumladan:  nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalariga Davlat budjetidan 2 trln 259 mlrd so‘m miqdorida subsidiyalar ajratish;  umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida darsliklarni yangilash bilan bog‘liq xarajatlar uchun 920 mlrd so‘m;  oliy ta’lim muassasalariga davlat granti asosida o‘qishga qabul qilish kvotalarini oshirish maqsadida 984 mlrd so‘m;  to‘lov-kontrakt asosida o‘qiyotgan har bir talabaga bilim olish uchun qulay sharoit va teng imkoniyatlar yaratish maqsadida budjet mablag‘lari hisobidan ta’lim kreditiga resurs ajratish uchun 1trln 700 mlrd so‘m;  talabalar turar joylarini barpo etish va unda yashaydigan har bir talaba uchun subsidiyalar ajratishga 284 mlrd so‘m mablag‘lar rejalashtirilgan.

 Sog‘liqni saqlash sohasiga:  28 trln 426 mlrd so‘m rejalashtirilgan. Shundan, ushbu sohaga tegishli 22 ta davlat dasturlarini amalga oshirish uchun 1trln 500 mlrd so‘m mablag‘lar rejalashtirilgan. Jumladan:  onalar va bolalar, reproduktiv yoshdagi ayollar salomatligini ta’minlash uchun zarur dori va tibbiyot vositalari bilan qo‘shimcha ta’minlash xarajatlari uchun 31 mlrd so‘m;  onkologiya yordamini takomillashtirish va onkologiya xizmatini yanada rivojlantirish bilan bog‘liq xarajatlarga 138 mlrd so‘m;  onkogematologik va davolash qiyin bo‘lgan kasalliklarga chalingan bemorlarni sog‘lomlashtirishga ko‘maklashish jamg‘armasiga 180 mlrd so‘m rejalashtirilmoqda.

 Ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot yo‘nalishiga 33 trln 67 mlrd so‘m ko‘zda tutilgan. Jumladan:  budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasining daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi salbiy farqni qoplash uchun 15 trln so‘m;  kam ta’minlangan oilalarni va ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash maqsadida 18 trln 67 mlrd so‘m mablag‘lar rejalashtirilmoqda.

Nazorat savollari  1. Iqtisodiy o‘sish omillarini sanab bering?  2. AQSHda 1930-yillardagi Buyuk depressiya davrida bo‘lgan iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlami yoritib bering?  3.AQSHda Buyuk depressiya davrida inqirozning ta’siri boshqa davlatlarga nisbatan nima uchun sezilarli bo‘ladi? 4. Ishlab chiqarishning pasayishi qanday sabab oqibatlarga olib keldi?  5. Innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab- quvvatlash jamg‘armasining asosiy vazifalarini sanab bering?  6. Innovatsiyalami qo‘llab-quvvatlash borasida jahonning yetakchi mamlakatlari tajribasi haqida gapirib bering?

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !

O'xshashlar

Aholi va mustahkam iqtisodiy o’sishning manbaalari

Inflyatsiya (turlari, sabablari va oqibatlari)

2008 yil jaxon moliyaviy inqirozining sabablari va oqibatlari

Bozor iqtisodiyoti davrida aholini ish bilan bandligini oshirish

Iqtisodiy o’sish