Mahsulot ishlab chiqarishda raqobat bardorligini baholash

Mahsulot ishlab chiqarishda raqobat bardorligini baholash

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1250.5 KB

Ko'chirib olish

mahsulot ishlab chiqarishda raqobat bardorligini baholash

Raqobat va narxning shakllanishi.  Raqobatning asosiy sohasi bozor,  chunki unda erkin iqtisodiy  sub'ektlarining alohidalashgan manfaatlari to'qnashadi. Raqobat  kurashning mazmuni to'g'risida  to'laroq tushunchaga ega bo'lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko'rib chiqish o'zarur. O'z miqyosiga ko'ra raqobat eng avvalo, ikki turga — tarmoq ichidagi raqobatga va tarmoqlararo raqobatga bo'linadi. Tarmoq ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo'lish, qo'shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o'rtasida boradi.

 Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham bo'lishi mumkin. Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo'lgan Sharoitida ishlab chiqaruvchilar tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun kelishlari mumkin. Bunda dastlab tovar narxining faqat bir qismi to'lanadi, uning qolagn qismi esa Sshartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to'lanadi. Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hoo'zorgi Sharoitida, texnika va texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish uchun kurash raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Narxso'z raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega bo'lib, u mahsulot mshlb chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat.

O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatini boshqarish  Jahon miqyosida har qanday davlat, xoh kichik, xoh yirik bo‘lsin, qanday taraqqiyot darajasida bo‘lmasin, tashqi iqtisodiy aloqalarsiz ko‘zlangan maqsadga erisha olmaydi. Chunki jahonda ishlab chiqarilayotgan buyumlar assortimenti bir necha million turni tashkil qiladiki, birorta davlat ularni o‘zida ishlab chiqarish qudratiga ega emas. Ayrim hollarda esa ba’zi tur mahsulotlarni o‘zida ishlab chiqargandan ko‘ra, boshqa mamlakatlardan olib kelish (sotib olish) arzonga tushadi. Shuning uchun tashqi savdo davlatning turli talablarini kondirishda, ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishni sog‘lomlashtirish va samaradorligini oshirishda muhim kasb etadi. U el va ellatlarni yaqinlashtiradi va oxir oqibat davlat qudratini oshiradi, aholi turmush darajasini yaxshilaydi.

 Har bir tarmoq iqtisodiyotini o’rganish, tahlil qilish yo’lidagi har qanday harakat cheksiz va bajarilishi mumkin bo’lmagan vazifa bo’lur edi. S h uning uchun biz bu erda haqiqatga yaqinroq bo’lgan ya’ni bir necha asosiy bozor tuzilishini yoki modelini aniqlash va muhokama etish maqsadini qo’yamiz. S h u yo’l bilan biz iqtisodiyot holatini ifodalovchi ko’pgina bozor tiplarida baho va ishlab chiqarish hajmini aniqlovchi umumiy usullar bilan tanishib chiqamiz.

 1. Sof raqobat.  2. Sof holdagi yakka hokimlik.  3. Monopol sharoitidagi raqobat.  4. Oligopoliya.Iqtisodchilar bir-biriga uncha o’xshamagan to’rt xil bozor sharoitini farq qiladilar:

Маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари ва уларни баҳолаш усуллари  Absolyut (mutloq) yoki sof holdagi yakka hokimlik mahsulot ishlab chiqarishda firma (yoki korxona) yagona bo’lganda amal qiladigan raqobatdir. Sof yakka hokim bu bitta firma yoki korxonadan iborat tarmoqdir. Bunday tarmoqqa boshqa qo’shimcha firmalarning kirishi man qilingan bo’ladi. SHundan ma’lumki, yakka hokimning mahsuloti uning o’rnini almashtira oladigani yoki yaxshiroq’i bo’lmaganligi tufayli yagonadir.

 Prezidentimiz Islom Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” asarida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqish sabablari chuqur tahlil etilib, mamlakatimizda uni bartaraf etish yo‘llari ko‘rsatib berilgan. Xususan, mazkur asarda va Inqirozga qarshi choralar dasturida iqtisodiyot tarmoqlarida raqobatbardoshlikni yuksaltirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan.

 Monopol (yakka hokimlik) raqobati deganda, differentsiyalashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishda ishtirok etib, o’zaro yashirin ittifoq tuzmagan, nisbatan ko’p firma yoki korxonalardan iborat bo’lgan tarmoqlar tushuniladi.  YAkkahokimlik va sof raqobatlar o’rtasida ancha katta farq bor. Manopol raqobat uchun yuz yoki mingta korxona (firma) larning bo’lishi shart emas, nisbatan ko’proq, masalan 25, 35, 60 yoki 70 ta bo’lsa ham etarli bo’ladi.  Firmalarning bunday miqdorlarda bo’lishidan yakkahokimlik raqobatining bir nechta belgilari kelib chiqadi.Monopol raqobat va korxona foydasi

Monopol raqobat va korxona foydasi  Birinchidan, har bir firma butun bozorning nisbatan uncha katta bo’lmagan salmoq’ini (qismini) egallaydi va shuning uchun uning bozor bahosi ustidan nazorati cheklangan bo’ladi. Bundan tashqari, firmalar sonining nisbatan ko’pligi ularning mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash va bahoni yashirincha kelishib harakat qilishlariga yo’l qo’ymaydi.  Ikkinchidan, tarmoqda firmalarning ko’pligiga qaramay, ular orasida o’zaro boq’liklik sezilmaydi; har bir firma u bilan raqobatlashayotgan boshqa firmalarning reaktsiyasini hisobga olmay o’z siyosatini belgilaydi.  Uchinchidan, qandaydir firma mahsulot bahosini kamaytirish yo’li bilan uning sotilishini 10 –15 foizga oshirish uning 20, 40 yoki 60 ta raqobatchilariga juda kam ta’sir etadiki, haqiqatda ularni mahsulot sotish hajmi o’zgarishga ta’siri sezilmaydi ham.  To’rtinchidan, mahsulot differentsiyasi yoki mahsulot sotuvchilarni ko’pligi.  Sotuvchilar monopol raqobat sharoitida nisbatan bir –birining o’rnini almashtiradigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi nisbatan ko’p miqdordagi raqobatchilar bilan to’qnashadilar. Bunda talab egri chiziq’i ma’lum darajagacha elastik (o’zgaruvchan) bo’ladi (15 –chizma).  Korxonaning talab egri chiziq’i o’zgaruvchanligi monopol raqobat sharoitida raqobatchilar soniga va mahsulotning differentsiatsiyalanish darajasiga boq’lik bo’ladi.

Хулоса  Shunday qilib xulosa qiladigan bo’lsak, monopol raqobat sharoitidagi tarmoqda bozor mexanizmi foydasiz bo’lib chiqadi. Bunga sabab: birinchidan, sof raqobatlashadigan bozor bahosidan farq qilgan holda monopol bozoridagi muvozanat baho pirovard xarajatlardan ortib ketadi. Bu degani xaridorlar iste’mol qiladigan qo’shimcha birlik mahsulot uchun to’lanayotgan haq uni ishlab chiqarish xarajatlaridan ortib ketadi. Ikkinchidan, monopol raqobat bozoridagi firmalar o’z ishlab chiqarish kuvvatlaridan to’liq foydalanmaydilar, quvvatdan foydalanish rezerviga ega bo’ladilar. Demak, mahsulot ishlab chiqarish hajmi mo’ljallanganidan kam bo’ladi.

ТАЙЕР МАХСУЛОТНИ БАХОЛАШ ВА УНИ ТУРКУМЛАШ  Махсулотни сотиш саноат корхоналари маблаьларининг айланишида охирги боскич хисобланади. Сотиш учун мўлжалланган махсулот товар махсулоти деб номланади. Корхона фаолиятини тавсифловчи асосий кўрсаткичлардан бири товар махсулотини сотишдир. Товар махсулоти таркибига сотиш учун мўлжалланган тайер махсулотлар, ярим тайер моллар, буюртмачи корхона ва муассасалар учун бажарил-ган саноат характерига эга бўлган ишлар киради.

ТАРМОҚНИНГ АСОСИЙ ИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ТАВСИФЛАШ  рақобатдаги фирмаларнинг маҳсулоти ёки хизмати ка н дай даражада табақалашган?  компаниялар ишлаб чиқариш, маҳсулотни етказиш, маркетинг ва реклама тадбирларини амалга ошириш учун сарф қилинган харажатларни камайтира оладими?  ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш учун ишлаб чиқариш қуввватидан тўла фойдаланиш ҳал қилувчи аҳамиятга эгами?  тармоқдаги "ўрганиш тажриба" эгри чизиғи қандай турга эга. Ишлаб чиқариш ҳажми ошганда маҳсулотнинг ўртача нарҳи пасаядими? Тажриба орттириш натижасида - чи?  тармоқда сармоялар сарф қилинаяптими?  тармоқ даромадлари ўртача даражадан юқорими ёки пастми?  Қуйидаги жадвалда симоб ишлаб чиқариш тармоғининг иқтисодий кўрсаткичлари таҳлил қилинган

O'xshashlar

Ishlab chiqarish va mahsulot sifati

Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning auditi

Raqobat

Monopolistik raqobat bozorlari

Monopolistik raqobat bozorlari