Ислом қимматли қоғозлар бозори - Iqtisodiyot - Slaydlar

Ислом қимматли қоғозлар бозори

Yuklangan vaqt:

17.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

612.5859375 KB

Ko'chirib olish

Ислом қимматли қоғозлар бозори

Ислом молияси соҳасининг салоҳияти қуйидаги бешта тармоқ фаолияти орқали баҳоланади: 1. Ислом банклари 2. Такафул (исломий суғурта) 3. Бошқа (турли) ислом молия муассасалари (инвестиция компаниялари, микромолия муассасалари ва ҳ.к.з.) 4. Сукук (исломий қимматбаҳо коғозлар) 5. Ислом жамғармалари.

Сукук турлари:  мудораба;  мушорака;  муробаҳа;  ижара;  салам;  истисна.

Мудораба сукуки SPV мудориб сифатида, сукук эгалари эса инвестор/роббул мол сифатида қатнашишади. Инвестор лойиҳа доирасидаги активлар (SPV активлари)нинг эгаси ҳисобланади. Лойиҳа бошқаруви, фойда ва зарар тақсимоти мудораба келишувининг тартиб-қоидалари асосида амалга оширилади. Сукукда номинал (бошланғич) қийматнинг қайтиши ва даврий фойда тўланиши кафолатланмаган, балки лойиҳанинг истиқболига боғлиқ бўлади, яъни риск/хатарга асосланади. Келишув муддати якунида SPV инвестордан лойиҳани ўша пайтдаги бозор нархида сотиб олади ва бу нарх ўзида сукук сўндирилиш/қопланиш қийматини акс эттиради.

Мудораба сукукининг амалга ошириш тартиби  1. SPV сукук чиқаради ва сармоядорлар уни сотиб олишади. Сукук орқали келиб тушган маблағ белгиланган лойиҳага киритилади. Лойиҳа суммаси тўлалигича сукук орқали қопланади.  2. Бизнес лойиҳа муваффақиятли амалга ошган тақдирда соф фойда аввалдан келишилган нисбатда тақсимланади сукук эгаларига даврий фойдадан улуш берилади. Бунда ҳар бир сармоядор жами улушнинг сукукларига мос равишда ҳиссасини олади. Лойиҳа фойда билан чиқмаса сукукдан даврий даромад ҳам шаклланмайди.  3. Сукук муддати якунлангандан кейин SPV сукук эгаларига лойиҳанинг бозор қийматини тўлаб бериш билан сукукларни сўндиради (яъни лойиҳани бозор нархида сотиб олади). Мудораба сукуки билан иккиламчи бозорда олди-сотди жараёнларини амалга ошириш мумкин. Бунда инвестор лойиҳа активларидаги ўз улуши билан савдо қилган ҳисобланади.

Мушорака сукуки  SPV ва инвесторларлар ўзаро шерик сифатида иштирок этади ҳамда SPV активларига ҳам биргаликда мутаносиб улушда эгалик қиладилар. Лойиҳа бошқаруви, фойда ва зарар тақсимоти мушорака келишувининг тартиб-қоидалари асосида амалга оширилади. Бошқа барча масалалар музораба сукуки каби амалга оширилади.  Бунда ҳам инвестиция жалб қилмоқчи бўлган корхона ташаббускор сифатида SPV ташкил этади.

Мушорака сукукини амалга ошириш тартиби  1. SPV сукук чиқаради ва инвесторлар уни сотиб олади. Сукук орқали келиб тушган маблағ белгиланган лойиҳага киритилади. Бунда SPV ҳам ўз ёнидан сармоя қиритади лойиҳа суммасининг қолган қисми сукук орқали қопланади.  2. Бизнес лойиҳа муваффақиятли амалга ошган тақдирда соф фойда аввалдан келишилган нисбатда тақсимланади, сукук эгаларига даврий фойдадан улуш берилади. Бунда ҳар бир инвестор жами улушнинг сукукларига мос равишда ҳиссасини олади. Лойиҳа фойда билан чиқмаса сукукдан даврий даромад ҳам шаклланмайди.  3. Сукук муддати якунлангандан кейин SPV лойиҳанинг бозор қийматини аниқлайди ва сукук эгаларига лойиҳадаги улушларига мос нисбатда баҳоланган қийматдан тўлаб бериш билан сукукларни сўндиради (яъни лойиҳадаги улушларини бозор нархида сотиб олади).

Мудораба ва мушорака сукукининг ишлаш механизми

Муробаҳа сукуки • таннарх ва устама/фойда ҳар икки тарафга ҳам аниқ бўлади, яъни “харажатлар + фойда = муробаҳа” ; • банклар маҳсулотни мижоз учун харид қилади ва уни мижозга қимматроққа насияга муддатли тўлов (тақсит) кўринишида сотади; • жамғарма муробаҳа фаолияти билан шуғулланиш учун тузилган (SPV) бўлса, у ёпиқ (сlosed-end fund) жамғарма бўлиши керак ҳамда унинг қимматли қоғозлари иккиламчи бозорда сотилиши мумкин эмас. Сабаби, муробаҳа савдосига кўра, банк мижознинг буюртмаси асосида маҳсулотни сотувчидан харид қилганидан сўнг уни дарров насияга қайта сотиб юборади. Мижоз ва банк ўртасида тузилган муробаҳа битими оқибатида юзага келган ва бўлиб тўланадиган нарх мижоз уни тўлиқ қопламагунига қадар унинг зиммасидаги қарзга айланади. Демак, жамғарманинг улушлари замирида ҳам қарзлар ва пул бўлади. Шаръий қоидалардан маълумки қарзлар ўз қийматидан баланд ёки паст баҳога сотилса рибо ҳисобланади.

Мисоллар:  (1) сотувчи битта қўл телефонини 100$ га сотиб олди ва уни муробаҳа битими орқали маҳсулотнинг устига 10% устама қўйиб сотмоқчи. Бунда маҳсулотнинг нархи аниқ бўлгани учун муробаҳа битими жоиз бўлади.  (2) сотувчи 200$ га қўл телефони ва рақамли камера сотиб олди. Бу ҳолда шу қўл телефони ва рақамли камерани бир муробаҳа битими орқали сотиши мумкин, аммо қўл телефонининг ўзини муробаҳа битими орқали сотолмайди, чунки бунда маҳсулотнинг нархи аниқ эмас. Агар сотувчи қўл телефонини ўзини сотмоқчи бўлса, унда оддий савдо битими орқали (яъни маҳсулотнинг таннархини, харажатларни ва устама/фойдани кўрсатмаган ҳолда) сотиши мумкин.

Ижара сукуки. SPV ва сармоядор ўртасида ижара шартномаси тузилади. Унга кўра SPV сармоядорга сукук билан унинг асоси ҳисобланган активни сотади ва кейин SPV ўша активни ижарага олади, бунинг натижасида эмитент молиявий маблағларга эга бўлади. Сармоядор фойдаси, ижара тўлови орқали шаклланади ва келишув якунида SPV активни қайта сотиб олади, натижада сукук сўндирилади. Сукук жойлаштирилаётганда активни учинчи шахсдан ҳам сотиб олиши мумкин. Бу ҳолат муробаҳа келишувига ўхшашлиги сабабли амалиётда учинчи шахс аралашувидан кам фойдаланилади. Ижара тўлови ва қайта сотиб олиш SPV учун кредиторлик мажбурияти пайдо қилгани боис сукук номинал (бошланғич) қийматининг қайтиши ва даврий фойданинг тўланиши кафолатланган бўлади. Ижара сукуки билан иккиламчи бозорда олди-сотди жараёнларини амалга ошириш мумкин. Моҳиятан инвестор активлардаги ўз улуши билан савдо қилган ҳисобланади.

Ижара сукукининг ишлаш механизми

САЛАМ СУКУКИ SPV ва инвестор ўртасида олди-сотди шартномаси тузилади. Уни ижара механизмининг акс кўринишига қиёслаш мумкин. Эмитент (сукук чиқарувчи томон) келажакдаги маҳсулот учун чегирма асосида аввалдан тўлов (Р 0 )ни қабул қилиб олади ва шу орқали SPV лойиҳа учун молиявий ресурсга эга бўлади. Ўз навбатида инвесторлар Р 0 нархда сукукни сотиб олади ва бу нарх сукукнинг номинал (эълон қилинган/белгиланган) қийматини акс эттиради. Маҳсулот сармоядорнинг мулки ҳисобланиб, SPVга кредиторлик мажбурияти юкланади.

Келишилган муддатда маҳсулот бозор нархида сотилади ва маблағ (Р 1 ) сукук эгаларига тақсимлаб берилади. Бу эса сукук сўндирилишини акс эттиради. Инвесторлар фойдаси бозор нархи ва номинал нарх ўртасида юзага келади (Р 1 -Р 0 =фойда). Маҳсулот сармоядор мулки ҳисобланганлиги учун сўндирилиш муддатида келишувга кўра тайёр маҳсулотнинг ўзини етказиб бериш ҳам мумкин. Салам сукуки жорий вақтда мавжуд бўлмаган маҳсулот бўйича қарзни ифодалаганлиги учун иккиламчи бозорда олди-сотди жараёнларини амалга ошириши мумкин эмас. Кредиторлик мажбуриятини бажариш нуқтаи назаридан сукукнинг сўндирилиши ишончли бўлади. Фойда эса маҳсулотнинг ўша вақтдаги бозор нархига боғлиқ бўлади.

Салам сукукининг ишлаш механизми

“ Истисна”. Истисна ҳам салам каби ҳали ишлаб чиқарилмаган маҳсулотни сотиш шартномасидир. Бу шартнома, ишлаб чиқарувчи буюртма берилган маҳсулотни ўз хом ашёсидан ишлаб чиқаришини кўзда тутади. Ушбу битим ҳуқуқий кучга эга бўлиши учун, ишлаб чиқарилиши керак бўлган маҳсулотнинг нархи, сифати ва хусусиятлари томонлар ўртасида аниқ келишиб олиниши керак.

Сукук айрим турларининг ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатлари Сукук турлари Мушорака сукуки Мудораба сукуки Муробаҳа сукуки Ижара сукуки Салам сукуки Моҳияти Бошқарув ва соф фойдада шерикчилик Соф фойдада шерикчилик Муддатли (дебитор) қарздорлик Муддатли (дебитор) қарздорлик Муддатли (дебитор) қарздорлик Бошқарувда иштироки Мавжуд Мавжуд Эмас Мавжуд Эмас Мавжуд Эмас Мавжуд Эмас Фойдаси Соф фойдадан улуш Соф фойдадан улуш Сукук ости активи учун жами даврий тўловлар ва номинал нархи ўртасидаги фарқ Ижара учун даврий тўлов Маҳсулотни ва номинал нархи ўртасидаги фарқ Фойданинг аввалдан маълумлиги Маълум эмас Маълум Эмас Маълум Маълум Маълум Эмас (чунки салам шартномаси доирасида олинган маҳсулотнинг бозор нархи қанча бўлишини олдиндан билиб бўлмайди) Тўлов Даврий Даврий Даврий Даврий Бир Маротаба

Сукук турлари Мушорака сукуки Мудораба сукуки Муробаҳа сукуки Ижара сукуки Салам сукуки Сўндирилиш муддати Келишув муддатида Келишув муддатида Сўнгги тўлов доирасида Келишув муддатида Маҳсулотни сотишдан тушган пулдан Сўндирилиш нархи Лойиҳанинг бозор нархи Лойиҳанинг бозор нархи Сўндириш учун алоҳида тўлов мавжуд эмас Активнинг бозор нархи Маҳсулотнинг бозор нархи Қандай актив билан қопланганли ги Лойиҳа доирасидаги Лойиҳа доирасидаги Олди-сотди жараёнидаги Ижара доирасидаги Келгусида ишлаб чиқариладига н маҳсулот Иккиламчи бозордаги савдоси Мумкин Мумкин Мумкин Эмас Мумкин Мумкин Эмас

Сукукнинг оддий акция ва облигация билан ўхшаш ҳамда фарқли жиҳатлари Қимматли қоғоз тури Оддий акция Сукук Облигация Чиқариш шакли Эмиссиявий қимматли қоғоз Эмиссиявий қимматли қоғоз Эмиссиявий қимматли қоғоз Корпоратив бошқарувдаги иштироки Бошқарув ва даромадда иштирок этади Турига кўра: тўлиқ иштирок, соф фойдага шерик, қарз мажбурияти Фақат қарз мажбуриятини юклайди Муомала муддати Мавжуд эмас Мавжуд Мавжуд Инвестор фойдаси Дивиденд Соф фойдадан улуш ёки кечиктирилган устама тўлов Кафолатланган фоиз ставкаси Номинал қийматининг қайтиши Кафолатланмаган Кафолатланмаган Кафолатланган

Қимматли қоғоз тури Оддий акция Сукук Облигация Номинал ва сўндирилиш қиймати ўртасидаги фарқ эҳтимоли Мавжуд Мавжуд Мавжуд эмас Актив билан қопланганлиги Қопланган Қопланган Турига кўра Концептуал асослари Инсон тафаккури Шариат Инсон тафаккури Тартибга солиниши Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар Шариат, норматив ҳуқуқий ҳужжатлар Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар Молиялаштириш соҳаси Ихтиёрий Шариатга Мувофиқ Ихтиёрий Иккиламчи бозордаги савдоси Мумкин Турига кўра: мумкин; мумкин Эмас Мумкин

Сукук эмиссия қилиш ҳажми сўнгги йилларда тобора ошиб бормоқда.  ✅ 2021 йилда бутун дунёда жами 185.4 млр. АҚШ доллари миқдорида сукук чиқарилди.  ✅ 2022 йил 1-кварталида эса бу кўрсаткич 51.6 млдр. АҚШ долларига етди.  ✅ 2022 1-кварталида сукук чиқариш бўйича етакчи мамлакатлар:  ➖ Саудия Арабистони — 17.9 млрд. доллар;  ➖ Малайзия — 15.6 млрд. доллар;  ➖ Индонезия — 5.8 млрд. доллар;  ➖ Туркия — 4.7 млрд. доллар;  ➖ БАА — 2.3 млрд. доллар.

O'xshashlar

Давлат қимматли қоғозлар бозори

Қимматли қоғозлар

Корпоратив молиялар. Корпоратив қимматли қоғозлар

Акция ва қимматли қогозлар бозори

Қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан ҳуқуқий тартибга солиниши