Bo’linish belgilari haqida - Informatika va AT - Slaydlar

Bo’linish belgilari haqida

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

675.5 KB

Ko'chirib olish

Bo’linish belgilari haqidaBo’linish belgilari haqida Darslar samaradorligini oshirish usullaridan biri o’quvchilarni fanning qiziqarli Darslar samaradorligini oshirish usullaridan biri o’quvchilarni fanning qiziqarli ma’lumotlar Bilan tanishtirib borishdir. Shuningdek, bu ma’lumotlardan dars ma’lumotlar Bilan tanishtirib borishdir. Shuningdek, bu ma’lumotlardan dars paytida foydalanish hisoblash ishlarini osonlashtiradi.paytida foydalanish hisoblash ishlarini osonlashtiradi. Dars va darsdan tashqarii mashg’ulotlarda, kasrlarni qisqartirishda, Dars va darsdan tashqarii mashg’ulotlarda, kasrlarni qisqartirishda, ba’zi hisoblash ishlarini bajarishda, biror sonning boshqa bir songa bo’linishini ba’zi hisoblash ishlarini bajarishda, biror sonning boshqa bir songa bo’linishini yoki bo’linmasligini Aniqlash zarurati tug’iladi. Buning uchun berilgan sonlarni yoki bo’linmasligini Aniqlash zarurati tug’iladi. Buning uchun berilgan sonlarni bo’lib chiqish kerak. Bu jarayon cho’zilib ketishi mumkin. Osonroq usul yo’qmi? bo’lib chiqish kerak. Bu jarayon cho’zilib ketishi mumkin. Osonroq usul yo’qmi? O’quvchilar 3ga, 4ga, 9ga bo’linish qoidalari Bilan yaxshi tanishlar. Ushbu O’quvchilar 3ga, 4ga, 9ga bo’linish qoidalari Bilan yaxshi tanishlar. Ushbu maqolada biz bir sonning boshqa songa bo’linishini Aniqlovchi bir usul- maqolada biz bir sonning boshqa songa bo’linishini Aniqlovchi bir usul- Jbikovskiy usuliJbikovskiy usuli haqida fikr yuritamiz. haqida fikr yuritamiz. Ba’zi bir ma’lumotlarni eslab o’taylik.Ba’zi bir ma’lumotlarni eslab o’taylik. Agar kamayuvchi va ayriluvchi sonlar biror butun songa bo’linsa, Agar kamayuvchi va ayriluvchi sonlar biror butun songa bo’linsa, ularning ayirmasi ham, shu songa bo’linadi.ularning ayirmasi ham, shu songa bo’linadi. Agar kamayuvchi va ayriluvchi sonlardan biror butun songa bo’linsa, ikkinchisi Agar kamayuvchi va ayriluvchi sonlardan biror butun songa bo’linsa, ikkinchisi shu songa bo’linmasa, ayirma ham shu songa bo’linmaydi.shu songa bo’linmasa, ayirma ham shu songa bo’linmaydi. Agan N son qandaydir K butun songa bo’linsa, uni biror P natural songa Agan N son qandaydir K butun songa bo’linsa, uni biror P natural songa ko’paytirganda, hosil bo’lgan PN ko’paytma K songa bo’linadi.ko’paytirganda, hosil bo’lgan PN ko’paytma K songa bo’linadi. Agar N son K butun songa bo’linmasa, u holda uning P butun songa Agar N son K butun songa bo’linmasa, u holda uning P butun songa ko’paytmasi ham K songa bo’linmaydi. (K va P sonlar o’zaro tub son bo’ladi)ko’paytmasi ham K songa bo’linmaydi. (K va P sonlar o’zaro tub son bo’ladi) Biz ko’p xonali butun sonlarni o’nlik va birlik xonasi yig’indisi shaklida Biz ko’p xonali butun sonlarni o’nlik va birlik xonasi yig’indisi shaklida ajratib yozishdan foydalanamiz. Ya’ni, ixtiyoriy N ko’p xanali natural soni ajratib yozishdan foydalanamiz. Ya’ni, ixtiyoriy N ko’p xanali natural soni N=10a+b ko’rinishida ifodalash mumkin. Bunda a harfi sonda nechta o’nlik va N=10a+b ko’rinishida ifodalash mumkin. Bunda a harfi sonda nechta o’nlik va b harfi nechta birlik son borligini bildiradi. Masalan43225 ni 43225=322*10+5 b harfi nechta birlik son borligini bildiradi. Masalan43225 ni 43225=322*10+5 ko’rinishida yozamiz, bunda a=4322, b=5.ko’rinishida yozamiz, bunda a=4322, b=5. Yuqorida eslatilgan tasdiqLarga tayanib, ixtiyoriy natural sonning 11 Yuqorida eslatilgan tasdiqLarga tayanib, ixtiyoriy natural sonning 11 ga bo’linishi yoki bo’linmasligi haqida fikr yuritamiz.ga bo’linishi yoki bo’linmasligi haqida fikr yuritamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O’n birga bo’linish O’n birga bo’linish belgisibelgisi Ko’pxonali ixtiyoriy N son 11 ga bo’linishi yoki bo’linmasligini Ko’pxonali ixtiyoriy N son 11 ga bo’linishi yoki bo’linmasligini o’uyidagi shakl o’zgartirishlar kiritish yo’li Bilan Aniqlanadi: o’uyidagi shakl o’zgartirishlar kiritish yo’li Bilan Aniqlanadi: N=10a+b=11a-(a-b).N=10a+b=11a-(a-b). Bundagi(a-b) ayirma 11 ga bo’linsa, N soni 11 ga bo’linadi.Bundagi(a-b) ayirma 11 ga bo’linsa, N soni 11 ga bo’linadi. Agar hosil bo’lgan(a-b) ayirma, o’z navbatida, Yana ko’p xonali Agar hosil bo’lgan(a-b) ayirma, o’z navbatida, Yana ko’p xonali kata son bo’lsa, uni A1 orqali belgilab, u bilan xudi N soni 11 ga kata son bo’lsa, uni A1 orqali belgilab, u bilan xudi N soni 11 ga bo’linishini Aniqlashda bajarilga usulni qo’llaymiz. Bu jarayonni bo’linishini Aniqlashda bajarilga usulni qo’llaymiz. Bu jarayonni Ai(iq1,2,3,…..), 11 ga bo’linishi Aniq bo’lgunga qadar davom Ai(iq1,2,3,…..), 11 ga bo’linishi Aniq bo’lgunga qadar davom ettiriladi. Aytilganlarni misollar yechish jarayoniga tatbiq etamiz.ettiriladi. Aytilganlarni misollar yechish jarayoniga tatbiq etamiz. 1-misol. 297 soni 11 ga bo’linishini Aniqlang.1-misol. 297 soni 11 ga bo’linishini Aniqlang. Yechish. 297 soni yuqoridagidek shaklda o’zgartiriladi: Yechish. 297 soni yuqoridagidek shaklda o’zgartiriladi: 297=29*10+7=29*11-(29-7) ko’rinishni oladi. Bunda 29*11 297=29*10+7=29*11-(29-7) ko’rinishni oladi. Bunda 29*11 ko’paytma son 11ga bo’linadi. 29-7=22 ayirma ham 11ga ko’paytma son 11ga bo’linadi. 29-7=22 ayirma ham 11ga bo’linishi Aniq. Demak 297 soni 11 ga bo’linadi.bo’linishi Aniq. Demak 297 soni 11 ga bo’linadi. 2-misol. 2-misol. 69025 ni 11 ga bo’linishini ko’rsatamiz.69025 ni 11 ga bo’linishini ko’rsatamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Yechish. Buning uchun 69025 ni o’nlik xonasidagi 6902 sondan birlik Yechish. Buning uchun 69025 ni o’nlik xonasidagi 6902 sondan birlik xonasidagi 5 raqamini ayirsak, 6902-5=6897 hosil bo’ladi. 6897 ham, o’z xonasidagi 5 raqamini ayirsak, 6902-5=6897 hosil bo’ladi. 6897 ham, o’z navbatida ko’p xonali son bo’lganligi uchun 11 soniga bo’linishi yoki navbatida ko’p xonali son bo’lganligi uchun 11 soniga bo’linishi yoki bo’linmasligi yaqqol bilinmaydi. Yuqoridagi usulni qo’llaymiz. 689-7bo’linmasligi yaqqol bilinmaydi. Yuqoridagi usulni qo’llaymiz. 689-7 == 682 682 hosil bo’ladi. Yana yuqoridagi usulga ko’ra 68-2hosil bo’ladi. Yana yuqoridagi usulga ko’ra 68-2 == 66 bo’ladi. 66 esa 11 ga 66 bo’ladi. 66 esa 11 ga bo’linadi. Demak, berilgan 69025 soni 11 ga bo’linadi. bo’linadi. Demak, berilgan 69025 soni 11 ga bo’linadi. Sonning bo’linishini Aniqlovchi bu usul Jbikovskiy usuli deyiladi.Sonning bo’linishini Aniqlovchi bu usul Jbikovskiy usuli deyiladi. Ko’p xonali sonlarni uncha kata bo’lmagan boshqa songa Ko’p xonali sonlarni uncha kata bo’lmagan boshqa songa bo’linishini Aniqlash talab qilinganda, natija bo’lish amali bo’linishini Aniqlash talab qilinganda, natija bo’lish amali Bilan erishiladi. Shu murakkab bo’lish usuli o’rniga, unga Bilan erishiladi. Shu murakkab bo’lish usuli o’rniga, unga nisbatan soddaroq, osonroq hisoblashlarni talab qiluvchi, nisbatan soddaroq, osonroq hisoblashlarni talab qiluvchi, qo’shish va ayirish amallari Bilan, bo’lish natijasiga kelishi qo’shish va ayirish amallari Bilan, bo’lish natijasiga kelishi muhim. Bu usuldan maktab, kollej va litseylarda, dars va muhim. Bu usuldan maktab, kollej va litseylarda, dars va darsdan tashqarii Mashg’ulotlarda, hisoblash ishlarini darsdan tashqarii Mashg’ulotlarda, hisoblash ishlarini bajarishda foydalanish mumkin. bajarishda foydalanish mumkin. Qaralayotgan usul mazmunini oydinlashtirish mAqsadida Yana Qaralayotgan usul mazmunini oydinlashtirish mAqsadida Yana ikkita 377069 va 4257236 sonlarini 11 ga bo’linishini ikkita 377069 va 4257236 sonlarini 11 ga bo’linishini tekshiramiz. Jbikovskiy usulini tagma-tag ko’rinishida yozish tekshiramiz. Jbikovskiy usulini tagma-tag ko’rinishida yozish yordamida ifodalaymiz. Bunay yozishda , ishlash qulay va har yordamida ifodalaymiz. Bunay yozishda , ishlash qulay va har bir qAdam ko’rinib turadi. bir qAdam ko’rinib turadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2) 6902 [5] - 5 __________ 689 [7] - 7 ________ 68 [2] - 2 _________ 663) 37706 [9] - 9 ________ 3769 [7] - 7 ________ 376 [2] - 2 ________ 37 [4] - 4 _______ 33 425723[6] 6 _________ 42571[7] 7 _________ 4256[4] - 4 _________ 425[2] - 2 ________ 42[3] - 3 _______ 39 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Demak, 377069 soni 11 ga bo’lindi, 4257236 esa 11 ga Demak, 377069 soni 11 ga bo’lindi, 4257236 esa 11 ga bo’linmaydi…..bo’linmaydi….. Bu jarayonda, oxirgi Raqam o’chiriladi va qolgan bir Bu jarayonda, oxirgi Raqam o’chiriladi va qolgan bir xona kamaygan sondan shu o’chirilgan Raqam ayriladi va xona kamaygan sondan shu o’chirilgan Raqam ayriladi va hokazo.hokazo. (Bu jarayonda o’chirilgan soni [ ] qavsga olib yozdik).(Bu jarayonda o’chirilgan soni [ ] qavsga olib yozdik). Umumuy mulohazalar.Umumuy mulohazalar. Biror N natural son, oxiri 1 bilan tugagan (Sqk+1)Biror N natural son, oxiri 1 bilan tugagan (Sqk+1) songa songa bb o’o’ linishini Jbikovskiy linishini Jbikovskiy qq oidasi bilan anioidasi bilan ani qq lash mumkin. Bu lash mumkin. Bu usul quyidagi tartibda yozib boriladi.usul quyidagi tartibda yozib boriladi. Ayrim almashtirishlarni bajarib, shunday xulosaga kelamiz:Ayrim almashtirishlarni bajarib, shunday xulosaga kelamiz: BundanBundan     ... 1 0 0 B SA q A N 0 )1 ( ... )1 ( )1 ( )1 ( 2 2 2 1 0           K I I K K Sq q B Sq q B Sq q B Sq A N ) ... )( 1 ( 2 2 1 0 I I K q B q B q B A Sq N      www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Umumlashtirilgan tenglik ko’rinishidagi formula kelib chiqadi. Bu yerdagi Umumlashtirilgan tenglik ko’rinishidagi formula kelib chiqadi. Bu yerdagi A0, B1, B2, B3,……, Bi harfiy ifodalar, mos koeffitsentlar.A0, B1, B2, B3,……, Bi harfiy ifodalar, mos koeffitsentlar. Demak, N sonini mq(SqkQ1)Demak, N sonini mq(SqkQ1) ga bқlganda, ya’ni ga bқlganda, ya’ni Jbikovskiy usuliJbikovskiy usuli bo’yicha, bo’linishni aniqlovchi hisoblashni bajarganda, oxiri nol bo’yicha, bo’linishni aniqlovchi hisoblashni bajarganda, oxiri nol chiqqunga qadar, hisoblash ishlari davom ettirilar ekan. So’ngra uni , chiqqunga qadar, hisoblash ishlari davom ettirilar ekan. So’ngra uni , noldan boshqa, yuqorida joylashgan va chiziqcha bilan o’chirilgan noldan boshqa, yuqorida joylashgan va chiziqcha bilan o’chirilgan raqamlarni (1-2 misollrga qarang, o’chirilgan raqamlar [ ] belgisiga raqamlarni (1-2 misollrga qarang, o’chirilgan raqamlar [ ] belgisiga olingan) pastdan yuqoriga, tartib bilan birin ketin yozib chiqsak, tegishli olingan) pastdan yuqoriga, tartib bilan birin ketin yozib chiqsak, tegishli bo’linma hosil bo’ladi.bo’linma hosil bo’ladi. Masalan, yuqoridagi uchinchi misolda N=377069, (SqkMasalan, yuqoridagi uchinchi misolda N=377069, (Sqk ++ 1) ifoda esa 11 1) ifoda esa 11 o’rnida kelgan. Ya’ni So’rnida kelgan. Ya’ni S == 1, k1, k == 1, q1, q == 10 bo’lib Sqk10 bo’lib Sqk ++ 11 == 1*1011*101 ++ 11 == 11. 11. Shuning uchun (1) dagi harfiy ifodalar mos holda 9,7,2, 4, 3 raqamlarni Shuning uchun (1) dagi harfiy ifodalar mos holda 9,7,2, 4, 3 raqamlarni tasvirlaydi. Ya’ni A0tasvirlaydi. Ya’ni A0 == 9, B1q7, B29, B1q7, B2 == 2, B32, B3 == 4, B44, B4 == 3 bo’ladi.3 bo’ladi. Endi bularni teskari tartibda yozib, bo’linma Endi bularni teskari tartibda yozib, bo’linma B4 . B4 . B3, B2,, B1 , A0 =34279 ni aniqlaymiz.B3, B2,, B1 , A0 =34279 ni aniqlaymiz. Xuddi shuningdek, 69025 sonini 11 ga bo’lganda, Jbikovskiy qoidasiga Xuddi shuningdek, 69025 sonini 11 ga bo’lganda, Jbikovskiy qoidasiga asosan chiqqan bo’linma 6275 soni bo’ladi.asosan chiqqan bo’linma 6275 soni bo’ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

3. Natural sonlarning oxiri 1 bilan tugagan songa bo’linish belgisi.3. Natural sonlarning oxiri 1 bilan tugagan songa bo’linish belgisi. Agar ixtiyoriy A ko’p xonali natural sonni yuqorida bayon Agar ixtiyoriy A ko’p xonali natural sonni yuqorida bayon qilingan (N=10a+b) kabi yozib. Bu tenglikning har ikkala qilingan (N=10a+b) kabi yozib. Bu tenglikning har ikkala tomonini n=2,3,4,5….. sonlariga ko’paytirsak, ba’zi bir tomonini n=2,3,4,5….. sonlariga ko’paytirsak, ba’zi bir shakl o’zgarishlardan so’ng, mos holda: 21,31,41,51 va shakl o’zgarishlardan so’ng, mos holda: 21,31,41,51 va boshqa. Oxiri 1 bilan tugagan sonlarga bo’linish xossasini boshqa. Oxiri 1 bilan tugagan sonlarga bo’linish xossasini aniqlaymiz. Masalan:aniqlaymiz. Masalan: n=2 bo`lganda, 2A=2(10a+b)=21A-(a-2b);n=2 bo`lganda, 2A=2(10a+b)=21A-(a-2b); n=3 bo’lganda 3A=3(10a+b)=31A-(a-3b);n=3 bo’lganda 3A=3(10a+b)=31A-(a-3b); …… .. n=k bo’lganda, kA=2(10a+b)=(10k+1)a-(a-kb);n=k bo’lganda, kA=2(10a+b)=(10k+1)a-(a-kb); formulalar hosil bo’ladi. Bu formulalar ixtiyoriy natural sonni, formulalar hosil bo’ladi. Bu formulalar ixtiyoriy natural sonni, oxiri bir bilan tugagan butun sonlarga bo’linish xossasini oxiri bir bilan tugagan butun sonlarga bo’linish xossasini ifodalaydiifodalaydi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

6837[6] - 12 2*6 682[5] - 10 2*5 67[2] -4 2*2 6[3] -6 2*3 0 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Haqiqatdan, agar (a-kb) ayirma oxiri bir bilan tugagan Haqiqatdan, agar (a-kb) ayirma oxiri bir bilan tugagan (10k+1) songa bo’linsa, u vaqtda kN natural son ham, (10k+1) songa bo’linsa, u vaqtda kN natural son ham, (10k+1) songa bo’linadi. Agar ayirma, oxiri 1 bilan (10k+1) songa bo’linadi. Agar ayirma, oxiri 1 bilan tugagan songa bo’linishi ochiq sezilmasa, hosil bo’lgan tugagan songa bo’linishi ochiq sezilmasa, hosil bo’lgan ayirmaning birlik xonasidagi raqamni k ga ko’paytirib, uni ayirmaning birlik xonasidagi raqamni k ga ko’paytirib, uni sonning o’nlik xonasidan ayirib, ayirma nolga aylanganga sonning o’nlik xonasidan ayirib, ayirma nolga aylanganga qadar, firish amali birin-ketin bajariladi.qadar, firish amali birin-ketin bajariladi. Fikrimizni misollar yechish bilan tushuntiramiz.Fikrimizni misollar yechish bilan tushuntiramiz. 68376:21=? Va 14637:41=? bo’linmani Jbikovskiy qoidasiga 68376:21=? Va 14637:41=? bo’linmani Jbikovskiy qoidasiga asoslanib toping. Bo’linish usulini bajarib, hosil qilingan asoslanib toping. Bo’linish usulini bajarib, hosil qilingan ayirmalarning har biridagi oxirgi raqamlarni, ya’ni [ ] kabi ayirmalarning har biridagi oxirgi raqamlarni, ya’ni [ ] kabi qavsga olinganlarni, tartib bilan, birin-ketin yozib chiqsak, qavsga olinganlarni, tartib bilan, birin-ketin yozib chiqsak, bo’linish amallarni bajarmay turib, mos bo’linmani bo’linish amallarni bajarmay turib, mos bo’linmani aniqlaymiz.aniqlaymiz. Demak, 68376:21=3256 va 14637:41=357 bo’ladi.Demak, 68376:21=3256 va 14637:41=357 bo’ladi. Xuddi shu misollar kabi yana ko’plab misollar keltirish Xuddi shu misollar kabi yana ko’plab misollar keltirish mumkin.mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4. Sonlarni 3 raqami bilan tugagan 4. Sonlarni 3 raqami bilan tugagan (3,13,23,33,43,53,…) sonlarga bo’lish(3,13,23,33,43,53,…) sonlarga bo’lish Berilgan natural sonni, oxiri 3 raqami bilan tugagan songa Berilgan natural sonni, oxiri 3 raqami bilan tugagan songa bo’linishini aniqlash va bo’linishni bajarganda chiqadigan bo’linishini aniqlash va bo’linishni bajarganda chiqadigan bo’linmani, Jbikovskiy usuli bilan aniqlash mumkin. Buning bo’linmani, Jbikovskiy usuli bilan aniqlash mumkin. Buning uchun oxiri 3 raqami bilan tugagan sonlarni, avval 7 ga uchun oxiri 3 raqami bilan tugagan sonlarni, avval 7 ga ko’paytirib, ularni oxiri bir bilan tugagan(21,91,161,231,…. ko’paytirib, ularni oxiri bir bilan tugagan(21,91,161,231,…. kabi) sonlarga aylantiramiz. So’ngra yuqorida aytilgan kabi) sonlarga aylantiramiz. So’ngra yuqorida aytilgan usuldan foydalanib, bo’linmani topamiz. Hosil bo’lgan usuldan foydalanib, bo’linmani topamiz. Hosil bo’lgan bo’linma 7 marta kamaygani uchun. Uni yana 7 ga bo’linma 7 marta kamaygani uchun. Uni yana 7 ga ko’paytirib, izlangan bo’linmani topamiz.ko’paytirib, izlangan bo’linmani topamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

5. Sonlarni 7 bilan tugagan(7. 17, 5. Sonlarni 7 bilan tugagan(7. 17, 27,37, 47,….kabi) sonlarga 27,37, 47,….kabi) sonlarga bo’linishibo’linishi Buning uchun bo’linivchilarni 3 ga ko’paytirib, Buning uchun bo’linivchilarni 3 ga ko’paytirib, oxiri bir bilan tugagan sonlarga kelamiz(21,51, oxiri bir bilan tugagan sonlarga kelamiz(21,51, 81, 111, 141,… kabi). Bu holda chiqadigan 81, 111, 141,… kabi). Bu holda chiqadigan bo’linma 3 marta kamayadi. So’ngra, chiqqan bo’linma 3 marta kamayadi. So’ngra, chiqqan bo’linmani yana 3 ga ko’paytirib, haqiqiy bo’linmani yana 3 ga ko’paytirib, haqiqiy bo’linmani hosil qlamiz. bo’linmani hosil qlamiz. Misollar:Misollar: 72975:7=? Va 197802:37=? Larni toping.72975:7=? Va 197802:37=? Larni toping. Yechish: Aytilganlarga ko`ra avval 72975:7 va Yechish: Aytilganlarga ko`ra avval 72975:7 va 197802:37 bo’linmalarni topamiz.197802:37 bo’linmalarni topamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

7297[5] - 10 2*5 728[7] - 14 2*7 71[4] -8 2*4 6[3] 6 2*3 0 19780[2] - 22 11*2 1975[8] - 88 11*8 188[7] - 77 11*7 11[1] - 11 11*1 0 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Hosil bo’lgan 3475 va 1782 sonlarni 3 ga ko’paytirib. 10425 va Hosil bo’lgan 3475 va 1782 sonlarni 3 ga ko’paytirib. 10425 va 5346 natijalarga kelamiz.5346 natijalarga kelamiz. 2072 ni 7 ga bo’linishin aniqlang 2072 ni 7 ga bo’linishin aniqlang Agar bo’linsa, bo’linmani hisoblang.Agar bo’linsa, bo’linmani hisoblang. 207[2]207[2] - 4- 4 20[3]20[3] -6-6 1414 Yechish. Aytilganlarga o’ra 2072 ni 21 ga bo’lamiz. Demak, Yechish. Aytilganlarga o’ra 2072 ni 21 ga bo’lamiz. Demak, 2072 va 203 sonlari 7 ga bo’linmaydi. Bo’linmani aniqlash 2072 va 203 sonlari 7 ga bo’linmaydi. Bo’linmani aniqlash uchun oxirgi ayirmani 14 ni 7 ga bo’lib. Natijasi 2 ni olamiz, uchun oxirgi ayirmani 14 ni 7 ga bo’lib. Natijasi 2 ni olamiz, so’ngra yuqorida joylashgan kamayuvchilarning birlik so’ngra yuqorida joylashgan kamayuvchilarning birlik xonasidagi raqamlarni, bu misolda 3 va 2 larni yonma-yon xonasidagi raqamlarni, bu misolda 3 va 2 larni yonma-yon yozib, uni 32 hisoblab, 3 ga ko’paytirib, hosil bo’lgan 96 yozib, uni 32 hisoblab, 3 ga ko’paytirib, hosil bo’lgan 96 sonni, 2 ning yoniga yozamiz. sonni, 2 ning yoniga yozamiz. Shunda 296 soni hosil Shunda 296 soni hosil bo’ladi. Demak. 2072:7bo’ladi. Demak. 2072:7 == 296 ekan.296 ekan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

6076 ni 17 ga bo’linishini aniqlang. 6076 ni 17 ga bo’linishini aniqlang. Agar bo’linsa bo’linmani topingAgar bo’linsa bo’linmani toping Yechish. Demak, 6076 ni 51 ga bo’linishini tekshiramiz. Yechish. Demak, 6076 ni 51 ga bo’linishini tekshiramiz. Avvalgi misoldagi kabi yozilganda oxirgi qoldiq 22 Avvalgi misoldagi kabi yozilganda oxirgi qoldiq 22 nolga teng emas. Demak, 6096 soni 51 51 ga nolga teng emas. Demak, 6096 soni 51 51 ga bo’linmaydi, 22 ham 17 ga bo’linmaydi. Bundan bo’linmaydi, 22 ham 17 ga bo’linmaydi. Bundan kelib chiqadiki, 6096 soni 17 ga bo’linmaydi.kelib chiqadiki, 6096 soni 17 ga bo’linmaydi. Qisqasi, sonlarning bunday ajoyib xossalaridan va Qisqasi, sonlarning bunday ajoyib xossalaridan va amallar bajarish tartibidan darsda va darsdan amallar bajarish tartibidan darsda va darsdan tashqari mashg’ulotlarda foydalanish. tashqari mashg’ulotlarda foydalanish. O’quvchilarning bilim doiralarini yanada kengaytirib, O’quvchilarning bilim doiralarini yanada kengaytirib, amaliy hisoblashlarni osonroq bajarishga yordam amaliy hisoblashlarni osonroq bajarishga yordam beradi. Shuningdek, bu kabi hisoblash usullaridan, beradi. Shuningdek, bu kabi hisoblash usullaridan, amaliy ishlarni bajarishda foydalanish, amaliy ishlarni bajarishda foydalanish, o’quvchilarning fan asoslarini chuqurroq o’rganishga o’quvchilarning fan asoslarini chuqurroq o’rganishga ruhlantiradi.ruhlantiradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Yana bo’linish belgilari Yana bo’linish belgilari haqida.haqida. Biror natural sonning boshqa biriga bo’linishini Biror natural sonning boshqa biriga bo’linishini bildiradigan sodda belgilarning ko’pini bilamiz. bildiradigan sodda belgilarning ko’pini bilamiz. Masalan, 3 ga. 9 ga va hokozo. Sal murakkabroq Masalan, 3 ga. 9 ga va hokozo. Sal murakkabroq sonlarga, masalan 17 ga 39 ga bo’linish belgilari sonlarga, masalan 17 ga 39 ga bo’linish belgilari ham bormikan? – degan sabol tug’ilishi tabiiy.ham bormikan? – degan sabol tug’ilishi tabiiy. 61 ga bo’linish alomatlari. Berilgan sonning oxirgi 61 ga bo’linish alomatlari. Berilgan sonning oxirgi raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan o’chirilgan raqamni 6 ga ko’paytirib ayiramiz. o’chirilgan raqamni 6 ga ko’paytirib ayiramiz. Natijada berilgan son kamida bir xonaga kamayadi. Natijada berilgan son kamida bir xonaga kamayadi. Bu jarayonni bir necha marta qo’llaymiz. Agar Bu jarayonni bir necha marta qo’llaymiz. Agar qaysidir qadamda nol hosil bo’lsa, u holda berilgan qaysidir qadamda nol hosil bo’lsa, u holda berilgan son 61 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi.son 61 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Misol. 7528864 soni 61 ga bo’linadimi? 752886- 6x4=75286 2 75286-6x2=7527 4 7527-6x4=750 3 750-6x3=73 2 73-6x2=6 1 6-6x1= 0 Javob: bo’linadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

59 ga bo’linish alomati.59 ga bo’linish alomati. Berilgan sonnning oxirgi raqamini Berilgan sonnning oxirgi raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan songa o’chiramiz va hosil bo’lgan songa o’chirilgan raqamni 6 ga ko’paytirib o’chirilgan raqamni 6 ga ko’paytirib qo’shamiz. Bu holda ham berilgan qo’shamiz. Bu holda ham berilgan son tobora kamaya boradi. Bu son tobora kamaya boradi. Bu jarayonni bir necha marta qo’llaymiz. jarayonni bir necha marta qo’llaymiz. Agar qaysidir qadamda 59 hosil Agar qaysidir qadamda 59 hosil bo’lsa, uholda berilgan son 59 ga bo’lsa, uholda berilgan son 59 ga bo’linadi., aks holda bo’linmaydi.bo’linadi., aks holda bo’linmaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Misol. 728355 soni 59 ga bo’linadimi? 72835+6x5=7286 5 7286+6x5=731 6 731+6x6=76 7 76+6x7=11 8 11+6x8=5 9 javob bo’linadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ushbu bo’linish alomatlarini isbotlang va ularni Ushbu bo’linish alomatlarini isbotlang va ularni boshqa ikki xonali tub sonlar uchun boshqa ikki xonali tub sonlar uchun umumlashtiring.umumlashtiring. Bori mana shu. Ammo. Ko’rinib turibdiki goya Bori mana shu. Ammo. Ko’rinib turibdiki goya nafaqat tub sonlar. Balki ixtiyoriy oxiri 1 bilan nafaqat tub sonlar. Balki ixtiyoriy oxiri 1 bilan yoki 9 bilan tugaydigan sonlar uchun o’rinli.yoki 9 bilan tugaydigan sonlar uchun o’rinli. Masalan V.M. Rozentuller g’oyasidan Masalan V.M. Rozentuller g’oyasidan foydalansak 49 ga bo’linish alomati foydalansak 49 ga bo’linish alomati quyidagicha bo’ladi.quyidagicha bo’ladi. Berilgan sonning oxirgi raqamini o’chiramiz Berilgan sonning oxirgi raqamini o’chiramiz va bir xona kamaygan songa o’chirilgan va bir xona kamaygan songa o’chirilgan raqamni 5 ga ko’paytirib qo’shamiz. Berilgan raqamni 5 ga ko’paytirib qo’shamiz. Berilgan son tobora kamaya boradi. Bu jarayonni bir son tobora kamaya boradi. Bu jarayonni bir necha marta qo’llaymiz. Agar qaysidir necha marta qo’llaymiz. Agar qaysidir qadamda 49 hosil bo’lsa, u holda berilgan qadamda 49 hosil bo’lsa, u holda berilgan son 49 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi.son 49 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Misol. 29 438484 soni 49 ga bo’linadimi? 29043848+5x4=2904386 8 2904386+5x8=290442 6 290442+5x6=29047 2 29047+5x2=2905 7 2905+5x7=294 0 294+5x0=29 4 24+5x4=4 9 Javob bo’linadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xuddi shuningdek, 51 ga bo’linish alomatini Xuddi shuningdek, 51 ga bo’linish alomatini ham ayta olamiz.ham ayta olamiz. Tekshirilayotgan sonning oxirgi raqamini Tekshirilayotgan sonning oxirgi raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan o’chirilgan o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan o’chirilgan raqamni 5 ga ko’paytirib ayiramiz. Natijada raqamni 5 ga ko’paytirib ayiramiz. Natijada berilgan son kamayadi.. Bu jarayonni bir berilgan son kamayadi.. Bu jarayonni bir necha marta qo’llaymiz. Agar qaysidir necha marta qo’llaymiz. Agar qaysidir qadamda nol hosil bo’lsa. U holda berilgan qadamda nol hosil bo’lsa. U holda berilgan son 51 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi.son 51 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Misol. 148121238 soni 51 ga bo’linadimi? 14812123-5x8=1481208 3 1481208-5x3=148119 3 148119-5x3=14810 4 14810-5x4=1479 0 1479-5x0=147 9 147-5x9=10 2 10-5x2= 0 Javob bo’ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mana qonuniyatni sezgan bo’lsangiz, xuddi shunga Mana qonuniyatni sezgan bo’lsangiz, xuddi shunga o’xshash holatlarni o’zingiz ham ko’rib chiqishingiz o’xshash holatlarni o’zingiz ham ko’rib chiqishingiz mumkin. Masalan. 69 yoki 71 ga bo’linish alomati mumkin. Masalan. 69 yoki 71 ga bo’linish alomati uchun 7 ga ko’pytirish qoidasini, 29 yoki 31 ga uchun 7 ga ko’pytirish qoidasini, 29 yoki 31 ga bo’linish alomati uchun 3 ga ko’paytirish qoidasini bo’linish alomati uchun 3 ga ko’paytirish qoidasini qo’llash kerak.qo’llash kerak. Ba’zi kitoblarda. Masalan [ 5] da 7 ga bo’linish Ba’zi kitoblarda. Masalan [ 5] da 7 ga bo’linish alomati quyidagicha keltirilgan: berilgan sonnning alomati quyidagicha keltirilgan: berilgan sonnning oxirgi raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan oxirgi raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan o’chirilgan raqamni 2 ga ko’paytirib ayiramiz. Agar o’chirilgan raqamni 2 ga ko’paytirib ayiramiz. Agar chiqqan natija son 7 ga bo’linsa, u holda berilgan chiqqan natija son 7 ga bo’linsa, u holda berilgan son 7 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi.son 7 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi. Bu qoida qayerda paydo bo’ldi?Bu qoida qayerda paydo bo’ldi? www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E’tibor bersangiz bu xuddi – 21 ga bo’linish E’tibor bersangiz bu xuddi – 21 ga bo’linish alomatining o’zi! Bu yerda 21 soni 7 ga bo’lingani alomatining o’zi! Bu yerda 21 soni 7 ga bo’lingani uchun qoldiq 7 ga bo’linishidan foydalanilayapti.uchun qoldiq 7 ga bo’linishidan foydalanilayapti. Shu sababli 21 ga va 19 ga bo’linish alomatlari Shu sababli 21 ga va 19 ga bo’linish alomatlari mohiyati bilan yaqindan tanishaylik. Yuqoridagi mohiyati bilan yaqindan tanishaylik. Yuqoridagi 61 va 59 ga, 51 va 49 ga bo’linish alomatlari 61 va 59 ga, 51 va 49 ga bo’linish alomatlari ham xuddi shunday bo’ladi.ham xuddi shunday bo’ladi. Aytaylik berilgan mon N, uning oxirgi raqami a0 Aytaylik berilgan mon N, uning oxirgi raqami a0 bo’lsin. U holda 21 ga bo’linishni tekshirishning bo’lsin. U holda 21 ga bo’linishni tekshirishning birinchi qadamida hosil bo’lgan N1 soni birinchi qadamida hosil bo’lgan N1 soni quyidagicha topiladiquyidagicha topiladi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

.. 19 ga bo’linishni tekshirishning 19 ga bo’linishni tekshirishning birinchi qadamida hosil bo’ladigan birinchi qadamida hosil bo’ladigan N1 soni quyidagicha topiladi.N1 soni quyidagicha topiladi.10 21 2 10 0 0 0 1 a N a a N N      10 19 2 10 0 0 0 1 a N a a N N      www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Bu N1 sonini tekshirish oson bo’lsa, shu bilan ish Bu N1 sonini tekshirish oson bo’lsa, shu bilan ish tamom. Aks holda yuqoridagi jarayonni yana bir tamom. Aks holda yuqoridagi jarayonni yana bir bor qo’llaymiz. Va hokozo.bor qo’llaymiz. Va hokozo. Ko’pchilik 13 ga bo’linish alomati sifatida berilgan Ko’pchilik 13 ga bo’linish alomati sifatida berilgan sonning 1001 ga bo’linishidan foydalanishadi. Siz sonning 1001 ga bo’linishidan foydalanishadi. Siz esa bemalol 39 ga bo’linish alomatini esa bemalol 39 ga bo’linish alomatini ishlatishingiz mumkin.ishlatishingiz mumkin. Berilgan sonning lxirgi raqamini o’chiramiz va Berilgan sonning lxirgi raqamini o’chiramiz va hosil bo’lgan sondan o’chirilgan raqamni 4 ga hosil bo’lgan sondan o’chirilgan raqamni 4 ga ko’paytirib qo’shamiz. Agar chiqqan natija 13 ga ko’paytirib qo’shamiz. Agar chiqqan natija 13 ga bo’linsa, u holda berilgan son 13 ga bo’linadi, aks bo’linsa, u holda berilgan son 13 ga bo’linadi, aks holda bo’linmaydi.holda bo’linmaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Adabiyotlar.  Saitov Yo, Saidov S . bo’linish belgilariga doir mulohazalar. FMI, 2003, №2, 34-41 betlar  Do’smetov A. Turg’unboyev R. Bo’linish belgilari haqida. FMI, 2003, №3 34-41 betlar  Rozentuller V.M. Priznaki delimosti.. Kvant, 1973, №4, 11 bet www.arxiv.uz

O'xshashlar

Freelanserlik haqida

Tarmoqlarda ma'lumotlarning xavfsizligi belgilari va ularni himoya qilish

Kompyuter tarmoqlari haqida

PISA dasturi haqida

Linux operatsion tizimi haqida