Huquq haqida ta’limot - Huquqshunoslik - Slaydlar

Huquq haqida ta’limot

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

431.5 KB

Ko'chirib olish

Huquq haqida ta’limot www.arxiv.uz

Reja: • 1. Huquq tushunchasi, mohiyati va belgilari. • 2. Huquq h aqida nazariyalar. • 3 . Huquqning funktsiyalari. • 4. Huquqning asosiy tamoyillari. www.arxiv.uz

HUQUQ TUSHUNCHASI, MOHIYATI VA BELGILARI • Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi vosita sifatida insoniyat jamiyati taraqqiyoti qonunlarga muvofiq ravishda rivojlanadi va takomillashib boradi. • Huquqning asosiy mohiyati muayyan jamiyatda kishilar o’rtasida kelishuvni ta'minlash, fuqarolar osoyishtaligini saqlashga ko’maklashish, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohalarda davlat siyosatini amalga oshirish orqali jamiyat taraqqiyotini ta'minlashdan iborat. • Huquq - bu qonunlar yig’indisi, muayyan hatti-harakat qoidalari sifatida turli davrlarda va jamiyatlarda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Huquqning shakllariga, shuningdek unda demokratik, ijtimoiy adolat qoyalari qay darajada mujassamlashganligiga milliy an'analar, muayyan tarixiy sharoit, davlat tepasidagi shaxslar va boshqa ko’pgina omillar ta'sir qiladi. www.arxiv.uz

• Huquq - bu kishilarni ijodiy imkoniyatlarini qo’llab-quvvatlash vositasida jamiyatning gullab-yashnashiga ko’maklashuvchi, kishilar hamkorligi uchun keng imkoniyatlar yaratuvchi, yovuz kuchlarni jilovlab turuvchi, bu kuchlarni fuqarolar, davlat va jamiyat manfaatlariga ziyon yetkazishlariga yo’l qo’ymaydigan vositalar yig’indisi bo’lmoqi kerak. • Huquq shunchalik keng (buyuk) murakkab va ijtimoiy muhim bo’lgan fenomen bo’lib, o’zining butun amaldagi faoliyatida unga nisbatan bo’lgan ilmiy qiziqish nafaqat tugaydi, balki oshishi kuzatiladi. • Hozirgi yuridik fanlarda « huquq » termini katta ahamiyatga egaligi haqida ko’p so’z yuritiladi va ulardan foydalaniladi. • Birinchidan, kishilarning ijtimoiy huquqiy intilishlarini, masalan, yashash huquqi, xalqlarning o’z-o’zini tanish huquqi kabilar bu intilish va bog’liqliklarning kishilar va jamiyatning tabiatidan kelib chiqib, tabiiy huquq deb hisoblanadi; • Ikkinchidan , huquq d e b yuridik normalar tizimi tushuniladi. Bu huquq ob'ektiv ma'noda quyidagicha tushuniladi, ya'ni huquq normalari ba'zi bir shaxslarning erkiga bog’liq bo’lmasdan yaratiladi va harakatda bo’ladi. www.arxiv.uz

• Uchinchidan, bu atama orqali yuridik, jismoniy shaxslar yoki tashkilotlarning rasmiy tan olingan imkoniyatlari belgilanadi; • To’rtinchidan, « huquq » atamasini barcha huquqiy hodisalarning tizimini belgilash uchun ishlatiladi (jumladan, tabiiy huquqni ob'ektiv va sub'ektiv ma'nodagi huquqni qamrab olgan holda) • Huquq – ijtimoiy munosabatlarni normativ tartibga soluvchi tizim bo’lib, asosiy qism qonunchilikda o’z ifodasini topadi, rasmiy manbalarda normativlilik va rasmiy aniqlikka ega bo’lib, adolatparvarlik va erkinlik goyalariga suyanadi (tayanadi). www.arxiv.uz

Huquq tushunchasi mohiyatini anglashdagi yondashuvlar normativ yondashuv sotsiologik yondashuv falsafiy yondashuvlar kiradi www.arxiv.uz

• Huquqning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi maxsus tizimini xarakterlovchi muhim xususiyatlarini quyidagilar tashkil etadi. • Normativlik, huquqning intellectual - erkin xarakterdaligi, davlatning majburlov kuchi bilan ta'minlanishi, rasmiy aniqlik, tizimga egaligi va boshqalar.. • Huquq murakkab tizimiy tashkiliylikdan iborat bo’lib, uni tushunishning uchta elementga bo’linishi katta ahamiyat kasb etadi, ya'ni huquqni tabiiy , pozitiv (ijobiy) va sub'ektiv huquqlarga bo’linishidir. • A) tabiiy huquq - bu inson va jamiyatning tabiati bilan shartlangan huquq va erkinliklarning yigindisidir. Tabiiy huquqning muhim qismidan biri bu inson huquqidir. • B) pozitiv huquq – bu davlat tomonidan qabul qilingan normalarda, qonunchilikda va boshqa manbalarda o’z ifodasini topgan huquqdir. • V) sub'ektiv huquq – bu pozitiv huquq normalariga asosan yuzaga keladigan, uning egasi manfaatlari va talablarini qanoatlantira oladigan individual imkoniyatlardir. Yuqoridagi uchta elementlardan bittasining yo’qligi huquqni muvozanatini buzadi (deformatsiya), ijtimoiy munosabatlarni va kishilarning xulqini tartibga solishdagi regulyatorlik xususiyatini yo’qotishga olib keladi. www.arxiv.uz

• Tabiiy huquq nazariyasining asoschisi Gollandiyalik yurist olim Gugo Gr o tsiy bo’lib , bu nazariya u ning 1625 yilda yozilgan « H uquq h aqida urush va tinchlik» kitobi d a asoslab berilgan. Bu nazariyaga asosan tabiiy huquq insonga tabiat tomonidan berilgan bo’lib, bunga insoniyatning turmushi va yashash huquqi, ozodlik va tinchlik huquqi, mulkka egalik huquqi uning hayoti va sog’ligini jamiyat va davlat tomonidan qo’riqlash huquqlari kiradi. Bu tabiiy huquqlar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qancha moddalarida mustahkamlangan. Masalan, yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. (24-modda). Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega (25-modda). Xususiy mulk va boshqa barcha mulk shakllari teng huquqli bo’lib, daxlsiz va davlat himoyasidadir.(53-modda). www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Huquq jamiyat a'zolari hatti-harakatlarini me'yorga soluvchi vositalar sifatida davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan chiqariladigan huquqiy hujjatlarda ifodalanadi. • Huquq jamiyatda normativ belgilar yig’indisi bo’lib, insonning ozodlik va adolat g’oyalariga asoslangan kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, barcha kishilar uchun umummajburiy bo’lgan turmush qoidalarining yig’indisidir. • Jamiyatda huquq quyidagi vazifalarni bajaradi. • 1) Kishilar o’rtasida turli iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma'rifiy va boshqa ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi; • 2) Huquqbuzar shaxslarga nisbatan davlat tomonidan javobgarlik belgilanar ekan, bu bilan yangi munosabatlarni tartibga soladi; • 3) Huquq jamiyatda kishilar o’rtasida xulq-atvor qoidalarini mustahkamlaydi; • 4) Huquq kishilarning umuminsoniy axloqqa qarshi hatti- harakatlarini tugatishda muhim rol o’ynaydi. www.arxiv.uz

Huquq Axloq Shakkllanish usullari (***) Davlat tomonidan o’rnatiladi (ishlab chiqiladi) Stixiyali yo’zaga keladi Amal qilish shakli Yozma manbalarda Kishilar ongida Ta'minlash usullari Davlat tomonidan ta'minlanadi. Jamiyatning ta ' sir kuchi bilan qo ’ llab - quvvatlanadi . Ta'sir etish xarakt e riga ko’ra Tartibga solish m e xanizmi orqali B e vosita ong orqali Harakat etish doirasi Davlat nazorati ostida bo’lgan munosabatlar Davlat nazoratida bo’lmagan munosabatlar www.arxiv.uz

• Huquq normalari yuridik hamda qonunchilik amaliyotida yoki davlat va jamiyat tegishli institutlarinining amal qilish jarayonida yuzaga keladi. • Axloq normalari esa jamiyatning ma'naviy doirasida shakllanadi, jamiyatning tuzilishi (struktura)si va tashkilotlari bilan bog’liq bo’lmasdan, uni ijtimoiy ongdan ajratib bo’lmaydi. • Huquq normalari hujjatlar ko’rinishida (normativ-huquqiy aktlar, sud qarorlari, normativ shartnoma va b.) va qattiq mustahkamlangan bo’ladi. • Axloq normalari jamiyat a’zolari ongida mustahkamlangan bo’lib, printsip, tushunchalar, g’oyalar, baholar va h.k.lar ko’rinishida amal qiladi. • Axloq (ma'naviyat) – ijtimoiy normalarning turi bo’lib, jamiyat hayotini barcha tomonlarini qamrab oladi va tegishli baho beradi. Huquq normalari (yoki huquq) bilan tartibga solingan bir qator ijtimoiy munosabatlar axloq tomonidan ham tartibga solinadi. www.arxiv.uz

• Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish doirasi yuzasidan huquq va axloq o’rtasida umumbirlik hamda farqlar mavjud. Ularning birligi (umumiy tomonlar)quyidagilarda ko’rinadi: • 1-dan, ularning ikkalasi ham ijtimoiy normalarni ifoda etadi; • 2-dan, falsafiy nuqtai nazardan huquq va axloq kategoriyalar bo’lib, ko’rinishida iqtisodiy, madaniy va boshqa faktorlar bilan shartlangan bo’lib, ularni ijtimoiy bir xil tipda ko’rsatadi. • 3-dan, ularda bir butun siyosiy asos ( fundament), ya'ni xalq hokimiyatchiligi, demokratizm davlatchilik mavjud bo’lib, ular butun xalqning manfaatlarini ifodalaydi; • 4-dan, huquq va axloqning ob'ektlari bir xil bo’lib, ularni amaldagi ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi; • 5-dan huquq va axloq normativ hodisalar ko’rinishida kishilarning zarur va mumkin bo’lgan harakatlarining chegaralarini aniqlaydi va h.k. • 6-dan, inson faoliyatining regulyatori ( tartibga soluvchi ) sifatida, uning erki va irodasiga asoslanadi; www.arxiv.uz

• 7-dan, huquq va axloq oxir natijada bitta masalaga qaratiladi ( ko’zlaydi), ya'ni ijtimoiy hayotni tartibga solishga, takomillashtirishga, shaxsning shaklanishi yoki rivojlanishiga, adolat printsiplarini o’rnatishga va shu kabilarga qaratiladi; • 8-dan, huquq va huquq kabi axloq tarixiy fundamental kategoriya sifatida jamiyatning ijtimoiy hamda ma'naviy taraqqiyoti ko’rsatgichlari sifatida yuzaga chiqadi. • Biroq yuqorida aytilganlar bilan bir qatorda huquq bilan axloq o’rtasida ancha farqlar ham bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: • 1. Huquq va axloq o’rnatilishi, shaklanishi va manbalariga ko’ra, huquq nafaqat xalqning erkini, balki davlatning erkini ham ifodalaydi, u nafaqat oddiy regulyativ (t.s.) sifatida, balki ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning davlat tomonidan amalga oshirishni bildiradi. • 2. Huquq va axloq ularni ta'minlash usullariga ko’ra; huquqning davlat tomonidan o’rantilishi, ta'minlanishi, qo’riklanishi va himoyalanishini ko’rsak, axloqni esa davlat apparatining kuchiga suyanmasdan, jamoatchilik fikriga tayanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• 3. Huquq va axloqni ifoda etish shakliga ko’ra, huquq normalarini davlatning maxsus yuridik aktlarida mustahkamlanib, tegishli kodekslar tizimi, ustav va boshqa xujjatlar ko’rinishida ifoda etilsa, axloq normalari yoki printsiplari jamiyatning turlicha guruh va qatlamlarida ma'lum ijtimoiy sharoitlar ta'siri ostida yuzaga kelib, keyin tarqaladi va xulqning barqaror qoidasi va motivi sifatida mustahkamlanadi. • 4. Huquq va axloq kishilar ongiga ta'sir etish xarakteri va usullariga ko’ra; agarda, huquq sub'ektlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni yuridik nuqtai nazardan tartibga solsa, (ya'ni ularning yuridik huquq-majburiyatlari ko’rinishida), axloq esa insonlarning xulqi (qiliklar)iga yaxshilik va yomonlik, to’g’r iso’z va noto’g’rilik, arzigulik yoki arzimaslik, umuman vijdon, idrok, erk va burch pozitsiyalari nuqtai nazaridan yondashadi. • 5. Huquq va axloq yo’l qo’yilgan xato (kamchilik)larga nisbatan javobgarlikning xarakteri va tartibiga ko’ra, huquq qonunda belgilangan yuridik javobgarlikni belgilash, axloq konkret protseduraga ega emas, bunda faqat ijtimoiy (axloqiy) ta'sir ko’rsatiladi. • 6. Huquq va axloq insonning xulqiga nisbatan qo’yiladigan talablarga ko’ra, albatta bu masalada axloqning darajasi ancha yuqori bo’lib (yuridik qonunga nisbatan), u har qanday shakldagi yolg’on, noto’g’rilik, aldash, tuhmat va boshqalarni ashaddiy ravishda qoralaydi, huquq esa ularning birmuncha xavflilarini ta'qib etadi. www.arxiv.uz

• 7. Huquq va axloq ta’sir doirasiga ko’ra, axloqning ta'sir doirasi huquqqa nisbatan ancha keng (do’stlik, o’zaro yordam, qiziqish, mehribonlik va h.k) bo’lib, huquq insonlarning bu munosabatlar doirasini barchasini qamrab ololmaydi va dalat nuqtai nazaridan bunga hojat ham yo’q. Qolaversa, bu demokratiya va gumanistik qoidalarga to’g’ri kelmaydi. Biroq, shuni unutmaslik kerakki, huquq va axloq ba'zi hollarda bir-biriga mos kelmaydi. Boshqa masalalarda ular bir-birini doimo qo’llaydi. • Bu nisbatni quyidagicha talqin etish mumkin: • Huquq tomonidan tartibga solinadigan barcha narsalar, axloq tomonidan ham tartibga solinadi. Biroq axloq bilan tartibga solinadigan narsalarning barchasi ham huquq tomonidan tartibga solinav e rmaydi. • 8. Falsafiy nuqtai nazardan farqlar shundaki, axloq ijtimoiy ongning bir shakli sifatida yuzaga chiqsa, huquq faqat huquqiy ong ko’rinishida yoki huquqqa bo’lgan qarashlar ko’rinishida bo’ladi. www.arxiv.uz

• 9. Huquq va axloqning turlicha tarixiy taqdiriga ko’ra; - axloq huquqqa nisbatan ancha oldin qadimdan yuzaga kelgan va amal qila boshlagan. Huquq esa ijtimoiy evolyutsion jarayonning ma'lum bosqichida yuzaga kelgan. • 10. Huquq va axloqning yuqoridagi umumiy va farq qiluvchi tomonlari xususiyatlari) doimiy o’zgarmasdan qoladi deyish unchalik to’g’ri bo’lmaydi. Chunki, jamiyat taraqqiyotining u yoki bu shaklda o’zgarishi bilan bog’liq holda ular ham o’zgarishi mumkin. • Huquqning paydo bo’lishida odatning ijtimoiy norma tizimidagi ahamiyatli, o’rni to’g’risida ham aytib o’tilgan edi. • Odat – bu shunday xulq qoidalari bo’lib, ular ma'lum ijtimoiy muhitda mujassamlanadi, avloddan-avlodga o’tadi, kishilarning tabiiy hayotiy talablari bo’lib, yuzaga chiqadi va natijada ko’p marotabalab takrorlanish asosida ular uchun odat shakliga aylanadi. www.arxiv.uz

• Odat axloqqa nisbatan huquq bilan kamroq bog’langan. Huquq normalari va odatlar barcha ijtimoiy normalarga tegishli belgilarni o’zlarida mujassamlashtirib, kishilarning xulqi qoidalarini umummajburiyligi yuzasidan, ya'ni ular qanday bo’ladi va bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. • Jumladan, odat va xuquq normalari bir-biridan kelib chiqishiga ko’ra, ifodalanish shakliga ko’ra, tadbiq etilish usullariga ko’ra farq qiladi. (axloqka uxshash bo’lgan analogik farqlar). • Ijtimoiy munosabatlarni normativ tartibga solishning tarkibiy qismlaridan bo’lgan korporativ normalar yoki jamoat tashkilotlarining normalari ham mavjuddir. Bu normalar ham ijtimoiy normalarning turlaridan biri bo’lib xisobalanadi. • Korporativ normalar urnatilgan xuquq qoidalari bo’lib, ular jamoat tashkilotlarining ma'lum maqsadlariga amal qilishiga qaratilgan va ustav, qoida, karorlarda mujassamlashgan normalardir. • Korporativ normalar fakat jamoat tashkilotlariga tegishli bo’lgan ichki munosabatlarni tartibga soladi. www.arxiv.uz

• Bu normalar o’z navbatida xuquqiy va xuquqiy bo’lmagan normalarga bo’linadi (1-siga davlatning topshirigiga ko’ra chiqarilgan, bu kam xollarda sodir bo’ladi). • H uquqning xususiyatlari uning quyidagi umumiy va maxsus ijtimoiy belgilarida ko’rinadi. Xuquqning umumiy belgilari quyidagilardan iborat: • 1)Huquq normativ harakterga ega, ya'ni u jamiyatda kishilarni yashash qoidalarini belgilaydi, o’zgartiradi va bekor qiladi. Shuning uchun xuquq jamiyatda kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. • 2)Jamiyatda xuquq insonning ozodlik va adolat to’g’risidagi g’oyalarini o’zida aks ettiradi. Ijtimoiy adolat tamoyili xuquq soxalarida ijtimoiy muosabatlarini tartibga solishda turli shaklda ko’rinadi. Masalan, mexnat xuquqida fuqarolar mexnat qilib, uning soni va sifatiga qarab ish xaqi olishligi. Fuqarolik xuquqida yetkazilgan moddiy zararni undirilishi. Ijtimoiy ta'minot xuquqida-fuqarolar mexnat staji va oylik ish xaqiga qarab pensiya olishlik. • 3)Huquq davlat tomonidan chiqariladi va uning bajarilishi davlatning zo’rlik kuchi bilan amalga oshiriladi. www.arxiv.uz

• 4)Huquq jamiyatda kishilarning turmush qoidalarini tartibga soladi. Xuquqning bu xususiyati fuqarolari xayotni barcha soxalarida tenglik va ozodligini ta'minlaydi. • Huquqning maxsus belgilari quyidagilardan iborat: • 1)Huquq irodasining qonunda ko’tarilgan erkidir. Bu erkda ularning turmushini barcha jabxasidagi faoliyati ya'ni iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma'rifiy soxalari xuquq oraqali tartibga solinib mustaxkamlanadi. • 2)Huquq yozma ravishda qonunlar, qarorlar, farmonlar va boshqa normativ xuquqiy xujjatlar shaklida davlat tomonidan belgilab qo’yiladi. • 3)Huquqni tartib bilan joylashtirilishi. Davlat konstitutsiyasi, turli kodekslar, qonunlar tuplami boshqalar. • 4)Huquq dinamikasi – ya'ni davlatni vazifasiga qarab o’zgarib turishi. O’zbekiston bozor iqtisodiga o’tayotgan vaqtda iqtisodiy, siyosiy, ma'rifiy soxalarda isloqotlar o’tkazilayotgan vaqtda eski xuquqiy normalar bekor qilinib, yangilari qabul qilinadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• 4)Huquq jamiyatda kishilarning turmush qoidalarini tartibga soladi. Xuquqning bu xususiyati fuqarolari xayotni barcha soxalarida tenglik va ozodligini ta'minlaydi. • Huquqning maxsus belgilari quyidagilardan iborat: • 1)Huquq irodasining qonunda ko’tarilgan erkidir. Bu erkda ularning turmushini barcha jabxasidagi faoliyati ya'ni iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma'rifiy soxalari xuquq oraqali tartibga solinib mustaxkamlanadi. • 2)Huquq yozma ravishda qonunlar, qarorlar, farmonlar va boshqa normativ xuquqiy xujjatlar shaklida davlat tomonidan belgilab qo’yiladi. • 3)Huquqni tartib bilan joylashtirilishi. Davlat konstitutsiyasi, turli kodekslar, qonunlar tuplami boshqalar. • 4)Huquq dinamikasi – ya'ni davlatni vazifasiga qarab o’zgarib turishi. O’zbekiston bozor iqtisodiga o’tayotgan vaqtda iqtisodiy, siyosiy, ma'rifiy soxalarda isloqotlar o’tkazilayotgan vaqtda eski xuquqiy normalar bekor qilinib, yangilari qabul qilinadi. www.arxiv.uz

Huquqning asosiy tamoyillari • Huquqning prinsiplari- huquqning mazmuni, mohiyati va jamiyatdagi urni ( vazifa)sini xarakterlovchi eng asosiy qarashlari, goyalar va qoidalardir. • Huquq prinsiplari, huquq normalarini takomillashtirish yo’llarini aniqlaydi, qonunshunos uchun bosh goyalar ko’rinishida yo’zaga chiqadi. • Huquq printsiplari xuquq uchun xos bo’lgan quyidagi qismlarga bo’linadi: • *umumhuquqiy; • *sohalararo ( javobgarlikning mukarrarligi, oshkoralik va boshqalar) • *sohaviy (fuqarolik huquqi- mulkiy munosabatlarda tomonlarning tengligi, JPKda- aybsizlik prezumptsiyasi); • Umumhuquqiy prinsiplarga quyidagilar kiradi; • *adolatparvarlik; • *inson h uquqlarini h urmat qilish, • *teng huquqlilik, • *qonuniylik, • *gumanizm, • *fuqarolarning qonun oldida tengligi va b. • Huquqshunos olim Z.Islomov xuquqning prinsiplarini quyidagi turlarga bo’ladi. www.arxiv.uz

• 1. Huquq barcha xalqning hokimiyatini mustahkamlaydi. Bu tamoyil O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 7-moddasida belgilangan bo’lib, xalq davlat hokimiyatining birdan bir manbaidir. O’zbekiston davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko’zlab va Respublika Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat beorgan idoralar tomonidan amalga oshiriladi. • 2.Mulkning turli shakllarini qo’riqlash va mustahkamlash Konstitutsiyaning 53-moddasiga asosan: «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma- xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste'molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi». • 3.Demokratiya tamoyili. Huquq jamiyatda barcha kishilarning irodasini ifodalaydi. Huquqiy normalarni muhofaza qilish, qabul qilish va qo’llanishda barcha O’zbekistonda yashaydigan xalq ularning kasbi, jinsi va millatidan qat’iy nazar teng qatnashadi. www.arxiv.uz

• 4.Huquqning baynalminal tamoyili. Bu tamoyil demokratik O’zbekistonning mohiyatidan, uning siyosiy tizimini baynalminalligidan, barcha fuqarolarning qonun bilan tengligidan kelib chiqadi. Konstitutsiyaning 18- moddasiga binoan barcha fuqarolarning nasl-nasabidan , ijtimoiy va mulkiy holatidan, irki va millatidan, tili va dini, kasbi, yashash joyi va boshqa holatlaridan hamma sohalarida teng huquqliligini ta'minlaydi. • 5. Qonuniylik va uning ustunligi ham huquqning muhim tamoyilidir. • Konstitutsiyaning 15- moddasiga binoan; «O’zbekiston Respublikasida Konstitutsiya va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiyasi va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar.» • 6. Huquqning insonparvarlik tamoyili, O’zbekistonda barcha huquq normalari har bir inson to’g’risida g’amxo’rlik qiladi.Bu tamoyil xuquqbuzarlarga jazo qo’llash, ularni qayta tarbiyalash va tuzatish ishlarini ham o’z ichiga oladi. www.arxiv.uz

Huquq va iqtisodning bog’liqligi. • Barcha boshqa ijtimoiy o’zaro bog’liqlar kabi iqtisodiy munosabatlar normativ shaklda (ko’rinishda) mustahkamlangan bo’lsagina, barqaror amalda bo’lishi mumkin. Normativ shakllar xilma-xil bo’lib, ularning orasida faqat huquq iqtisodiy munosabatlarning mohiyatiga, ularning bozor bilan bog’liq tabiatiga javob bera oladi. • Barcha iqtsodiy munosabatlar tsiklining yuridik asosi sifatida mulkka egalik huquqi yuzaga chiqadi. • Huquq iqtisodiy o’z-o’zini boshqarish usulidir. Bozor iqtisodiyoti davrida mol yoki xizmat talabdan kelib chiqqan holda tartibga solinadi. Buning uchun esa barcha mulk egalari yuridik jihatdan erkin bo’lishlari zarur, chunki ularning o’zlari mustaqil ravishda qancha ishlab chiqish kerakligini va qaysi bahodan sotishini va b. yechishlari darkor. Yuridik erkinlik – iqtisodiy zaruratni anglashning muhim shartlaridan biridir. www.arxiv.uz

Huquq va siyosat. • Huquq siyosatga bir qancha yo’nalishlar bo’yicha ta'sir kursatadi, jumladan: ommaviy huquqvositaligida (Konstitutsiya, Konstitutsiyaviy qonunlar) jamiyatning siyosiy tizimi mustahkamlanadi; saylov tizimining amal qilish mexanizmi (saylov huquqi, xokimiyat taksimlanishi va h.k.) va fuqarolarning siyosiy erkinligi ta'minlanadi. • Hokimiyatga qarshi harakat huquqqa qarshi harakat deb hisoblanadi. • Huquq insonlarning huquqiy erkinliklarini ta'minlaydi, kafolatlaydi, tatbiq etadi. • Huquq va madaniyat: Huquq ijod uchun, madaniy boyliklarni yaratish uchun, insonning madaniyatini rivojlantirish uchun optimal sharoit yaratadi. Huquq asosida huquq madaniyati shakllanadi, uning (tarqatuvchilariya) tashuvchilari bo’lib jamiyat, davlat organlari, mansabdor shaxslar, ijtimoiy guruhlar, siyosiy vakillar va fuqarolar yuzaga chiqadilar. Huquqning mohiyati haqida turli nazariyalar. www.arxiv.uz

Huquqning mohiyati haqida turli nazariyalar. • Huquq va uning kelib chiqishi haqidagi, shuningdek, uni normativ tartibga solish tizimi to’g’risidagi qarashlar jamiyatning rivojlanish jarayoniga qarab, huquq haqidagi ilmning o’sishiga qarab hamda ob'ektiv va sub'ektiv faktorlarning ta'siriga qarab o’zgarib turgan. • Huquq to’g’risidagi tushunchalar ma'lum ilmiy yo’nalishlar, maktablar bo’yicha tasniflanadi: • Tabiiy huquq nazariyasi (maktabi); Tarixiy huquq nazariyasi, Real huquq nazariyasi; Normativ huquq yo’nalishi nazariyasi; Sotsiologik (ijtimoiy) huquq nazariyasi. Psixologik nazariyasi, Materialistik huquq nazariyasi, Teologik huquq nazariyasi va b. • Teologik nazariya. Uning vaqillari Aristotel, Akvinskiy va boshqalar. Bu ta'limot huquqning paydo bo’lish va mohiyatini xudoga bog’lab ilohiylashtiradi. H uquq fuqarolarga xudo tomonidan berilgan, u abadiy uni bajarish barcha uchun majburiydir. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Realistik huquq maktabi. realistik huquq maktabi vakillari huquq tashqi faktorlar asosida yuzaga keladi va rivojlanadi deyishadi. Bunday faktor bo’lib manfaatlar hisoblanadi (asoschisi taniqli yurist Rudholf Ieringdir). Shuningek, bu nazariya huquq davlat tomonidan qabul qilingan va barcha uchun umummajburiy bo’lgan normalar yig’indisi deb ko’rsatiladi. Uning vakillari nemis, olimi R.Cherving, rus olimi D.A.Muromtsev, AQSh olimlari D.Frank, K.Levillin va boshqalar. • Psixologik huquq maktabi. psixolgik nazariya – XX asr boshlarida tarqalgan nazargiya bo’lib,uning vakillari nemis olimi L.Knapp, Frantsiyalik G.Tard, rus olimlari va Karkunov bo’lgan. Bu ta'limot huquqning paydo bo’lishi va mohiyatini insonning psixikasiga bog’lab, huquq - bu kishlarning kechinmalari, o’ylanish fikrlaridan iborat deb, huquqning tabiiy va pozitivligini uning jamiyatning moddiy hayoti bilan boq’liqligini tan olmaydi.Uning asoschilari L.I.Petrojitskiy, Dyugi, Merill, Ross va b. Huquq turmush xodisalarining psixik dunyosi bilan bog’liqdir deyishadi. www.arxiv.uz

• Markcha-Lenincha huquqiy nazariya materialistik ta'limotga asosan ibtidoiy jamoa tuzimining yemirilishi bilan xususiy mulk paydo bo’lib, jamiyat qarama-qarshi sinflarga bo’linishi sababli huquq paydo bo’lgan. Materialistik huquq nazariyasi ularning fikricha, huquq iqtisodiy hukmron sinflarning erkini ifodalanishi va mustahkamlanishidir. • Tabiiy huquq nazariyasining mazmuni shundan iboratki, ya'ni davlat tomonidan yaratiladigan pozitiv huquq boshqa undan yuqoriroq turadigan hamda hamma uchun umumiy bo’lgan tabiiy huquqdan iboratdir. (yashash huquqi, erkin rivojlanish, mehnat qilish, jamiyat va davlat ishlarida ishtirok etish va b. huquqlari). • Uning asoschilari Lokk, Russo, Monteske, Golbak, Radishev va boshqalardir. • (O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24 moddasida yashash huquqi «kishining ajralmas huquqi» sifatida mustahkamlangan). • Tarixiy huquq nazariyasi – bu nazariya vakillari huquqni xalqning ruhiy ifodasi deb qarashgan, ya'ni bu tarixiy jarayon davomida sekin-asta yig’ilib shakllangan (qonunchilik hokimiyati va davlatga bog’liq bo’lmagan holda) deyishadi. • Qonunshunos huquq sifatida shakllangan holatni qayd qiladi xolos deb qarashadi. • Normativ yo’nalish nazariyasi – vakillarining fikricha huquqni ijtimoiy hayotni tashqaridan turib kishilarning talablarini qondirish maqsadida tartibga solishdir deyishadi. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotla r: • 1. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.T.1. Toshkent, 1996. • 2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T.2.Toshkent, 1996. • 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3 Toshkent, 1996. • 4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yulidan T.4. Toshkent, 1996 . • 5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T.5. Toshkent, 1997. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Huquq shakllari

Huquq tizimi

Huquq normalari

Ma’muriy huquq

Huquq shakllari