Yerning ichki tuzilishi va geosferalar - Geologiya - Slaydlar

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar

Yuklangan vaqt:

13.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2126.8046875 KB

Ko'chirib olish

Samarqand davlat universiteti Geografiya va Ekologiya Fakulteti 201- guruh talabasi Geologiya va geomorfologiya asoslari fanidan Mustaqil ishi Mavzu: Yerning ichki tuzilishi va geosferalar

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar REJA: 1. Yarning ichki tuzilishi. 2. Mantiya va yadroning shakllanishi. 3. Yer pusti haqida. 4. XULOSA.

Yerning ichki qismi. Yerning ichki qismini bevosita ko‘rib, ya'ni uning ichiga kirib o‘rganib bo‘lmaydi. Yer ichki qismi vulqonlar otilganda chiqqan moddalarni o‘rganish orqali, yer qimirlash to‘lqinlarining tarqalish xususiyatlariga qarab taxminiy o‘rganiladi. Olimlarning ma'lumotlariga ko‘ra Yerning markaziy qismida yadro (Yer mag‘izi) bor. Uning diametri 7000 km ga yaqin. Yadroni mantiya deb ataladigan qobiq o‘rab turadi. Uning qalinligi 2900 km ga teng. Mantiyani esa Yer po‘sti qoplagan. U Yer qobiqlaridan eng qattig‘i bo‘lib, qalinligi okeanlar tagida 5 km dan, baland tog‘lar tagida 80 km gacha yetadi.

Olimlarning taxmin qilishlaricha, mantiya magniy, temir va qo‘rg‘oshindan iborat. Undagi harorat esa 2000° C va undan ham yuqori. Olimlar Yer ichiga chuqur tushgan sari harorat har 1000 m da 33° C ko‘tarilishini aniqlashgan. Demak, 50 km chuqurlikda harorat 1500° C ga yetadi. Mantiyaning quyi qismlari va yadroda harorat yana ham oshadi. Bunday yuqori haroratda tog‘ jinslari erigan, ya'ni suyuq holatda bo‘lishi kerak edi. Biroq bunday emas. Chunki u chuqurliklarda bosim juda katta. Masalan, 100 km chuqurlikda bosim Yer yuzasidagiga qaraganda 13 ming marta katta, ya'ni 1 sm kv yuzaga 13 tonna kuch bilan bosadi. Shuning uchun mantiya va yadroda tog‘ jinslari qattiq holatda deb taxmin qilinadi. Yer yadrosi haqida ma'lumotlarimiz yanada kam. Faqat uning radiusi 3500 km va harorat 4000° C atrofida ekanini bilamiz, xolos. Yerning ichki tuzilishini o‘rganish insonga uning hayoti uchun zarur bo‘lgan ko‘p savollarga javob topishiga yordam beradi .

 Geosferalar ( grekcha : γῆ - geo va σφαῖρα - sfera) — Yerni tashkil etgan konsentrik qobiklar. Yerning ustidan markaziga tomon atmosfera , gidrosfera , Yer poʻsti , mantiya , yadro Geosferalarlari ajratiladi. Ichki va tashqi Geosferalar farq qilinadi. Tashqi Geosferalar atmosfera va gidrosfera, ichki Geosferalar Yer poʻsti, mantiya va yadrodan iborat.  Geosferalarning ichki tuzilishi toʻgʻrisidagi tasavvurlar geofizika maʼlumotlariga asoslangan. Yer poʻsti mantiyaning ustida joylashgan va undan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Yer poʻstining qalinligi okeanlar tubida 3–12 km, kontinental zonada oʻrtacha 35 km, eng qalin joyi togʻliklar ostida 50–84 km. Moxorovichich yuzasining tagida 2900 km chuqurlikda Yer mantiyasi oʻrnashgan. U ikkiga — yuqori va quyi mantiyaga ajraladi. Yuqori mantiyaning kalinligi 850–900 km, quyi mantiyaniki — 2000 km ga yaqin. Mantiyaning Yer poʻsti ostida joylashgan qismi substrat deb yuritiladi. Yer poʻsti substrat bilan birgalikda litosferani tashkil etadi. Yuqori mantiyaning pastki qismi boʻlgan astenosferaning massasi yuqori darajada plastik boʻlganligidan seysmik toʻlqinlar oraliq qatlamlarga qaraganda sekinroq tarqaladi. Astenosfera quyi mantiyadan Golitsin qatlami bilan ajralgan. Bu katlamda seysmik toʻlqinlar tez harakatlanadi. Yer yadrosi tashki va ichki yadroga boʻlinadi. Bular oraligʻida qalinligi 300 km ga teng oʻtish zonasi joylashgan. Yer yadrosining radiusi 3500 km ga yaqin. Ichki yadroda seysmik toʻlqinlarning tezligi oʻzgarmaydi. Koʻpchilik tadqiqotlarga koʻra yadro va mantiyaning quyiqismi yupqa konsentrik qatlamlardan tuzilgan, agregat holati bir xil, zich, qayishqoq.

 YER YADROSI — yerning Markaziy eng chuqur geosferasi. Yer yadrosining yuqori chegarasi 2900 kilometr chuqurliqda, radiusi qariyb 3500 kilometr. Yerning markazida temperatura 5000°, zichlik qariyb 12,5 ming t/m3, bosim 361 gPa gacha. Yer yadrosining yuqori chegarasida bo’ylama to’lqinlarning tarqalish tezligi keskin sakrab 13,7 dan 8,1 kilometr/sekundgacha kamayadi va aksincha yerning markazi atrofida 11,2 kilometr/sekundgacha ko’payib boradi. Yer yadrosining tuzilishi, fizik xossalari to’g’risidagi ma’lumotlar geofizika tadqiqot metodlaridan foydalanib olingan. Yer yadrosi tashqi va ichki yadro (sub’yadro)dan iborat. Sub’yadroning radiusi 1300 kilometr chamasida. Tashqi yadroda ko’ndalang seysmik to’lqinlar tarqalmaydi. Shuning uchun ham tashqi yadro suyuq bo’lsa kerak deb taxmin qilinadi. Tashqi yadrodan ichkisiga o’tishda bo’ylama to’lqinlar ko’ndalang to’lqinlarni qo’zg’atib yuboradi. Shu bois ichki yadro qattiq bo’lsa kerak deb faraz qilinadi. Yer yadrosining tarkibi to’g’risida yagona fikr yo’q. Ba’zi olimlar Yer yadrosi temir va nikeldan iborat deyishsa, boshqalari metallashgan silikatlardan, uchinchi guruh olimlar esa temir oksidlaridan tashkil topgan deb hisoblaydilar. Geofizik ma’lumotlar va eng kuchli bosim sharoitida bajarilgan tajribalardan olingan ma’lumotlar asosida Yer yadrosi ehtimol nikel va oltingugurt aralashmali temirdan tashkil topgan deb faraz qilinadi. Yer magnit maydonining paydo bo’lishini tashqi yadrodagi mexanik elektromagnit jarayonlari bilan bog’laydilar.

 Yer mantiyasi - Yer poʻsti bilan Yer yadrosi orasida joylashgan qatlam. Yer mantiyasi Yer (atmosferasiz) hajmining 83% ini, massasining 67% ini egallaydi. Yer poʻstidan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Qalinligi 2865 km boʻlib yuqori chegarasi (Moxorovichich yuzasi) oʻrta hisobda yer yuzidan 33 km va ostki chegarasi Moxorovichich yuzasidan qariyb 2900 km chuqurlikdan oʻtadi. Chegaralar qatlamlardan oʻtuvchi seysmik toʻlqin tezligining keskin oʻzgarishi bilan aniqlanadi (ustki chegarada 1,5 km/sek, ostki chegarada 5,54 km/sek). Yer mantiyasi yuqorimantiya oʻtkazuvchanlik obl. va ostki mantiyaga boʻlinadi. Yuqori mantiya oʻz navbatida (yuqoridan pastga) substrat, Gutenberg qatlami (seysmik toʻlqinlarning pasaygan tezligi qatlami) va Golitsin qatlamiga (baʼzida u oʻrta mantiya deb nomlanadi) boʻlinadi. Yer mantiyasining etagidan kalinligi 100 km dan kamroq boʻlgan qatlam mavjud. Qatlamdagi seysmik toʻlqinlarning tezligi chuqurlashgan sari oshmaydi, hatto sal pasayadi.

 Yer poʻs ti — Yerning tashqi qattiq qobigʻi, geosferalardan biri, litosferaning yuqori qismi. Yer pustining pastki chegarasi boʻylama va koʻndalang seysmik toʻlqinlar tezligi birdaniga oʻzgaradigan (6,7— 7,6 km/sek dan 7,9— 8,2 km/sek gacha) yuza — Moxorovichich yuzasi)da oʻtadi. Shu yuza bilan Yer pusti mantiyadan ajraladi. Yer pustining kuruklik va okeandagi turlari farq qilinadi. Quruqlikda Yer pustining qalinligi tekisliklarda 35–45 km, togʻliklarda 50– 75 km gacha. Okean osti Yer pustiniki 5–10 km. Quruqlikda Yer pusti uch qatlam: yuqoridagi choʻkindi (qalinligi 15–20 km gacha), oʻrtadagi shartli ravishda "granit" (10–20 km), pastdagi "bazalt" (oʻrtacha 15–20 km)dan tashkil topgan. Okean osti Yer pustida "granit" qatlami yoʻq, choʻkindi qatlami ham yupqa. Qu-ruqlikda Yer pustining yuqori qatlami choʻkindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan boʻlib, koʻpincha burmalangan, uzilmalar bilan uzilgan va surilgan. "Granit" qatlam granit va gneyslardan, "bazalt" esa bazalt, gabbro va kuchli metamorfizmga uchragan jinslardan iborat.

 Yer nazariy – farzaiy jihatdan uch asosiy qismga bo’lib o’rganiladi: Qobiq, Mantiya va Yadro.  Yer qobig’i qalinligi, okean chuqurliklariga nisbatan, 5 – 10 kilometr, tekisliklarda esa, 35 – 45 km, tog’li hududlardan esa 70 kilometr va undan yuqori masofada o’zgaradi. Umuman olganda esa, yer qobig’ini o’rtacha 33 kilometr qalinlikdagi bir jinsli qatlam sifatida, shartli ravishda tasavvur qilinadi. Qobiqdagi tog’ jinslari harorati o’rtacha har 33 metrda 1°C ga ko’tariladi.  Qobiq qatlamida bir birini almashtirib takrorlanuvchi (qum, tuproq, gil, ohaktosh kabi) cho’kindi jinslar qavati hamda, granit va bazaltdan iborat magmatik qavatlar mavjud. Cho’kindi jinslar asosan organik moddalarning yig’indisidan iborat bo’lib, ularning ko’pchiligi foydali qazilmalar sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Cho’kindi jinslar qavatidan keyin granit qatlami mavjud bo’lib, u yer qobigi’da magmaning yuqori bosim va haroratda otilib chiqishi va sovub, qattiq holatga o’tishi tufayli vujudga kelgan. Granitdan keyin bazalt qatlami mavjud bo’lib, u granitdan ko’ra og’irriq va unda temir, kaltsiy va magniy moddalari ko’proq.

 Qobiqdan keyin, 33 – 29000 kilometr chuqurlik intervallarida Mantiya joylashgan. Mantiya Temir, Magniy va Qo’rg’oshindan ekanligi va o’rtacha harorati 2000 °C atrofidaligi taxmin qilinadi. Yer qobig’i va mantiyasining yuqori qismi o’zaro birgalikda yer litosferasini tashkil qiladi. Litosfera bir necha ulkan litosferik plitalardan iborat bo’lib ular doimo bir biriga nisbatan harakatda bo’ladi. Aynan shu litosferik plitalar chegaralari bo’ylab zilzilalarning nisbatan ko’p o’choqlari paydo bo’ladi. Mantiya va qobiq chegarasi – «Moxrovich yuzasi» deb ataladi va unda seyesmik to’lqinlar tarqalish tezligi keskin sakrashlar bilan kuchayadi  Materiklardan 120 – 150 km, okeanlardan esa 60 – 400 km chuqurlikda «Atenosfera» deb nomlanuvchi qatlam joylashgan bo’lib, bu qatlamdagi moddalar erish haroratiga yaqin va juda ham past qovushqoqlik xususiyatida ekanligini, va bu qatlam o’zidan yuqorida joylashgan litosfera qatlamlarini o’z sirti bo’ylab sirpangan singari harakatga keltirishini soha mutaxassislari taxmin qiladilar.  Yerning markaziy qismini esa, 2900–6371 kilometrlik qatlamda yer Yadrosi joylashgan. Yadro ham o’z navbatida ikki qismdan iborat deb taxmin qilinadi: Birinchi, tashqi qismi 2900–5000 kilometr qalinlikda bo’lib, uning suyuq holda, ya’ni, erigan temir va uning aralashmaliridan iborat ekanligi, va ikkinchi – ichki yadro 5000–6731 kilometr qatlamda bo’lib, qattiq qatlam deb faraz qilinadi. Yer yadrosining tuzilishi va fizik xususiyatlari hali to’liq o’rganib chiqilmagan.

 Yer, er guruhining barcha sayyoralari kabi, qatlamli tuzilishga ega. Sayyoramizning markazida eritilgan temir yadrosi joylashgan. Yadroning ichki qismi qattiq temirdan qilingan. Sayyoraning butun yadrosi yopishqoq magma bilan o'ralgan (sayyora yuzasi ostidagidan qattiqroq).Yadro tarkibida erigan nikel va boshqa kimyoviy elementlar ham mavjud.  Sayyora mantiyasi yopishqoq qobiq bo'lib, u sayyora massasining 68% ni va sayyora umumiy hajmining taxminan 82% ni tashkil qiladi. Mantiya temir, kaltsiy, magniy va boshqa ko'plab silikatlardan iborat. Yer yuzasidan yadrogacha bo'lgan masofa 2800 km dan ortiq. va bu bo'shliqning barchasini mantiya egallaydi. Odatda mantiya ikkita asosiy qismga bo'linadi: yuqori va pastki. 660 km belgidan yuqori. er qobig'iga mantiyaning yuqori qismi kiradi.  Ma'lumki, Yer paydo bo'lgan vaqtdan to hozirgi kungacha uning tarkibida sezilarli o'zgarishlar sodir bo'lgan, shuningdek, yer qobig'ining paydo bo'lishiga sabab bo'lgan yuqori mantiya bo'lganligi ham ma'lum. Pastki mantiya mos ravishda 660 km chegara ostida joylashgan. sayyoraning yadrosiga. Quyi mantiyaga kirish qiyinligi sababli kam o'rganilgan, ammo olimlar pastki mantiya sayyoramizning butun mavjudligi davomida tarkibida katta o'zgarishlarga duch kelmagan deb ishonish uchun barcha asoslarga ega.

 Yer qobig'i - sayyoramizning eng tashqi, eng qattiq qobig'i. Yer qobig'ining qalinligi 6 km oralig'ida qolmoqda. okeanlar tubida va 50 km gacha. qit'alarda. Yer qobig'i xuddi mantiya kabi 2 qismga bo'linadi: okean qobig'i va materik qobig'i. Okean qobig'i asosan turli jinslar va cho'kindi qoplamlardan iborat. Materik qobig'i uchta qatlamdan iborat: cho'kindi qoplama, granit va bazalt.  Sayyora hayoti davomida Yerning tarkibi va tuzilishi sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. Sayyora relyefi doimiy ravishda o'zgarib turadi, tektonik plitalar yo siljib, ularning tutashgan joyida katta tog'li relyeflarni hosil qiladi yoki bir-biridan uzoqlashib, ular orasida dengiz va okeanlarni hosil qiladi. Tektonik plitalarning harakati ularning ostidagi mantiya haroratining o'zgarishi va turli xil kimyoviy ta'sirlar tufayli sodir bo'ladi. Sayyora tarkibi ham turli xil tashqi ta'sirlarga duchor bo'lgan va bu uning o'zgarishiga olib kelgan.  Bir payt Yer yuzida hayot paydo bo'lishi mumkin bo'lgan darajaga yetdi, bu sodir bo'ldi. juda uzoq davom etdi. Bu milliardlab yillar davomida u bir hujayrali organizmdan ko'p hujayrali va murakkab organizmlarga aylanib yoki mutatsiyaga uchragan, ya'ni inson qanday bo'ladi.  Yerning ichaklari juda sirli va amalda erishib bo'lmaydi. Afsuski, siz Yerning ichki tuzilishini o'rganishingiz va o'rganishingiz mumkin bo'lgan bunday apparatlar hali ham mavjud emas. Tadqiqotchilar hozirda dunyodagi eng chuqur konning chuqurligi 4 km, eng chuqur quduq esa Kola yarim orolida joylashgan va 12 km.

 XULOSA. Xulosa qilib shuni aytish mumkin: Yer paydo bulishidan to hozirgacha og’ir moddolar yerning ostiga ya’ni yadrosi tomon harakat qiladi.bu yerning tortishishi natijasida gravitatsiya kuchi paydo buladi. Yerni ichki qatlami 3 ta qatlamdan iborat. Bular: 1.yardo; 2.Mantiya; 3.Yer po’sti. Bular yerning endogen jarayonlarini hosil qiladi. Yerning aylanishi natijasida havoning gorizontal harakati paydo buladi va bu shamol hosil bulishiga olib keladi. Demak endogen jarayonlar relyefni hosil qilsa uni tekislash uchun doim qarshi kuch buladi bu kuch ekzogen jarayonlaridir.

Foydalanilgan adabiyotlar  Sh.Axmedov Umumiy va tarixiy geologiya 1985-yil.  Islomov, Axmedov Umumiy geologiya Toshkent 2019-yil.  Enternet axborotlari.

O'xshashlar

Yerning ichki tuzilishi. Geosferalar

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar tog’ jinslari hamda minoralar

Yerning ichki tuzilishini o’rganishda sesmologik usullar. Yerdagi asosiy sesmik toʻlqinlar

Yerning koinotdagi o’rni

Geoxronologiya haqida tushuncha. Yerning yoshini aniqlash va rivojlanish tarixi