Ўрта Осиё тупроқлари - Geologiya - Slaydlar

Ўрта Осиё тупроқлари

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4048.818359375 KB

Ko'chirib olish

Режа: • Ўрта Осиё тупроқларининг хилма – хиллиги • Тупроқ турлари • Буз тупроқлар • Жигарранг тупроқлар • Яйловлар ва суғориладиган ерлар.

Ўрта Осиё тупроқларининг хилма – хиллиги  Ўрта Осиёнинг чўл қисмида энг кўп тарқалган тупроқ бу сур кўнғир тупроқ туридир. Бу тупроқ тури жумҳурият йер фондининг 25—30% ни ишғол қилиб, асосан бўр, палеоген, неоген даврларининг қумтош, гил, мергел, охактош ва қадимий пролювиал, эллювиал ётқизиқларда ташкил топган. Сур-қўнғир тупроқлар Устюрт платоси, Қизилқумдаги қолдиқ тоғ этаклари ва баландликлари, Қарши, Малик чўлларидаги қолдиқ тоғ этакларида жойлашган.  Сур-қўнғир тупроқ таркибида чиринди миқдори кам бўлиб, (устки қатламида гумуснинг миқдори 0,3—0,7% гача боради. Сур-қўнғир тупроқ шўртанг бўлиб, унинг таркибида калҳўий карбонат кўп, лекин у чуқурлашган сари камайиб, аксинча, гипс миқдори ортиб боради. Сур-қўнғир тупроқнинг 40—60 см чуқур қисмидан бошлаб бутун тупроқнинг 60%, баъзи жойларида эса 80% и гипсдан ташкил топади. Гипсли (қатламнинг қалинлиги одатда 25— 80 см. Устюрт платосида зса ҳатто 2,0 м. га йетади.

Тупроқ турлари Тақирли тупроқ турлари чўл зонасидаги қадимий қуруқ делталарда, дарё қайирларида ва марта қумлар орасида, тоғ олди текисликларида учрайди. Тақирли тупроқ тури таркибида чиринди, кам (0,5—0,8%), чиринди сақловчи қатлам юпқа (10—12 см) ва карбонатлидир. Тақирлар асосан аллювиал ва пролювиал ётқизиқлардан ташкил топган, таркибида гилли жинслар кўп бўлган жойларда учрайди. Тақирлар юзаси қаттиқ бўлиб, ёрилиб кетган. Чунки тақирлар юзаси баҳорда ёғин сувлари билан тўлиб, ёзда улар буғланиб кетиб, қуриб қотиб, ёрилиб-ёрилиб кетади ва ҳатто устида от юрсада изи тушмайди, чиринди миқдори ниҳоятда кам (0,4— 1,0%).

Тупроқлар таркибида тузлар миқдори 3% дан ошса, шўрхоклар вужудга келади, оқибатда тупроқ юзаси оппоқ ва юпқа туз катлами билан қопланади. Шўрхокларда чиринди деярли бўлмайди, фақат ўтлок ва ботқоқ шўрхоклардагина гумусли қатлам вужудга келиб, ажриқ ва қиёқ ўсади (гумус миқдори 1,0% дан кам), колган шўрхокларда онда-сонда ҳолда шўралар ўсиши мумкин. Шўрхоклар шунингдек воҳалар атрофида хам учраб, илғор агротехник ва мелиоратив усулларни қўллаб деҳкончиликда фойдаланса бўлади. Сўнгги йилларда Ўрта Осиёнинг суғориладиган йерлари орасида ҳам агротехника қоидаларига риоя қилинмаслиги оқибатида тупроқ қайта шўрлашмоқда. Ўтлоқ-воҳа (суғориладиган) тупроқлари асосан Амударё, Зарафшон ва Қашқадарёларнинг қуйи қисмларида, Қарши, Шеробод чўлида учрайди. Тақир-ўтлоқ суғориладиган тупроқ тури Қуйи Амударё ва Қуйи Зарафшонда, ўтлоқ-воҳа (суғориладиган) тупроқ тури эса Қашқадарёнинг қуйи қисмида ва Шеробод чўлида учрайди. Бундай тупроқлар таркибида чиринди миқдори 1— 1,3% ни ташкил этади. Лекин ўтлоқ-воҳа тупроқлари минг йиллаб суғорлиб, ишлов берилиб, ҳар хил ўғитлар солиниши натижасида ўзининг табиий хусусиятларини ўзгартириб, маданий воҳа тупроғига айланган. Шу сабабли маданийлашган (агроқатлам) қатлам 2—3 метрга йетади. Бу аграр қатлам орасида хар хил сопол идишлар қолдиғи, ғишт, кўмир, суяк ва бошка қолдиклар учрайди. Ўтлоқ-воха тупроғи баъзи жойларда нотўғри агротехник усулларни қўлланиши туфайли шўрлашган, бинобарин, улардан юқори хосил олиш учун шўрини ювиб туриш керак.

Бўз тупроқ • Ўрта Осиёнинг адир, қисмида бўз тупроқ минтақаси жойлашган. Бўз тупроқли адир минтақаси тоғ этаклари бўйлаб 1200—1460 м. баландликларгача кўтарилади. Релефнинг баландлашиши натижасида ёғин миқдори ортади, ўсимликлар тури кўпайиб, қалин ўсади. Булар ўз навбатида тупроқ пайдо бўлиш жараёнига, бинобарин, тупроқдаги чиринди миқдорига таъсир этади.

Жигар ранг тупроқ  Жигар ранг тупроқ тури гумус сақловчи қатламнинг қалинлиги (70—100 см), донадорлиги, гумус миқдорининг (юқори қатламида) кўплиги (4 —5% дан айрим ҳолларда — арчазор тагида 11% гача боради) туфайли рангини қўнғир жигарранг ва тўқ қўнғир тусдалиги билан бўз тупроқдан ажралиб туради.

Оч тусли қўнғир тупроқ  Оч тусли қўнғир тупроқ тарқалган минтақанинг кўп қисми, тошлоқлардан, очилиб қолган туб жинслардан, курумлардан, доимий қор ва музликлардан иборат.  Оч тусли қўнғир тупроқли баланд тоғли минтақанинг доимий қорларга яқин жойларида, булоқ ва сизотлар атрофида унча катта майдонга эга бўл,маган баланд тоғли утлоқ ва торфли-ботқоқ тупроқ тури жойлашган. Бу тупроқ турлари ичида торфли-ботқоқ тупроғининг устки (0 —10 см) қисми таркибида 18—20% гача чиринди (гумус) мавжуд. Лекин торфли-ботқоқ тупроқнинг 10 см. дан қуйи қисмида гумус миқдори кескин ўзгариб, 1—3% га тушиб қолади.  Оч тусли қўнғир тупроқ тарқалган майдон унча катта бўлмасдан умумий тупроқ майдонининг 1,19 фоизини ташкил этади, холос. (18 жадвалга қаранг.)Ўрта Осиё ҳудудининг тоғли қисмида сув эрозияси кучли бўлиб, у яйловлардан нотўғри фойдаланиш, тик ёнбағирларни нотўғри ҳайдаш, ўсимликларга нисбатан нотўғри муносабатда бўлиш оқибатида содир бўлмоқда. Жумҳуриятимиз тоғ ва тоғолда қисмларида тупроқ майдонининг 15,44% сув эрозиясига учраган. Тупроқ — инсоният ҳаёти учун жуда зарур бўлган ресурсдир. Чунки инсон ўзи учун зарур бўлган озуқа маҳсулотларини тупроқдан олади. Бу жиҳатдан қараганда, Ўрта Осиё жуда кулай имкониятга эга. Чунки унинг ҳудудида 44,7 млн. га йер майдони бўлиб, мутахассисларнинг маълумотига кўра суғорма деҳкончилик учун ўзлаштириш мумкин бўлган йерлар 18 млн. гектарни ташкил этади. Ҳозирча умумий йер фондининг фақат 4,2 млн. гектаридангина суғорма деҳқончиликда фойдаланимоқда, xолос. Қолганлари яйловларга, ўрмонзорларга ва бошқаларга тўғри келади.

Т у п р о қ м и н е р а л л а р и

Т У П Р О Қ М Е Х А Н И К ТА Р К И Б И

ТУПРОҚНИНГ ФИЗИК-МЕХАНИК ХОССАЛАРИ

Тупроқ зоналари

Тупроқ унумдорлиги

ШЎРХОК ТУПРОҚЛАРДА ЎСАДИГАН ЎСИМЛИКЛАР 3-Расм. Қора шўра 4-Расм. Дона шўрКУЧСИЗ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА ЎСАДИГАН ЎСИМЛИКЛАР 1-Расм . Оддий бекман 2-Расм. Оддий қамиш

ГИДРОМОРФ ТУПРОҚЛАР ТАСНИФИ

2. Агрокимё-тупроқ, ўсимлик ва озиқ моддаларнинг ўзаро алокасини текшириб турли ўғитларни ишлатиш йўли билан экинлардан тобора юқори ва сифатли ҳосил олиш хакидаги фан.

Республиканинг суғориладиган майдонларида тупроқнинг ҳаракатчан фосфор билан таъминланиш даражаси, мг/кг (умумий майдонга нисбатан % ҳисобида)1982 й 0-30 (кам); 61,0% /46 (юкори); 11,5% 31-45 (урта); 27,5% 2009 й 0-30 (кам); 67,5% /46 (юкори); 3,5% 31-45 (урта); 29,0%

Калийли ўғитлар Калийли ўғитлар Оддий Мураккаб ўғит Калий хлорид, калий сульфат, Калийли селитра, фосфат калий, аммофос

Маҳаллий ўғитлар

O'xshashlar

Ўзбекистон тупроқлари

Tuproqning morfologik belgilari va tuzilishi

Тупроқшунослик

Tuproq tarkibidagi suv

Палеозой эраси серхаракат минтакалари