Iqlim o’zgarishining tuproq eroziyasiga ta’siri - Geologiya - Slaydlar

Iqlim o’zgarishining tuproq eroziyasiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

01.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1146.0947265625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: REJA: • Tuproq eroziyasi nima? • Tuproq eroziyasi turlari. • Tuproq eroziyasini oldini olish va unga qarshi kurash choralari. • Tuproq muhofazasi. IQLIM O‘ZGARISHINING TUPROQ EROZIYASIGA TA’SIRI

Eroziya (lotincha erosio – o’yilish, yemirish) suv va shamol ta’sirida tuproqning yemirilish jarayonidir. Tuproqning suv ta’sirida emirilishga suv eroziyasi, shamol natijasida emirilib, uchirilib ketilishiga esa shamol eroziyasi yoki deflyasiya deyiladi.

• Suv eroziyasi ham ikkiga: yoppasiga yuvilish yoki yuza eroziya va uzunasiga ro’y beradigan yoki jarlik eroziyasiga bo’linadi. Shuningdek, oqar suvlarning ta’siriga qarab suv eroziyasi yuza oqar suvlar (qor va yomg’ir suvlari) ta’sirida ro’y beradigan eroziya va sug’orish suvlari natijasida yuzaga keladigan irrigatsion eroziyaga ajratiladi.

Yoppasiga yuvilish (yuza eroziya) ko’proq tarqalgan bo’lib, tuproqning yuqori gorizontlari yonbag’irlar bo’ylab oqadigan suvlar ta’sirida yuvilib yuzaga keladi. Oqar suvlar ta’sirida tuproq qalinligi kamayadi, tuproqning unumdor qismidagi turli o’lchamdagi zarrachalar bilan birga oziq moddalar ham yuvilib nishabligi kam va tekis maydonlarga olib borib yotqiziladi. YUvilgan joylarda ekinlar hosili keskin kamayadi, yuvilib keltirilgan yotqiziqli erlarda esa o’simlik g’ovlab o’sadi va hosil pishib etilmaydi hamda hosil nisbatan ozroq bo’ladi. Uzunasiga bo’ladigan yoki jarlanish eroziyasi- yonbag’irlardan kelayotgan kuchli suv oqimlari ta’sirida tuproqning chuqurlatib, o’yilib yuvilishi hisoblanadi. Bu jarayon bir necha bosqichda kechadi: dastlab uncha katta bo’lmagan (20-25 sm) chuqurchalar hosil bo’ladi va u kengayib, 0,3-0,5 dan 1-1,5 m ga qadar bo’lgan chuqurlar yuzaga keladi. Keyinchalik bu jarayon rivojlanib jarliklarga aylanadi. Uzunasiga ro’y beradigan eroziya tuproqlarni to’liq ravishda emirib yuboradi. Jarliklar bo’lgan maydonlar qishloq xo’jaligi uchun mutlaqo yaroqsiz holga o’tadi. Jarlanish eroziyasining rivojlanish jadalligi (1 kv. kilometr maydondagi jarliklarning uzunligi km hisobida) darajasi quyidagi gradatsiya bilan baholanadi: Kuchsiz jarlanish-0,25 km / km 2 dan kam; o’rtacha 0,25-0,50; kuchli-0,50- 0,75 va juda kuchli-0,75 dan ko’p. Tog’li o’lkalarda oddiy suv eroziyasi bilan birga sel oqimlari ta’siridagi yuvilish ham keng tarqalgan.

Dunyo bo‘yicha, quruqlikdagi erning 31 % suv eroziyasi va 34 % shamol eroziyasiga mubtalo bo‘lishi natijasida 430 mln ga erdan 60 mlrd tonna mahsulot tuproqdan olib chiqib ketiladi. SHu davrgacha qishloq xo‘jaligida foydalanilgan erdan ikki milliard gektar va 2000 yil ohiriga borib esa yana bir milliard gektar er eroziya natijasida ishdan chiqishi aniqlangan.

Tuproqning suv va shamol ta’sirida emirilishiga eroziya deyiladi. Eroziya sodir bo‘lgan maydonlarda suv va shamol tuproqning unumdor qatlamini yemirib, bir joydan ikkinchi joyga olib borib yotqizadi. Natijada tuproqning unumdorligi pasayib, bu erga ekilgan ekinlarning hosildorligi nihoyatda kamayib ketadi.

ЭРОЗИЯНИ КЕЛТИРИБ ЧИҚАРУВЧИ ВАҚТИНЧАЛИК СУВ ОҚИМЛАРИ Қор ва ёмғир сувлари Суғориш сувлари ЭРОЗИЯ ШАКЛЛАРИ Ирригация сув оқимида Ҳар хил сув оқимлари Тупроқнинг юза юқилиши Кам эрозияланган тупроқ Ўртача эрозияланган тупроқ Кучли эрозияланган тупроқ Тупроқнинг узунасига емирилиши Чуқурчалар (промоин) Жарликлар15 25 22 30 26 1516 19 28 01 04 0506 0B 1F 3C 1C 3F 40 3F 1C 3F 1F 422D 21 45

Rivojlanish tezligiga qarab geologik (normal) tezlashgan eroziya O’simliklar bilan qoplangan tuproq yuzasidan zarrachalarning asta-sekin yuvilish jarayoni bo’lib, bunda tuproq paydo bo’lishi davomida yuvilgan tuproq qatlamlari qayta tiklanadi. Insonlarning aktiv faoliyati bilan bog’liq bo’lib, tuproq yuzasidagi o’simliklar yo’qotilib yuborilganda va erdan noto’g’ri foydalanilganda yuzaga keladi (antropogen eroziya). Bunda eroziya jadalligi keskin kuchayib, yo’qotilgan tuproq qatlamlari qayta tiklanmaydi.

Irrigatsion (sug’orma) eroziya O’rta osiyoning sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproqning irrigatsion eroziyasi keng tarqalgan bo’lib, u suv eroziyasining bir ko’rinishidir. Yer nishabligi katta bo’lgan yerlar o’zlashtirilib paxtachilikda foydalana boshlashi natijasida keyingi yillarda ana shunday eroziya maydonlari ko’payib bormoqda. Masalan, O’zbekistonning sug’oriladigan rayonlarida irrigatsion eroziya maydonlari 1965 yilda 395,1 ming gektar bo’lgan bo’lsa, 1990 yilga kelib taxminan 951,9 ming gektarni tashkil etdi. Xozirgi kunga kelib Respublika bo’yicha sug’oriladigan yerlarning deyarli yarmida eroziya jarayonlari kuzatilmoqda.

Tuproqning irrigatsion eroziyasi asosan nishab yerlarda ekinlarni ko’p suv oqizib sug’orish sababli yuzaga keladi. Maydon nishabligi 2-3 0 bo’lganda tuproq yuzasini suv yuvib keta boshlaydi. O’zbekiston tuproqshunoslarining ma’lumotlariga ko’ra, qiya maydonlarda bir marta egatlab sug’orilganda suv oqizib ketadigan tuproq gektariga 22-50 tonnaga, o’ta qiyaliklarda esa 690 tonnaga etadi. Masalan, 3-5 0 nishab maydonlardagi oqova suvlarda 94 foiz-tuproq va atigi 6 foiz qum borligi aniqlangan. Bir yilda har gektardan o’rtacha 100 t tuproqning yuvilib ketishi 100 kg azot va 115 kg/ga fosfor yo’qolishi demakdir.

H.Hamdamov I.Boboxo’jaevning ma’lumotlariga ko’ra (1986 y), bir xil kattalikda bo’lgan uchastkalarda va past-baland relefli maydonlarda suv kuchli oqadi. Oqim kuchayishi bilan unumdor tuproq ko’proq yuviladi. Undagi o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq moddalar ham ko’proq yo’qoladi. Masalan, mavsum davomida keladigan suvda gumus (chirindi)ning miqdori gektariga 29 kg ni tashkil etsa, oqova suvlarda esa 55-948 kg-ga etadi. Yalpi azot va fosfor ham talaygina miqdorda yo’qoladi. Harakatchan fosfor va kaliy ancha kam yo’qoladi. Irrigatsion eroziya oqibatida tuproqning suv-fizik, agrokimyoviy va mikrobiologik xossalari keskin yomonlashadi, unumdorligi pasayadi, paxtaning hosildorligi 30-40 foiz va undan ko’proq kamayadi, tolaning sifati pasayadi va chigit sekin unib chiqadi.

Sug‘orish (irrigatsiya) eroziyasi sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan baland-pastliklarda ekinlarni sug‘orish texnikasiga etarli rioya qilmaslik natijasida kelib chiqadi. Bu eroziya tufayli suv jo‘yaklari tubini va pushtalarini yuvib, daladan juda ko‘p miqdorda mayda tuproq zarrachalarini oqizib ketadi, natijada erning unumdorligi pasayadi hamda bunday joylarda o‘simlik yaxshi o‘sa olmay, uning hosili kamayib ketadi.

Suv eroziyasi tashqi va ichki omillar ta’sirida kelib chiqadi. Tashqi omillarga yog‘in miqdori, uning tez yoki sekin fursat ichida yog‘ishi, yil fasllarida taqsimlanishi, iqlim sharoitiga bog‘liq holda qor va muzliklarning erish sur’ati, erning nishabligi, tuproq betining o‘simliklar bilan qoplanish darajasi kiradi. Ichki omillarga tuproqning hossalari, jumladan, donadorligi mexanikaviy tarkibi, suv o‘tkazuvchanligi, namlik darajasi, kimyoviy tarkibi, ayniqsa chirindi miqdori va boshqalar kiradi. Agar tuproq donador, serchirindi hamda uning suv o‘tkazuvchanligi yaxshi bo‘lsa, suvda oson eruvchi tuzlar erda qancha kam bo‘lsa, eroziya ham shuncha kam rivojlanadi. SHuning uchun sergumus va donadorligi yaxshi qora va o‘tloqi tuproqlar, kashtan va bo‘z tuproqlarga nisbatan eroziyaga ancha chidamli bo‘ladi.

Shamol eroziyasi . Bu eroziya tufayli, ko‘pincha, tuproqning unumdor qoplamini shamol uchirib ketadi. Ayniqsa o‘simliklari siyrak qurg‘oqchil cho‘llarda, xususan yaylovdan noto‘g‘ri foydalanilganda shamol eroziyasi kuchli bo‘lib, qumlarni uchirib, ko‘pincha, sug‘oriladigan erlarga, aholi yashaydigan joylarga olib ketadi. Natijada sug‘orish shohobchalari va unumdor erlar qum bilan ko‘milib qoladi

Shamol eroziyasi tufayli tuproqning mayda zarrachalardan iborat bo‘lgan qismi hamda undagi chirindi va oziqa moddalari yo‘qoladi, natijada tuproq unumdorligi nihoyatda pasayadi, ekinlarning hosili ham juda kamayib ketadi. Ana shunday tuproqlarning unumdorligini tiklash uchun bir necha o‘n yillar kerak bo‘ladi. Shamol eroziyasiga uchragan tuproqlarda erga solingan o‘g‘itlar samarasi ham eroziyalanmagan erlarga nisbatan kamroq bo‘ladi.

SHamol eroziyasining ko‘rinishi.

Jarlik eroziyasi . Eroziyaning bu turi sobiq Ittifok territoriyasida, shu jumladan O‘rta Osiyoda keng tarqalgan bo‘lib, qishloq xo‘jaligiga yaroqli er fondining kamayib ketishiga sababchi bo‘ldi hamda katta zarar keltirdi. Undan tashqari, sug‘oriladigan rayonlarda jarliklarga yaqin bo‘lgan maydonlarda, tuproqning gidrologik holati ham yomonlashadi va unumdorligi pasayib, natijada ekinlar hosili ham keskin kamayib ketadi.

X. Maxsudov, T. Xoshimov, A. Nig‘matov keltirib o‘tgan ilmiy ma’lumotlariga ko‘ra jarliklar ta’siri kuchsiz yoki kam bo‘lgan maydonlarda paxta hosilining ko‘payishi, jarga yaqin erlarda esa hosilning kamayishi qayd etiladi

Qishloq xo’jaligida jarlanish eroziyasi ham juda katta ziyon keltiradi. Mamlakatimizda jarliklar bilan egallangan maydonlar juda ko’p (5,0 mln. ga dan ko’proq). Jarlanish hodisasi keltiradigan zararni tasavvur etish uchun quyidagi raqamni ko’rsatish kifoya: uzunligi ellik, tubi to’rt, eni ikki yarim metr keladigan chuqurlik (jar) hosil bo’lganda 650 tonna tuproq oqib ketadi. Bundan tashqari yana ancha miqdorda oziq moddalar yo’q bo’ladi. Uni o’rnini to’ldirish uchun 20 pritsep (traktor) go’ng 3-4 pritsep turli mineral o’g’itlar keltirish zarur.

Sel suvlari ta’sirida kelib chiqqan jar do‘ngliklar

Eroziyaga qarshi kurash tadbirlariga ko’ra xo’jalik erlari quyidagi 9 kategoriyalarga bo’linadi: 1-kategoriya – tuproqlari eroziyaga uchramagan yerlar 2-kategoriya – kam eroziyalangan 3-kategoriya – o’rtacha eroziyalangan yerlar 4-kategoriya – kuchli darajada eroziyalangan yerlar 5-kategoriya – juda kuchli eroziyalangan yerlar 6 va7-kategoriyalar – tuproqni himoyalash maqsadidagi almashlab ekish uchun yaroqsiz bo’lib, bu yerlar yaylovlar va pichanzorlar uchun ajratiladi, mol boqish chegaralanadi8-kategoriya – dehqonchilik uchun yaroqsiz, ammo o’rmonchilikda foydalanish mumkin bo’lgan yerlar.Mamlakatimizda, yil sayin tuproq eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurashish, suv va shamol ta’sirida emirilgan tuproqlarning unumdorligini oshirish davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tadbir ekanligi uqdirib o‘tilgan. 9-kategoriya – jarlangan, nishab, toshloq va boshqa tashlandiq yerlar

Tuproqni eroziyalanishdan saqlash uchun qo‘yidagi agromajmui tadbirlarni amalga oshirish zarur: 1. tog‘li rayonlarda dehqonchilik qilishda yerlarni terrasalar (supachalar) shaklida tekislab, dalalar atrofida mevali daraxt va uzumzorlar o‘tkazish; 2. nishabi kuchli bo‘lgan yerlarni ko‘ndalangigiga haydash va sug‘orish ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish;

3. Jarlar yoqasiga daraxtlar ekib, jarlik eroziyasining kengayishiga, sug‘oriladigan maydonlardan suvning jarliklarga oqib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik va har hil to‘siqlar hamda suv yig‘adigan havzalar barpo etish

4. Shamol eroziyasiga qarshi kurashish uchun qumli tuproqlarga buta daraxtlari, saksovullar ekish va ihota daraxtzorlari barpo etish eng asosiy va zaruriy tadbirlardan hisoblanadi. Shuningdek, har hil o‘tlar ekib, yaylovlardan to‘g‘ri foydalanish, turli xil to‘siqlar hosil qilish, undan tashqari elimlash xususiyatiga ega bo‘lgan kimyoviy moddalar (neft chiqindilari, nerozin, polimerlardan K-4, LATEKS SKS-65) dan foydalanib yupqa qum usti qatlami hosil qilish;

5. Sug‘orish eroziyasining oldini olish uchun tuproqning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini hamda yerning nishabini nazarda tutib, ilg‘or suvchilar tajribasidan foydalangan holda, ekinlarni to‘g‘ri sug‘orish juyakka quyiladigan suvning miqdorini rejalab belgilash va eroziyasiga moyil erlarda suvni jildiratib oqizish g‘oyat muhim ahamiyatga ega.

E’TIBORINGIZ UCHUN RA XMAT

O'xshashlar

Tuproq eroziyasiga qarshi kurashish choralari

Iqlim o‘zgarishi va tuproq resurslari holati

Tog’ va tog’ oldi tuproqlari

Tuproq tarkibi

Tuproq fizikasi