Iqlim o‘zgarishi va tuproq resurslari holati - Geologiya - Slaydlar

Iqlim o‘zgarishi va tuproq resurslari holati

Yuklangan vaqt:

01.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1533.923828125 KB

Ko'chirib olish

IQLIM O‘ZGARISHI VA TUPROQ RESURSLARI HOLATI

 Iqlim o‘zgarishi: faktlar, asoslar va dalillar Iqlim o‘zgarishi muammosi yildan-yilga dolzarblashib bormoqda. Nima sababga ko‘ra iqlim bunchalik injiq bo‘lib qoldi? Bu holatni o‘zgartirish uchun biz nima qilishimiz lozim? Bizni kelajakda nimalar kutmoqda?

 Jazirama kunlarda hammamiz global isish haqda ko‘p o‘ylaymiz, kelajak haqida qayg‘uramiz. Biroq ob- havoning so‘nggi davrlardagi bunday injiqliklarini umumiy qilib «iqlim o‘zgarishi» deb atash to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki ob-havo nafaqat yozgi kunlarda, balki qishda ham o‘z injiqliklarini ko‘rsatmoqda. Iqlim o‘zgarishi haqida New York Times’da e’lon qilingan maqolaning tarjimasini havola etadi.

Nima yuz bermoqda? Global isish bilan bir qatorda, iqlim o‘zgarishi muammosi qatoriga yog‘ingarchiliklarning bir maromda emasligi, gohida quruqchilik bo‘lishi, gohida esa birdan yog‘ingarchiliklar ko‘payib hududlarni suv bosishi ham kiradi. Aslida iqlim o‘zgarishlarining sababi nimada? Keling, bir boshdan, hozirgi davrdagi holatni tahlil qilishdan boshlaymiz.

YER SAYYORASIDAGI O‘RTACHA HARORAT QANCHAGA KO‘TARILDI? . 1 °C dan ozgina ko‘proqqa - bu aslida siz tasavvur qilayotgandan-da yomonroq ko‘rsatkich. 1980 yildan, ya’ni ma’lumotlar global darajada qayd etilish boshlangandan beri va 2017 yil holatiga ko‘ra, solishtiradigan bo‘lsak, Yer sayyorasining harorati 1 °C ga oshgan. Bu raqam sezilarli emasdek ko‘rinishi mumkin, ammo unga sayyora yuzasidagi o‘rtacha ko‘rsatkich sifatida qaraydigan bo‘lsak, o‘zgarish katta ekanligini, oqibatda muzliklar eriyotganini va dengizlar darajasining keskin ko‘tarilayotganini ko‘rishimiz mumkin

 Agar issiqxona gazlarining tarqalishi to‘xtamasa, olimlar Yer sayyorasi o‘rtacha haroratining 4 °C ga oshishini prognoz qilishmoqda. Bu esa quruqlikning katta qismini inson hayoti uchun yaroqsiz holga keltirib qo‘yadi.  Issiqxona effekti o‘zi nima va u iqlimga qanday ta’sir qiladi?  Bunga ishonish qiyin, lekin insoniyat issiqxona effekti haqida bir asrdan ko‘proq vaqt davomida xabardor.

 XIX asrda olimlar ayrim gazlarning Yerdan chiqadigan issiqlikni ushlab turishini va ularning yordamisiz bu issiqlik koinotga chiqib ketishini aniqlashdi. Bu jarayonda asosiy rolni karbonat angidrid o‘ynaydi: usiz sayyora muzlagan cho‘lga aylangan bo‘lar edi. 1896 yilda issiqxona gazlari konsentratsiyasining oshishi sababli sayyoradagi haroratning oshishi haqida ilk bor bashorat qilingan. Bugungi kunda ularning atmosferadagi soni sanoat inqilobidan oldingi davrga nisbatan 43% ga oshdi va Yerning o‘rtacha harorati olimlar bashorat qilgan qiymatgacha oshdi .

ATMOSFERADAGI KARBONAT ANGIDRID KONSENTRATSIYASINING OSHAYOTGANI UCHUN AYNAN INSON JAVOBGAR DEYA TA’KIDLASH MUMKINMI?  Albatta. Sanoat issiqxona gazlari tarqalishining ulushini aniqlash uchun radioaktiv nurlanishdan foydalanilgan tadqiqotlar kabi ishonchli dalillar mavjud. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, ortiqcha gaz inson faoliyatining natijasidir. Karbonat angidrid darajasi har doim tabiiy ravishda ko‘tarilgan va tushib ketgan, ammo bu o‘zgarishlar minglab yillar davom etgan. Geologlarning ta’kidlashicha, odamlar iqtisodiy faoliyat davomida karbonat angidridni atmosferaga tabiatdan ko‘ra ko‘proq intensiv ravishda chiqaradi.

OQIBATLARI QANDAY BO‘LADI?  Olimlarning ta’kidlashicha, yaqin 25−30 yil ichida iqlim yanada issiqlashadi va ob-havo sharoiti keskinlashadi. Marjon qoyalari va boshqa zaif yashash joylari allaqachon yo‘q bo‘lib keta boshladi. Atmosferaga issiqxona gazlari chiqindilari nazoratsiz ravishda tarqalishda davom etsa, olimlar buning uzoq muddatli jiddiy oqibatlarga olib kelishidan qo‘rqishmoqda: bular, dunyo tartibining buzilishi, keng ko‘lamli migratsiya, Yer tarixidagi o‘simliklar va hayvonlarning oltinchi ommaviy yo‘q bo‘lib ketishining tezlashishi,

MUZLIKLAR ERISHI, DENGIZ SATHINING KO‘TARILISHI VA DUNYONING QIRG‘OQBO‘YI SHAHARLARINING KO‘P QISMINI SUV BOSISHI KABI OQIBATLARDIR. USHBU XAVFLARNI KELTIRIB CHIQARADIGAN GAZLAR HOZIRDAN O‘Z TA’SIRINI KO‘RSATMOQDA VA BU BIZNING AVLODIMIZ UCHUN OLDIMIZDA TURGAN CHUQUR AXLOQIY SAVOLLAR BORASIDA BOSH QOTIRISH UCHUN BIR IMKONIYATDIR .

 «Qanchalik o‘sishi» emas, qanchalik tez o‘sishi ahamiyatliroq. Dengiz sathi keskin sur’atlarda ko‘tarilmoqda va hozirda har 100 yilda 0,3 metr tezlik bilan ko‘tarilmoqda, bu hukumatlar va mulk egalarini qirg‘oq eroziyasiga qarshi kurashish uchun o‘nlab milliard dollar sarflashga majbur qilmoqda. Ammo bu tendensiya o‘zgarmasa, bunday o‘sish oqibatlarini nazorat qilish mumkin, deydi ekspertlar.  Biroq, xavf shundaki, dengiz sathining ko‘tarilishi davom etaveradi. Yer tarixini o‘rganuvchi olimlar, eng yomon holatda, garchi bu ehtimoldan yiroq bo‘lsa-da, o‘n yil ichida suv yarim metrga ko‘tarilishiga ishonishadi. Ko‘pgina ekspertlarning fikricha, ertaga issiqxona gazlari chiqindilari to‘xtagan taqdirda ham, dengiz sathining 4−6 metrga ko‘tarilishi muqarrar va bu ko‘plab shaharlarni suv bosishi uchun yetarli. Albatta, agar ularni himoya qilish uchun trillionlab dollar sarflanmasa. Bu qancha davom etishi noma’lum. DENGIZLAR SATHI QANCHALIK KO‘TARILISHI MUMKIN?

NIMA QILISHIMIZ MUMKIN?  Qarorlar juda sekin qabul qilinmoqda. Insoniyat uzoq vaqt davomida hech qanday chora ko‘rmadi, shuning uchun olimlarning fikriga ko‘ra, hozirda vaziyat umid baxsh etmaydi. Ammo Yer yuzida qazib olinadigan yoqilg‘i bor ekan, harakat qilish uchun hali ham kech emas. Atmosferaning qizishi faqat issiqxona gazlari chiqindilari nolga tushirilganidagina, potensial boshqarilishi mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichga keladi.

 Yaxshi yangilik: avtomobillar uchun yoqilg‘i tejamkorligi standartlari, jiddiy qurilish qoidalari va elektr stansiyalari uchun emissiya chegaralari kabi dasturlar natijasida hozirda ko‘plab mamlakatlarda gaz chiqindilari miqdori kamaymoqda. Ammo mutaxassislar iqlim o‘zgarishining eng yomon oqibatlarini oldini olish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish jarayonini sezilarli darajada tezlashtirish kerak, degan fikrda.

OʻZBEKISTONNING TUPROQ RESURSLARI  Tuproq resurslari. Oʻzbekiston yer fondidan qishloq xoʻjaligida turli-tuman maqsadlarda foydalaniladi. Respublika ummumiy quruqlik maydoni (qariyb 40 mln.ga) ning 5-6 mln.ga dexqonchilikda foydalaniladi. Bu maydon sugʻoriladigan va lalmikor yerlardan iborat. Qolgan yerlar, asosan, yaylov va qisman togʻ oʻrmonzorlari bilan band.  Sugʻoriladigan yerlar 4,2 mln. gad an iborat, shunday 1,6 mln.ga choʻl zonasida, qolgan qismi boʻz tuproqli mintaqada. Avtomorf tuproqli maydonlar yirik daryolarning oʻzlashtirilgan vodiy va delʼtalari, shuningdek, togʻ etagidagi tekisliklar (mas., Mirzachoʻl) dan iborat. Sugʻorish natijasida bu yerlarda grunt suvlari koʻtarilgan.

 Sugʻoriladigan tuproqlar maydoning yarmidan koʻprogʻI (2,4 mln.ga) shoʻrlangan va shoʻrlanishga moyil, shu sababdan shoʻrini muntazam yuvib turish va b. tadbirlarni koʻrish zarurati mavjud. Choʻl zonasi tekisliklaridagi (Mirzachoʻl, qisman Qarshi choʻli) boʻz tuproqlar sirasiga mansub. Sugʻoriladigan tuproqlarning aksar qismi mexanik tarkibiga koʻra oʻrta va yengil qumoqli tuproqlardan iborat. Soz va ogʻir qumoqli mexanik tarkibli tuproqlar esa 22 % dan koʻproqni tashkil etadi. Sugʻoriladigan tuproqlar Fargʻona vodiysi (900 ming ga), Zarafshon vodiysi (750 ming ga), Amudaryo quyi qismi (780 ming ga)da katta maydonlarni egallagan.

 Lalmikor yerlar maydoni 6,6 mln ga dan ziyod. Ekin ekish uchun yetarli darajada foydalaniladi. Lalmikor yerlarning nisbatan katta maydonlari Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent va Jizzax viloyatlarida joylashgan. Och boʻz tuproqli lalmikor yerlarning bir qismi sugʻorib ekiladi.  Choʻl yaylovlari Oʻzbekistonda eng katta maydon- 26,5 mln.ga ni tashkil qiladi, shundan 11 mln.ga boʻz-qoʻngʻir tuproqli, qariyb 13 mln.ga qumli yerlar va qumli tuproqlar. Qolgan qismi oʻtloqi-taqir, taqir tuproqlar va taqirli hamda shoʻrxoklardan iborat. Choʻl-yaylov joylardagi sugʻorishga yaroqli yalpi maydon qariyb 12 mln.ga.

 Respublikamizning keskin-kontinental issiq, quruq iqlimi, tuproq yuzasidan namlik bug'lanishining yuqoriligi, o'ziga xos gidrogeologik va geomorfologik sharoitlari bir qator hududlarda sho'rlanish jarayoni uchun qulay sharoit tug'diradi. Masalan, tekslik va qisman tog'oldi mintaqalarda sho'r sizot suvlari yer sathiga yaqin joylashgan, yer yuzasidan namlikning bug'lanishi esa yillik yog'in- sochinlarga nisbatan nisbatan o'rtacha 3-8 marta yuqori.

 Иқлим ўзгаришининг қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлигига таъсири. Қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлиги кўп жиҳатдан об-ҳаво (иқлим) шароитларига боғлиқ. Мисол сифатида 2000- 2001 йиллардаги қурғоқчиликдан мамлакатнинг энг заиф минтақаларида (Хоразм ва Қорақалпоғистон) буғдой йўқотилиши 14-17% ни, вегетация даври кўп давом этадиган экинлар ҳосилдорлигининг йўқотишлари 45% дан 75% гача ташкил қилди. Минтақавий шарҳларга кўра41, зарар 130 млн АҚШ долларга ёки қишлоқ хўжалиги ЯИМ нинг 2,4% габаҳоланди .

 Ҳаво ҳароратининг прогнозланаётган ошиши ва эвапотранспирациянинг ортиши қишлоқ хўжалиги экинларининг сувга бўлган талабини ошишига сабаб бўлади, бу мавжуд сув ресурсларининг қисқаришида суғорма деҳқончиликнинг ҳосилдорлигини ва рентабиллигини сақлаб қолишда қўшимча чекловларни пайдо қилади.  Пахта. Пахтачиликнинг асосий ҳудудларидаги агроиқлимий ресурсларнинг эҳтимолий ўзгаришлари вегетация даврининг 11-19 кунга ошишига, ёзги ва кузги ҳароратнинг кўтарилишига олиб келади. Умумий ҳолда ва айниқса шимолий ҳудудлар учун ҳосилдорликни ўсиши ва унинг сифатини яхшилашга қодир бўлган пахта кўсагининг шаклланиши, етилиши ва очилиши учун шароит яхшиланади.

 Аммо аномал юқори ҳароратга эга кунлар сонининг ошиши Бухоро, Қашқадарё, Тошкент ва бошқа вилоятларда ҳосилдорликнинг пасайишига олиб келиши мумкин. Пахтачилик ривожланишига, айниқса тупроқда намликнинг етишмаслигида, балласт деб номланадиган ҳароратлар салбий таъсир кўрсатади. Балласт ҳароратлар таъсирида ҳосилдорлик йўқотилиши айниқса жанубий туманларда сезиларли бўлади, пахтанинг касалланиши 27-35% га етиши мумкин. Донли экинлар. Тахминларга кўра, донли экинлар умумий майдонида, ҳозирги вақтдаги каби катта қисмни суғориладиган ерлар эгаллайди. Суғориладиган ерларда кузги буғдой ҳосилдорлиги лалми ерлар билан таққослаганда анча юқори бўлади ва бу боғлиқлик келажакда ҳам сақланиб қолинади, чунки кузги буғдойни касалланиши асосий ҳудудларида ёғингарчиликнинг ошмаслиги кутиляпти.

E`TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Iqlim o’zgarishining tuproq eroziyasiga ta’siri

Choʻl zonasining tuproq paydo boʻlishidagi asosiy omillar, tabiiy sharoiti-iqlim, oʻsimliklar, ona jinsi, relyef va boshqalar

Tuproq tarkibi

Tuproq fizikasi

Iqlim o'zgarishi sharoitiga dehqonchilikning adaptatsiya qilish muammolari va tuproq xossalari yaxshilash unumdorligini qayta tiklash va oshirishda innovatsion texnologiyalar