logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Geologiya
  4. Foydali qazilmalar 2

Foydali qazilmalar 2

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1846.5 KB
Ko'chirib olish
REJA : 1. O’ZBEKISTONDA TARQALGAN QAZILMALAR ZAHIRASI 2. RAZVEDKA QILINGAN ZAHIRALAR 3. FOYDALI QAZILMA NOMIDAGI KONLAR www.arxiv.uz FOYDALI QAZILMALARNI SANOATDA ISHLATILISHIGA KO’RA TURLARI Neft, gaz, toshko’mir, yonuvchi slanes va torf kabi yonuvchi foydali qazilmalar energiyaning asosiy manbai hisoblanadi. Hozirgi vaqtda yonuvchi foydali qazilmalar kimyo sanoati uchun ham asosiy xom ashyodir. Bunday foydali qazilmalar cho’kindi, otqindi va metamorflashgan tog’ jinslari bilan bog’liq. Ilmiy-texnik jarayonlar va ilm-fanning yuqori sur'atlar bilan rivojlanishi yonuvchi foydali qazilmalarga, ayniqsa kaustobiolitlarga bo’lgan talablar oshmoqda. Kaustobiolitlar asosan uch guruhga bo’linadi: Neft qatoriga kiruvchi kaustobiolitlar. Bular neft, asfalt, ozokerit va boshqa yarim suyuq hamda qattiq bitumlar; Ko’mir qatoriga kiruvchi kaustobiolitlar - gumit va torflar; Sapropelitlarga kiruvchi kaustobiolitlar - har xil aralash sapropelit (gumuslar, yonuvchi slans)lar. www.arxiv.uz Toshko’mirning asosiy zaxiralari Surxondaryo viloyatidagi Boysun va Sharg’un konlarida joylashgan. Ko’ng’ir ko’mirning eng katta zaxirasi Angren konida joylashgan. O’zbekistonda torf va yonuvchi slanes belgilari juda ko’p. Lekin sanoatda yaroqlilari kam. Shunday qilib, geologik qidiruv, xaritalash, geofizik tekshirishlar va burg’ilash quduqlarini kovlash hisobiga respublikamiz hududlarida yana ko’plab yonuvchi foydali qazilmalarning konlarini va istiqbolli maydonlarini topish mumkin. www.arxiv.uz www.arxiv.uz QATTIQ YONUVCHI QAZILMALAR: TORF, KO’MIR VA YONUVCHI SLANES Torf Torf yonuvchi foydali qazilma sifatida yuqori namlik, kam kislorodli sharoitda biokimyoviy jarayonlar ta'sirida o’simliklarning tabiiy chirishi va chala parchalangan qoldiqlarining to’planishidan hosil bo’ladi. Torf yer yuzasida yoki o’n metrlar chamasidagi chuqurliklarda joylashadi. Torf tqrtlamchi davrda yuzaga kelgan mineral mahsulotlardan organogen birikmalarining ko’pligi (50% dan kam bo’lmagan) bilan, qo’ng’ir ko’mirdan esa namligining va o’simlik parchalarining ko’pligi bilan farqlanadi. Shunday qilib, torfning organik moddasi turli darajada parchalangan qsimlik qoldiqlaridan iborat. Chirindi (gumus) torfga qoramtir tus beradi. Hujayra to’qimalarini yo’qotgan mayda o’simlik tikanlari torfning parchalanish darajasini aniqlaydi. Shuning uchun torfning parchalanishi kuchsiz (20%), o’rtacha (20-35%) va kuchli (35% dan ortiq ) bo’ladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Torfning botanik tarkibiga, paydo bqlish sharoitiga va xossalariga qarab uch turga (yuqori, qtkinchi, pastki) bo’lish mumkin. Torfning fizik-kimyoviy tarkibi uning turiga, darajasiga qarab aniqlanadi. Uning tarkibida S-48-65%; O-25-45%; N-4,7-7%; N-0,6-3,8%; S-1,2% ayrim holda-2,5% ga yetadi. Torfning rangi uning turiga, parchalanish darajasiga qarab-och sariqdan to’q jigar ranggacha (yuqori), kulrang-jigarrangdan sertuproq qoragacha (pastki) o’zgaradi. Torfning zichligi - namlikka, parchalanish darajasiga, kullanishiga, mineral tarkibiga va organogen qismlariga bog’liq bo’lib, oddiy sharoitda yotganda 800-1080 kg/m3 ga yetadi. G’ovakligi 96-97% ga teng o’rtacha yonish issiqligi-21-25 mJ/g. Torfning yonish issiqligi parchalanish darajasi va tutunning oshishi bilan yana ko’tariladi. Torf yirik elektr stansiyalarida, issiqlik elektr markazlarida, zavod va fabrika qozonxonalarida yoqish uchun ishlatiladi. Torfdan qurilish materiallari (plitalar) tayyorlanadi. Gazlashtirish va chala kokslash yo’li bilan kimyoviy moddalar olinadi. Qishloq xqjaligida mineral o’g’itlar va ohak aralashmasini tayyorlashda torf-mineral ammiakli qg’itlar ishlab chiqarishda, sabzavotchilik va gulchilikda biologik yonilg’i, torf-chirindili tuvakchalar yasashda ham ishlatiladi. www.arxiv.uz K O’ M I R Ko’mir-yonuvchi tog’ jinsi hisoblanib, o’simlik va organizm qoldiqlarining parchalanishidan paydo bo’ladi. U sertuproq, yaxlit, qat-qat yoki donador teksturaga, bir xil yoki har xil strukturaga ega. Rangi jigar rangdan kul rang va qoragacha; yaltiroqligi-(nursiz), yaltiroqsiz va metallsimon. Ko’mir yer sharida eng ko’p tarqalgan yonuvchi foydali qazilmadir. Uning 3000 dan ortiq konlari va havzalari ma'lum. O’zbekistonda ko’mirning Sharg’un, Angren va boshqa konlari mavjud. Ko’mir asosan ikki qismdan iborat: organogen moddalar va mineral aralashmalar. Organogen moddalar orqali ko’mirning muhim xossalari aniqlanadi. Organogen moddalar asosan uglerod, kam holda kislorod, vodorod, oltingugurtdan; oz miqdori azot, fosfor va mineral aralashmalardan tashkil topgan. Organogen moddalar massasi-quruq ko’mir massasining 50- 97 % ni tashkil qiladi. Mineral aralashmalari organogen massada yoki ko’mir tabaqalarida kristall, konkresiya, mayda qat-qatlik va linza shaklida bo’ladi. Bunda gilli mineral juda ko’p tarqalgan. Ular noorganogen materiallar massasining umumiy 60-80% miqdorini tashkil qiladi. Kam miqdorda karbonatlar, sulfidlar, temir va kvarslar kuzatiladi. Undan tashqari juda kam miqdorda rangli va kamyob metallar sulfidi, fosfatlar, sulfatlar, metallarning ishqorli tuzlari uchraydi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Yo n u v ch i s l a n e s Yonuvchi slaneslar mergelli, gilli, kremniy tarkibli cho’kindi jinslardan tarkib topib, uning tarkibida 10- 50%, ayrim hollarda 60% gacha singenetik yo’l bilan cho’kkan organogen moddalar ishtirok etadi. Ular jigar rang, sariq, kul rang tusga va varaqsimon yoki yaxlit teksturaga ega. Ayrim hollarda "yonuvchi slanes" atamasi kaustobiolitlarni anglatadi. Ular yer ostida ko’milib qolgan o’simlik va hayvonot qoldiqlaridan paydo bo’lgan. Ularning qattiq navlari- torf, ko’mir, sapropelitlar, suyuq navlari esa - neft va uning o’zgarishidan paydo bo’lgan asfalt, ozokeritdir. Yonuvchi slanesdagi organik moddalarning dastlabki materiallari biomassadan, oddiy suv o’tlaridan, kam darajada oliy o’simlik va kam holda hayvonot organizmlaridan hosil bo’lgan. Yonuvchi slaneslarning organogen moddalari tarkibida yuqori miqdorda vodorod (7-10%)ning bo’lishi, termik qayta ishlashda uchuvchi komponentlarning ko’p ajralib (90% gacha) chiqishi va yonganda yuqori miqdorda issiqlik chiqarishi bilan xarakterlanadi. www.arxiv.uz Asosiy mineral komponentlari: kalsit, kvars, gilli minerallar, kam miqdorda dala shpati, pirit, aksessor minerallar hisoblanadi. Yonuvchi slanesning yonish issiqlik hajmi 5 mJ/kg bo’lgandagina sanoatga yaroqli yoqilg’i sifatida foydalaniladi. Konlarning ko’pchilik qismi platforma viloyatlariga taalluqli bo’lib, gorizontal va kuchsiz qiyshaygan holda yotadi. Yonuvchi slaneslardan yog’ va gaz haydashda, qattiq yoqilg’i sifatida, slanesli smolalardan kimyoviy xom-ashyo (fenol, plastifikator) va uning chiqindisi - kuldan qurilish materiallari sifatida foydalaniladi. Ayrim yonuvchi slanes konlarida yuqori miqdorda mis, molibden, uran, qo’rg’oshin, sink, vanadiy uchraydi. Ular ma'dan xom ashyosi sifatida baholanadi. www.arxiv.uz Ko’mirli yotqiziqlarning hosil bo’lishi Ko’mirning paydo bo’lishi ikki bosqichda, ya'ni gumitlanish (gumifikasiyalanish) va ko’mirlanish jarayonida sodir bo’ladi. Gumitlanish bosqichi o’simlik tikanlarining yer usti suvlari ta'sirida parchalanishidan boshlanib, torf yoki sapropelitlarning paydo bo’lishi bilan tugallanadi. Torfning paydo bo’lishi uchun parchalangan o’simlik materiallarining to’planishi oksidlanishga nisbatan ustunlik qilishi kerak. Bunday jarayon kislorodning chegaralangan ishtirokida namlik sharoitida namoyon bo’lishi mumkin. O’simlik moddalari qurigandan keyin namlik sharoitiga tushib aerob va anaerob mikroorganizmlarning faol ta'siriga uchraydi. Undan tashqari parchalanish jarayonida suv, havo, iqlim va ishqorlar qatnashadi. Parchalanish jarayoni gumin kislotasini hosil qiladi. Gumin kislotasi ko’ng’ir rangli amorf gumin moddasini vujudga keltiradi. Oddiy kisloroddan to’liq chegaralangan sharoitda o’simlik va oddiy xayvonot organizmlarining parchalanishidan sapropellar tashkil topadi. Sapropel paydo bo’lish jarayoni "bitumlanish" deb ataladi. Bitumlanish moy va mumning parchalanishi natijasida moyli kislota va bitumlarning paydo bo’lishidir. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Bitumlanish muhiti - ishqorli; shuning uchun ham, uning xossasi guminlanishga qarama-qarshidir. Agar guminlanishda (gumifikasiya) o’simlik materiallari oksidlansa, bitumlanish jarayonida esa ularni qayta tiklashga imkoniyat tug’iladi. Ikkinchi ko’mirlanish bosqichi paydo bo’lgan torf yoki sapropellar ustini cho’kindi jins qatlamlari qoplangandan keyin hosil bo’ladi. Bu sharoitda torf va sapropel ko’mir qazilmasiga o’tishi mumkin. Lekin gumusli va sapropelli ko’mirlar bir biridan tashqi ko’rinishi, kimyoviy tarkibi, sifat ko’rsatkichlari bilan farqlanadi. Cho’kindi jinslar va ular ichida joylashgan ko’mir tabaqalari bilan birgalikda ko’mirli yotqiziqlarni tashkil qiladi. Ularning paydo bo’lishi uzoq vaqt davom etgan bo’lib, uning o’alinligi 10-15 km ga yetishi mumkin. Ko’mirli tabaqalar ko’mirli formasiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Asosiy ko’mir tabaqalari oddiy va murakkab bo’ladi. Ikki xil tog’ jinsi qatlamlari o’rtasida joylashgan ko’mir tabaqalarining qismi "ko’mir pachkasi" deb ataladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Platformaning qattiq zaminida hosil bo’lgan ko’mir konlari - o’zining tagida yotgan tog’ jinslarining yuvilib ketgan yuzasida yotishligi, har xil maydonda tarqalganligi, ko’mir tabaqalarining kamligi va gorizontal (tekis) yotishligi bilan xarakterlanadi. Ko’mir konlarining paleogeografik belgilariga qarab parallik (okeanga yaqin) va limli (dengiz) sharoitida hosil bo’lishi mumkin. Parallik konlari stratigrafik kesimining turg’unligi, okean cho’kindilarining katta maydonlarga tarqalganligi bilan xarakterlanadi. Limli ko’mir konlarida litologik kesimlari turg’unsiz va o’zgaruvchan, cho’kindilari esa kontinental qiyofaga ega. Bu konlar uncha katta emas. www.arxiv.uz KO’MIRNING PAYDO BO’LISH JARAYONLARI, BOSQIChLARI VA UNING GENETIK TURLARI 1. Ko’mirlar va ko’mir paydo bo’lishining belgilari qattiq yonuvchi foydali qazilmalarning paydo bo’lishi (genezisi) to’g’risida hech kimning e'tirozi yo’q. Chunki metamorflashgan hamma tog’ jinsi turlarida o’simlik va hayvon organizm qoldiqlarini topish mumkin. Hatto eng kuchli metamorflashgan toshko’mirlarda ham mikroskop orqali ayrim o’simlik qoldiqlarining reliktlarini yoki spora va gul changlarini aniqlash mumkin. Bu dalillarning hammasi ko’mirning biogen yo’l bilan hosil bo’lganligidan dalolat beradi. Neft va gazlarning genezisi to’g’risida har xil nazariy fikrlar ma'lum. Lekin neftda ko’mirnikidek dastlabki jins qoldiq reliktlari yo’q. Uning kimyoviy tarkibi ko’mirniki bilan bir xil. Neftning organogen yo’l bilan hosil bo’lganligiga ko’pgina dalillar ma'lum. Shuning uchun neft va gaz konlarini qidirish ishlari ularning biogen yo’l bilan paydo bo’lgan degan nazariya asosida olib boriladi. Shu bilan bir qatorda neftning abiogen yo’l bilan paydo bo’lganligini tasdiqlovchi dalillar ham ma'lum. Hozirgi vaqtda magma jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan neft konlari aniqlangan. Ma'lumki, ma'lum bir bosqichda magmaning sovishi natijasida ularda vodorod va uglerod reaksiyasi sintezi namoyon bo’lib, uglevodorod hosil qiladi. Differensiasiya va kristallizasiya natijasida ularning molekulalari murakkablashadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Tarkibi va xossasi neftnikiga juda o’xshash bo’ladi. Neft va gaz konlarining paydo bo’lish muammosi katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Chunki yer qobig’idagi neft va gaz zaxiralari ular bilan bog’liq. Agar neftning magma yo’li bilan paydo bo’la olishligi aniqlansa, bu holda ularning yangi katta uyumlarini ochish istiqbollari ancha kengayadi. Neftning paydo bo’lish masalasi alohida mavzuda ko’riladi. Bu yerda biz torf, ko’mir, yonuvchi slaneslarning manbalari to’g’risida to’xtaymiz. Ma'lumki, hamma yonuvchi foydali qazilmalarning paydo bo’lishida uglerodning o’rni juda kattadir. Uglerodning mantiyada paydo bo’lishini quyidagi dalillar bilan tasdiqlash mumkin. Ya'ni ular arxey va proterozoy qadimiy tog’ jinslarida keng tarqalgan bo’lib, yerda hayot boshlanishidan ancha oldin paydo bo’lgan. Ozod (erkin) uglerodning eng ko’p to’planishi 500 mln. yil oldin boshlangan hayotning eng yuqori rivojlangan davriga to’g’ri keladi. Shuningdek, uglerodning yig’ilishida asosiy o’rinni biosfera tashkil qilib, atmosfera va gidrosferadagi uglerodlar miqdorini tartibga solib turadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Torf va sapropelni vujudga keltiruvchi o’simliklar - sellyuloza, gemisellyuloza, lignin (uglerodga boy modda), yog’, mo’miyo, kutika, smola, sternina, sporonina, polenina, oqsilli, niktenli moddalardan tuzilgan. Oliy sinfli o’simliklar asosan sellyuloza, legnina va kam miqdorda oqsil, yog’, mo’miyo, smoladan tarkib topgan. quyi o’simliklar esa oqsilga, yog’ga boy, sellyulozaga, ligninga kambag’alroq bo’ladi www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Islomov O.I., Shoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya T., «Ukituvchi» 1971 yil. 2. Kuznetsov S.S. Geologiya ,UzSSR «Urta va oliy maktab», davlat nashriyoti,T., 1960. 3. 3. «Geologiya lugati»UzSSR FA nashriyoti T.,1958. 4. 4. Ananyev V.P., Peredelskiy A.V. Injenernaya geologiya. Iz-vo 5. «Vo`sshaya shkola», M-1980. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Foydali qazilmalar
Amerika tuproqlari 2
Yer osti suvlari 2
Metamorfizm va metamorfik tog’ jinslari 2
Cho‘kindi tog‘ jinslari tasnifi va mineral tarkibi. Cho‘kindi jinslarning xossalari va turlari. Kaustobiolitlar