Endogen geologik jarayonlar - Geologiya - Slaydlar

Endogen geologik jarayonlar

Yuklangan vaqt:

05.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2720.9443359375 KB

Ko'chirib olish

Endogen geologik jarayonlar

REJA: 1. Endogen geologik jarayonlar 2. Magmatizm 3. Vulkanizm 4. Metomorfizm 5. Tektonik harakatlar 6. Zilzilalar

ENDOGEN GEOLOGIK JARAYONLAR Endogen geologik jarayonlar ekzogen jarayonlardan sharoiti, ko‘lami va fizik-kimyoviy muhiti bilan tubdan farq qiladi. Endogen geologik jarayonlar katta chuqurlikda yuqori harorat va bosim ostida kechadi. U yerdagi mineral va ma’dan hosil qiluvchi asosiy omillar quyidagilardir: • Qizigan gazlar; • Gidrotermal (gidro – suv, termal – issiq) eritmalar; • Mantiyada vujudga keluvchi olovsimon suyuq magmatik qotishma.

ENDOGEN GEOLOGIK JARAYONLAR Yer qa’rida kechadigan endogen geologik jarayonlarni to’g’ridan- to’g’ri kuzatish va o’rganish mushkul ish. Shuning uchun ular chuqur o’rganilmagan. Endogen geologik jarayonlarni har tomonlama o’rganish ularni quyidagi turlarga: magmatizm, vulkanizm, metamorfizm va tektonik harakatlarga ajratish imkonini beradi.

MAGMATIZM “ Magmatizm” deganda yerning chuqur qa’rida paydo bo’lib, yer yuzasiga intiluvchi olovsimon suyuq qorishma – magma bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar tushuniladi. Magmaning yer po’sti ichkarisida kristallashib qotishi yoki yer yuzasiga otilib chiqib qotishiga qarab magmatizm ikki turga ajratiladi: 1) intruziv magmatizm; 2) effuziv magmatizm. Ikkinchi, ya’ni effuziv magmatizm “vulkanizm” deb ham ataladi. Vulkanizm - keng ma’nodagi magmatizm jarayonining bir ko’rinishidir.

MAGMATIZM “ Magma” - murakkab silikat tarkibli olovsimon suyuq massadir. Uning asosiy qismi kremniy oksidi (SiO 2 ) dan iborat bo’lib, uning miqdori 40% dan 70% gacha boradi. Qolgani alyuminiy, temir, magniy, kaltsiy, natriy va boshqa elementlar oksidlariga to’g’ri keladi. Magmaning bir qismi gazlar va metallarning birikmalaridan iborat bo’lib, uning birlamchi o’choqlarini paydo qiluvchi modda mantiyaning yuqori va yer po’stining quyi qismida yuqori bosim va harorat ostida qattiq holda bo’ladi. Magma yerning chuqur qa’rida sovib shakli, o’lchamlari va sharoiti bo’yicha turli tanalarni hosil qiladi. Tanalar ikkiga bo’linadi: 1) o’ta chuqurlikdagi, 2) yuzadagi tanalar.

MAGMATIZM 1-rasm. Lakkolit va lopolit. “ Lakkolit” – yassi, do’mboq, gumbaz-simon yoki qo’ziqorin shaklidagi tana bo’lib, diametri yuzlab metrgacha, ba’zan kilometrgacha bo’lishi mumkin. “ LоpоIit” – grek tilida “tovoq”, “hovuz” ma’nosini beradi. Lakkolitga o’xshash shakl hosil qiladi, faqat osti lagan kabi botiq bo’ladi (1-rasm).“ Dayka” – tik paxsa devor ko’rinishidagi tana. qalinligi 1000-1500 mgacha, uzunligi yuzlab kmga yetadi.

MAGMATIZM “ Sill” – cho’kindi jinslar qatlamlari orasida ularga mos holda joylashgan magmatik tanalar bo’lib, yagona oqib chiquvchi kanal orqali bir-biri bilan birlashgan bo’ladi. “ Nekk” – silindrsimon magmatik tana. "Vulkan bo’yin” deb ham ataladi. Yuqoridan qaraganda ko’proq dumaloq yoki oval shaklda bo’ladi. “ Tomirlar” – daykaga o’xshash bo’lib, ulardan kichikligi bilan farq qiladi. Shakli noto’g’ri, to’lqinsimon tomirlar ko’rinishida bo’ladi. Tog’ jinslaridagi yoriqlarda vujudga keladi.

VULKANIZM Magmaning yer yuzasiga otilib chiqishi “ vulkanizm ” deb ataladi. Tashqariga chiqqan magmaga “ Iava ” deyiladi. Lavaning tarkibi magmanikidan sezilarli darajada farq qiladi, ya’ni lavada uchuvchi moddalar yo’q bo’ladi. “ Vulkan ” so’zi qadimgi rimliklarda “olov xudosi" ni ifodalagan. Geologiyada esa “vulkan” atamasi magmaning yer yuzasiga chiqadigan dumaloq yoki darzlik ko’rinishidagi yoriqni bildiradi. Vulkanning tuzilishida bo’g’iz, krater va konus kabi qismlar ajratiladi (2-rasm).

VULKANIZM 2-rasm. Vulqon tuzilishi. Faolligi bo’yicha vulkanlar ikki xil bo’ladi: 1) harakatdagi va 2) so’nggan vulkanlar. Vulkan mahsulotlari uchga bo’linadi: gaz, qattiq va suyuq mahsulotlar. Vulkan bombalarini lavaning qotgan yirik bo’laklari (yong’oqdan katta bo’lib, bir necha tonnagacha) tashkil etadi (3- rasm).

VULKANIZM 3-rasm. Vulkan bombalari. Vulkanlar otilish xususiyatiga ko’ra uch toifaga bo’linadi: lavali, aralash va gazli-portlovchi vulkanlar. Bundan tashqari o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra ham vulkanlar yoriqli, Gavay, Stromboli, Vulkano, Etno-Vezuvian, Mon-Pele, Katmay, Krakatau, Bandaysan kabi tiplarga ajratiladi.

VULKANIZM 4-rasm. Islandiyadagi Stokkur geyzeri. Yer yuzasiga kuchli bosim ostida davriy ravishda qaynoq suv va suv bug’larini otib turuvchi buloqlar “ geyzerlar ” deb ataladi (4-rasm). Geyzerlar suvi odatda kuchsiz mineral- lashgan bo’ladi. Ular tarkibida har 1 m hisobida 1,5-2 g natriy, kalsiy, magniy va suvli kremnezem bo’ladi.

TEKTONIK HARAKATLAR Yer po’stidagi barcha tabiiy harakatlar tektonik harakatlar deb ataladi. Ular umumiy harakat qilish yo’nalishiga ko’ra vertikal va gorizontal, tezligi bo’yicha bir maromda va keskin, vaqt bo’yicha ohista va tez, davomiyligi bo’yicha esa doimiy va davriy kabi turlarga bo’linadi. Tektonik harakatning asosiy sabablari bo’lib: • Yer qa’rida kechadigan radioaktiv parchalanish energiyasi; • Yerning gravitatsiya energiyasi; • Quyoshning va Oyning tortish kuchi; • Yerning o’z o’qi va Quyosh atrofida aylanishi hisoblanadi.

ZILZILALAR Yer po’sti ayrim qismlarining to’satdan silkinishi “ zilzila ” deb ataladi. Zilzilalar “seysmik hodisa” deb ham ataladi. Keltirib chiqargan omillarga qarab zilzilalarni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) ekzogen (yer osti o’pirilishi, meteoritning yer yuzasiga kelib tushishi va h.k.) 2) endogen zilzilalar. Zilzilalarning kuchini aniqlash uchun turli shkalalar ishlatiladi. Ular zilzilalarni sifat yoki son jihatdan baholaydi. Sifat shkalalari ballarda ifodalanadi va inshootlarning buzilish darajasi, odamlarning hayajoni kabi ko’rsatkichlarni shartli baholash asosida tuziladi. Amaliyotda zilzilalarning 12 balli sifat shkalasi keng tarqalgan.

ZILZILALAR Zilzilalarning son shkalasi namunasi sifatida amerikalik olim Ch. Rixter tomonidan yaratilgan shkala qo’llaniladi. Unda zilzila kuchi magnitudalarda o’lchanadi. Magnituda qiymatlari 0 dan 9,8 gacha bo’lib, uning 12 balli sifat shkalasi orasidagi farqi quyidagicha: Ballar Magnitudalar Ballar Magnitudalar 4-5 3.0-3.9 9-11 7.0-7.9 6-7 5.0-5.9 11-12 8.0-9.8 7-9 6.0-6.9

GORIZONTAL TEKTONIK HARAKATLAR Burma hosil qiluvchi va umuman gorizontal tektonik harakatlar yer po’stida hosil bo’lgan tog’ jinsiarining birlamchi yotish holatini o’zgartiruvchi harakatlardir. Ular qatlamlarni egib-bukib tashlaydi, yoriqlar va darzliklar paydo qiladi. Egiluvchan va bukiluvchan bo’lgan tog’ jinslari burmalar shakliga kiradi. Qatlamlarning egilib- bukilishi, yaxlitligining buzilishi hamda uzilib ajrashi natijasida hosil bo’lgan shakllar (strukturalar) tektonik buzilmalar deb nomlanadi. Tektonik buzilmalar ikki katta guruhga ajratiladi: 1) burmali (plikativ) va 2) uzilmali (dizyunktiv) buzilmalar. “ Burmali buzilmalar.” Bunday buzilmalarning asosiy ko’rinishiaridan biri burmadir.

GORIZONTAL TEKTONIK HARAKATLAR “ Burma” deb qatlamlarning to’lqinsimon bukilishiga aytiladi. Qavariq burmalar antiklinal, botig’I eas sinklinal deb ataladi. Barcha burmalarning quyidagi elementlari mavjud: qanotlari, qulfi va yadrosi (5-rasm). 5-rasm. Burmaning tuzilishi va elementlari.

GORIZONTAL TEKTONIK HARAKATLAR Burmadan tashqari bu guruhga yana monoklinal va fleksura kabi burmalar ham kiradi. Tog’ jinsi qatlamlarining bir tomonlama qiya yotishi “monoklinal” deb ataladi. “Fleksura” deb, qatlamlarning tizza yoki zinapoya ko’rinishida bukilishiga aytiladi. Uning bukilgan joyidan ikki tomondagi qismi qanotlari hisoblanadi. (6-rasm) 6-rasm. Mos (a) va nomos (b) fleksuralar. Strelkalar bilan fleksura qanotlarining bukilish yo’nalishi ko’rsatilgan.

GORIZONTAL TEKTONIK HARAKATLAR Burma qanotlari va qulfiga qarab, uning shakli ham turlicha bo’ladi: 1) o’tkir; 2) izoklinal (“izo” – teng, “klino” – burchak); 3) yelpig’ichsimon; 4) sandiqsimon (7-rasm). 7-rasm. Burma qanotlarining o’zaro joylashuviga ko’ra turlari: a) oddiy, normal; б) izoklinal to’g’ri va teskari (в); г) yelpig’ichsimon siqilmagan va siqilgan (д).

GORIZONTAL TEKTONIK HARAKATLAR Uzilma bloklarining surilish yo’nalishi va surilish yuzasining burchagiga qarab uzilmali buzilmalarning quyidagi turlari ajratiladi: 1) tushirma, 2) ko’tarma, 3) bostirma, 4) siljima, 5) kengayma, 6) qoplama, 7) gorst, 8) graben (8-rasm). 8-rasm. Tog’ jinsi qatlamlari butunligini uzlishi, yorilishi va sinishi guruhlari: 1) sbros; 2) vzbros; 3) sdvig; 4) nadvig; 5) gorst; 6) graben.

METAMORFIZM “ Metamorfizm” – tog’ jinslarini yuqori harorat va bosim hamda qaynoq eritma va gazlar ta’sirida o’zgartiruvchi jarayondir. Bu jarayonda Yerning ichki issiqligi, yuqori bosim, magmatizm va tektonik harakatlar faol ishtirok etadi. Metamorfizmga uchragan jinslarga slanetsli tuzilish va minerallarning yo’l-yo’l joylashuvi xos xususiyatdir. Ana shu omillarning qaysi biri ko’proq ta’sir etishiga qarab metamorfizmning quyidagi ko’rinishlari ajratiladi: dinamometamorfizm, termometamorfizm, pnevmatolit va gidrotermal metamorfizm, kontakt va regional metamorfizm.

METAMORFIZM “ Dinamometamorfizm” – tog’ jinsi minerallarining bosim ta’sirida o’zgarishidir. Bunda tog’ jinslari teksturasi o’zgaradi, masalan, yersimon gillar teksturasi slanetsli teksturaga aylanadi. “ Termometamorfizm” – tog’ jinslari kuchli qiziydigan joylarda ro’y beradi. Issiqlik manbai bo’lib magma, qisman qaynoq gaz va eritmalar hamda yer qa’ridagi yuqori harorat hisoblanadi. Ming yillar davomida uzoq qizigan jinslar qayta kristallanadi va mineral tarkibini o’zgartiradi. Masalan, ohaktoshlardan marmar, qumtoshlardan kvartsit jinslari paydo bo’ladi.

METAMORFIZM “ Pnevmatolit va gidrotermal metamorfizm” – magmadan ajralib chiqqan gazlar va suv bug’lari ta’sirida tog’ jinslarining o’zgarishidir. Qaynoq gaz va suvli eritmalar jinslarning darzliklari va bo’shliqlariga kirib borib, ularning mineral tarkibini o’zgartiradi. “ Коntakt metamоrfizmi” – magmaning yon atrofidagi tog’ jinslari bilan chegarasida, ya’ni kontaktida ro’y beradi. Kontaktning kengligi magmaning chuqurligi, o’lchamlari va tarkibiga bog’liq bo’lib, bir necha smdan yuzlab metrgacha bo’lishi mumkin.

METAMORFIZM Magma bilan kontaktdagi jinslar o’zaro modda almashish kimyoviy jarayoni metasomatoza deb ataladi. Bu jarayonda yangi skarn deb ataluvchi jinslar paydo bo’ladi. Skarnlar bilan temir, mis, volfram, molibden, qalay, rux, qo’rg’oshinning yirik konlari bog’liq. “ Regional metamorfizm” odatda katta hududlarda ro’y beradi va chuqurlikda yuqori harorat (300° - 800°C) ostida kechadi. Tog’ jinslari qayta kristallashadi; metasomatizmda slanetslanish ro’y beradi va minerallarning tarkibi hamda strukturasi va teksturasi o’zgaradi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!

O'xshashlar

Endogen jarayonlar

Egzogen jarayonlar. Shamollarning geologik ishi

Daryolarning geologik ishi

Ekzogen jarayonlar

Ekzogen jarayonlar. Nurash