Daryolarning geologik ishi - Geologiya - Slaydlar

Daryolarning geologik ishi

Yuklangan vaqt:

13.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

429.84375 KB

Ko'chirib olish

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI GEOGRAFIYA VA EKOLOGIYA FAKULTETI MAVZU: Daryolarning geologik ishi

Reja: Daryolarning geologik faoliyati  Vaqtincha oqar suvlarning geologik ishi  Yer osti suvlarining geologic faoliyati  Xulosa  Foydalanilgan adabiyotlar

Daryolarning geologik faoliyati  Kompleks ekzogen jarayonlar qatog‘ida materiklar yuzasi-ning relefini o‘zgartirishda asosan daryolar katta rol o‘ynay-di. Yer yuzidagi daryolar ham yemiruvchi, buzuvchi, ham yaratuvchilik faoliyatlari bilan ekzogen jarayonlari ichida alohida o‘rinni egallaydi. Daryolarning geologik faoliyati uch xil yo‘l bilan amalga oshadi: 1-tog‘ jinslarini yemirish -- eroziya, 2-suv yorda-mida yemirilgan jins mahsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish —surish, oqizish, eltish va 3-ularni joy-joyiga to‘plab yotqizish — akkumulyatsiya. Lekin daryolarning geologik faoliyati jadalligi, vaqt jihatidan ma’lum joylarda namoyon bo‘lishi daryolarning tarixiy rivojlanish jarayoni bilan belgilanadi. Daryolar bajarayotgan geologik ishining natijasi ulariing kuchi va qudratiga bog‘liq. Daryo suvining kuchi suvning massasiga va uning oqish tezligiga to‘g‘ri proporsionaldir

Eroeiya deb daryolarning yemirish, qo‘porish ishlari tushuni-dadi; Eroziya tog‘ jinslarini, tekislik yotqiziqlarini buzadi, yemiradi, qulatadi, parchalangan mahsulotlarni esa boshqa yerlarga oqizib ketadi; daryo o‘zanini chuqurlaydi, qirg‘oqlarni ken-gaytiradi, o‘zanida bo‘lgan mavjud tosh va qumlarni yuvib keta-di; oqizib keltirgan jins mahsulotlarini yotqizib qoldiradi; daryo o‘z oqish yo‘lini o‘zgartirsa yuqoridagi jarayonlar yana bosh-qatdan qaytariladi. 

 O’rta Osiyo daryolari bir yilda 1km kv maydondan 5 tonnadan tortib 3000 tonnagacha bo‘lgan maydalangan jinslarni va zarra-chalarni yuvib oqizib ketadi. Kavkaz daryolari esa 75—2248 tonnagacha jinslarni yuvib olib kelar ekan. Bulardan tashqari bir yilda erozion maydonlarni hisobga olmaganimizda Don va Reyn daryolari 4 mln. tonna mahsulotlarini oqizib kelar ekan. Ana shu tariqa Terek — 28 mln. tonna, Volga — 43 mln tonna, Du-nay — 82 mln. tonna, Hind — 226 mln. tonna, Amudaryo — 570 mln. tonna jins oqiziqlarini tashib keladi. Mana shular hiso-bidan tog‘ jinslarining, tekisliklarning balandligi kamayib boradi, botqoqliklaya hosil bo‘ladi va cho‘kindi jinslar qatlam-lari yuzaga keladi./

 Akademik Mavlonov delyuvial lyossimon jinslarni 2 ga buladi  1 mayda donador tuproqlardan iborat  2 chag'irtosh qumli aralashmalardan iborat

 Vaqtincha oqar suvlarning geologik ishi.  Umuman oqar suvlarning geologik ishi yer yuzidagi suvning aylanma harakati bilan bog’liq bo'lib, yog’in-sochin natijasida ro'y beradi. Vaqtincha oqar suvlar o’zansiz va o'zanli bo'lishi mumkin. Yomg’ir suvlari tub jinslar yuzasidagi elyuvial yotqiziqlarni qiya yonbag’irlarda yemirib, yuvib ketadi.  Bu hodisa eroziya deb ataladi. Tekis qiyaliklarda yomg’ir suvlari tekis yuvish ishini olib boradi, bunda kichik ariqchalar yoki soylar vujudga kelmaydi. Nishab joylar, ariqchalar mavjud bo'lgan joylarda suv ular bo'ylab harakat qiladi.  Yer yuzining qiyaligi ko'proq bo'lsa, tushadigan yomg’ir suvlarini yuvish, sidirish ishlari kuchliroq va tezroq bo'ladi. Yonbag’irlardagi o'simliklar yuvilish, yemirilish ishlarini kamaytirishi, to'sqinlik qilishi mumkin. Yumshoq tog’ jinslaridan tashkil topgan yonbag’irlar ko'proq yemiriladi, eroziyaga uchraydi, qattiq jinslar esa, asta- sekin yemiriladi. O'zansiz vaqtincha oqar suvlar pirovardida yonbag’irlarda ariqlar va soylarni vujudga keltiradi, ya’ni o'zanli oqadigan suvlar uchun asos yaratib beradi. O'zansiz oqar suvlarning mahsulotlari yaxshi yumaloqlanmagan, saralanmagan va yaxshi silliqlanmagan bo'ladi. Ba’zan fanallyuviy deb ham yuritiladi, sababi tog’ etagidagi konusdagi (yoyilma) jinslar allyuviy yotqizig’iga o'xshab ketadi.

 O'zanli vaqtincha oqar suvlar muhim geologik ishni: 1) chuqurlatish eroziyasi ( yuqori oqimda), yuvish, o’yish; 2) hosilani olib ketish (o'rta oqimda) va yemirish; 3) Saralanmagan yotqiziqlarni ( quyi oqimda) to'plash kabi ishlarni bajaradi. Ular yirik jinslarni ham uzoq masofaga olib ketadi. Ayniqsa, sel suvlari yonbag’irdan tushgan siniq jinslar bilan birga juda kuchli yemirish ishini bajaradi. Soydagi sel suvi orasidagi oqiziq loyqa, qattiq jins suvdan 3 hissa ko'p bo'ladi. Bu toshlar zarb bilan qattiq jins qatlamini sindirib, yemirib o'zi bilan 30 - 50 km ga olib keta oladi.  Tog’ vodiylarida kuchli jaladan keyin hosil bo'ladigan oqim sel deb ataladi. Sel soyalarning quyi tomoniga qum, shag’al, xarsang va loyqa aralashgan hosilalarni olib borib tashlaydi. Sel oqiziqlari tashqi ko'rinishda xuddi lavaga o'xshaydi. Bunday selni Yevropada mura deb yuritiladi.

Doimiy oqar suvlarning geologik ishi  O'zanlar bo'ylab yil bo'yi uzluksiz oqadigan suvlar - daryolar – doimiy oqar suvlar deb ataladi. Oqar suvlarning harakat tezligi rel'yef qiyaligi va suv massasiga bog’liq. Daryo o'zanida harakatda bo'lgan suvlar to’g’ri parallel oqmaydi, aksincha doimo aylanma (turbulent), ya’ni suv yuzasidan pastga, o'rtadan chekkaga yo'nalgan bo'lib, katta kuchga ega bo'ladi va o'zan osti hamda qirg’oq yonini yemiradi. Oqar suvning bunday ishiga eroziya deyila di.

 Quruqlikdagi hamma oqar suvlarning yemirish va yuvish ishiga denudatsiya deyiladi. Daryolar ikkita turga bo'linadi:  Tog ‘ daryolari  Tekislik daryolari.  Tog' daryolari suvi kam bo'lishiga qaramasdan nihoyatda katta geologik ish bajaradi. Ularda chuqurlama eroziyasi, suv baland joylardan o'rta va quyi oqimi tomon katta tezlik bilan harakat qilganda o'zan tagini o'yib lotincha V harfiga o'xshash chuqur daralarni hosil qiladi. Bunday daralar Norin, Chirchiq, Ohangaron yuqori oqimida ko'p uchraydi. Bahor va kuz fasllarida chuqurlatish eroziyasi yana ham kuchayadi.  Daryolarning yirik ishlaridan yana biri yonlama eroziya uning o'rta oqimida ro'y beradi. Bunda daryolar tagini o'ymay, balki ikki sohil yonini yemiradi va U harfiga o'xshash shaklni vujudga keltiradi. Bunday daryolar tekislikda buralib-buralib oqib meandralarni hosil qiladi. Ba’zi meandralar keyinchalik qoldiq holda staritsa deb ataladigan qoldiq ko'llarni, to'qayzorlarni vujudga keltirishi mumkin.

 Chuqurlatish eroziyasi. Daryo rivojlanishining boshlang‘ich bosqichlarida chuqurlatish eroziyasi ustuvor bo‘ladi. Bunda u eroziya bazisiga nisbatan muvozanatga kelish uchun jadal suratda o‘zining o‘zanini chuqurlatib yuvaboshlaydi. eroziya bazisi eroziya chuqurigini belgilaydi. U asosiy daryo va uning irmoqlaridan iborat bo‘lgan butun bir tizimni rivojlantiradi.  Yon eroziya. Daryo vodiylarida chuqurlatish eroziyasi bilan bir qatorda yon eroziya ham rivojlanadi. Daryo rivojlanishining dastlabki bosqichlarida uning hissasi juda kam bo‘ladi. Muvozanatlik profilining shakllanishi davomida chuqurlatish eroziyasi susayib boradi va yon eroziya bilan almashadi. Yon eroziya tufayli daryo har ikkala sohilini yuvib, vodiyni kengaytirib boradi.  Tashish (transportirovka). Daryo oqimlari nurash va eroziya jarayonlarda hosil bo‘lgan materiallarni oqimga qo‘shib oladi va ularni oqim yo‘nalishida tashiy boshlaydi. Bunday tashish turli usullarda sodir etiladi: 1) o‘zan tubida dumalatish; 2) loyqa sifatida muallaq holda, 3) kolloid va chin eritmlar holida.  O‘zan tubida dumalatish yo‘li bilan ko‘chiriladigan material chuqurlatish eroziyasini kuchaytiradi va o‘zi ham asta-sekin maydalanadi va dumaloqlanadi. SHu yo‘sinda g‘o‘latoshlar, graviy va qum donalari vujudga keladi.  Daryo suvlarida erigan holda karbonatlar (CaCO3, MgCO3, Na2CO3), sulьfatli birikmalar (CaSO4, MgSO4, Na2SO4), tuzlar va kremnezem tashiladi. erigan moddalarning 60% karbonatlardan iborat bo‘ladi.  Allyuviyning shakllanishi (akkumulyasiya). Daryolarning eroziya ustuvor bo‘lgan dastlabki rivojlanish bosqichlaridayoq uning ba’zi uchastkalarida bo‘lakli jinslar to‘plana boshlaydi. Oldin bu yotqiziqlar turg‘un bo‘lmaydi. Daryolar to‘lib oqqanda, suv hajmi va oqim tezligi oshishi tufayli, ular yana oqimga qo‘shilib ketadi va pastga qarab tashila boshlaydi.

Yer osti suvlarining geologic ishi  Yer sathida tog‘ jinslarining yemirilishi, ular o‘rmida yangi xil jinslar paydo bo‘lishi, relef shakllarining o‘zgarishi ka--bi ekzogen faktog‘lari qatog‘iga yana yer osti suvlarining geolo-gik faoliyatlari qam kiradi. Yer__osti_su_vl4ri avvaliga kishi bilmas geologik ishlarni bajaradi, keiinchalik bularga ahamiyat -beradigan bo‘lsak, ular xalq xo‘jaligi uchun zararli h_am xatarli geologik ishlarni qilib qo‘ygan bo‘ladi. Yer ostida hosil bo‘lgan uzundan-uzun yo‘laksimon rorlar, katta-katta g‘ovak va kovaklar, o‘ralar, tonellar, buloq yo‘llari va ularning sistemalari, shu •buloqlar bor joyda o‘pirilish va buzilish jarayonlari, avtoma-gistral va so‘qmoq yo‘llarning buzilib ketishi, qurilgan inshoot-larning. cho‘kishi va h. k. fikrimizning dalilidir, Lekin yer osti •suvlarining foydali taraflari ham ko‘p. Cho‘l, vodiy va tog‘ldi nohiyalarda, tepaliklar tagida qishloq xo‘jaligi hamda chorvachilik uchun juda zarur bo‘lgan bitmas-tuganmas suv to‘plam-lari, mineral shifobaxsh suv havzalari, zilol buloqlar misol bo‘- ladilar. Yerosti suvlari ham qazilma boyliklardir

 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: GEOLOGIYA VA GEOMORFOLOGIYA FANI HAQI QULLANMALAR. Сабромений где теоротечиский геологи ABRAMOVICH I. I., KLUSHEN E.G. ENTERNET AXBOROTLARI Islomov.. Shoahmedov " Umumiy geologiya"

 Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki daryolar 3 xil ish bajaradi  Bu ishlar xalq xujaligi uchun zarar li hisoblanadi  Yullarni ishdan chiqaradi uylar chukadi va hokazi Xulosa

ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Morenalar va uning geologik ishi

Dengiz va ko’llarning geologik ishi

Egzogen jarayonlar. Shamollarning geologik ishi

Muzliklar va ularning geologik ishi

Endogen geologik jarayonlar