Ekzogen jarayonlar. Nurash - Geologiya - Slaydlar

Ekzogen jarayonlar. Nurash

Yuklangan vaqt:

14.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4127.6708984375 KB

Ko'chirib olish

Ekzogen jarayonlar. Nurash Reja: • 1.Ekzogen jarayonlar haqida ma’lumot • 2.Nurash va nurash hosil qilgan relyef shakllari • 3.Xulosa • 4.Foydalanilgan adabiyotlar

• Ma’lumki, tabiatda sodir bo‘ladigan barcha jarayonlar tashqi va ichki kuchlar ta’siri natijasida yuzaga keladi. Tabiiy geograf k jarayonlar- ning tabiiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan, ya’ni nurash, sel, eroziya, abraziya, surilma, karst, sho‘rlanish kabilarning kelib chiqish sabablarini o‘rganish va sodir bo‘lish jarayonlarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tabiatda sodir bo‘layotgan jarayonlarga ta’sir qiluvchi antropogen omillar: masalan, yerlarning sho‘rlanishi, irrigatsiya eroziyasi, o‘pirilishlar, cho‘llashish kabilarni tahlil qilish, ularning oldini o lish choralarini ishlab chiqish muhim ekanini mavzuni o‘rganish davomida bilib olasiz.

• Tabiiy geografik jarayonlar deb, Yerning tashqi (ekzogen) kuchlari va inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlarga aytiladi. • • Tabiiy geografik jarayonlar tog‘ jinslarining yemirilishida, tog‘ jinslari fizik holatining o‘zgarishida, yer yuzasi relyefining shakllanishi va o‘zgarishida, atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Ular rivojlangan hududlarda turli xil inshootlarni joylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shuning uchun bunday jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joylarda turli xil inshootlar qurishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish muammosi vujudga kelmoqda. •

• Sel, surilma, ko‘chki, botqoqlanish, ko‘p yillik muzloq, qurg‘oqchilik, o‘pirilma tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish uchun hozirgi paytda maxsus qoidalar, yo‘riqnomalar ishlab chiqilgan. • • Tabiiy omillar, o‘z navbatida, ikki katta guruhga bo‘linadi: Yerning ichki kuchlari bilan bog‘liq va tashqi kuchlar bilan bog‘liq bo‘lgan omillar. • • Yerning ichki kuchlari endogen (yunoncha «endo» – ichki, «genos» – kelib chiqish) kuchlar deb ataladi. Ular ta’sirida vulqonlar otiladi, zilzilalar, tektonik harakatlar sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlar endogen yoki geologik jarayonlar deb ataladi.

• Tashqi omillar ekzogen (yunoncha «ekzo» – tashqi, «genos» – kelib chiqish) omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan jarayonlar ekzogen jarayonlar yoki tabiiy geografik jarayonlar deb ataladi. Bunday jarayonlar Quyosh issiqligi, og‘irlik kuchi, yer usti va osti suvlari hamda organizmlar ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, abraziya, deﬂyatsiya, surilma, karst, sel, qor ko‘chkisi kabi hodisalar kiradi. • • Nurash deb, haroratning o‘zgarishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishiga aytiladi.

• Nurash uch turga ajratiladi: fi zik, kimyoviy va organik nurash. Fizik nurash, asosan, harorat va namlikning o‘zgarishi natijasida sodir bo‘ladi. Kunduzi havo haroratining ko‘tarilib ketishi natijasida tog‘ jinslarida darzlar hosil bo‘lib, ular bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Ammo tog‘ jinslarining kimyoviy tarkibi o‘zgarmaydi. • • Fizik nurash cho‘llarda va qoyali tog‘larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishi va kimyoviy o‘zgarishiga aytiladi. Kimyoviy nurash ta’sirida barqaror minerallar hosil bo‘ladi.

• Organik nurash deb, tog‘ jinslarining organizmlar (o‘simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta’sirida yemirilishiga aytiladi. • • Eroziya (lotincha «erosio» – yemirish, yuvilish) deb tog‘ jinslari va tuproqning oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuzalama va chiziqli turlarga bo‘linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog‘ yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog‘ yonbag‘irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o‘zanlari va qirg‘oqlari yuviladi.

• Daryo qirg‘oqlarining yuvilishi Xorazm va Qoraqalpog‘istonda «deygish» deyiladi. Amudaryo 1925- yilda sobiq To‘rtko‘l shahrining yaqinidan oqqan. 1938- yilga kelib Amudaryo shaharni yuvib keta boshladi, 1950- yilga kelib esa daryo To‘rtko‘l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To‘rtko‘l shahri bunyod etildi. • • Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya natijasida okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi. Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suv omborlarining qirg‘oqlarida abraziya jarayonini kuzatish mumkin.

• Deﬂyatsiya (lotincha "deﬂ atsio” – puﬂash) – tog‘ jinslarining shamol ta’sirida yemirilib, maydalangan zarralarning boshqa joylarga ko‘chishi. Deﬂyatsiya qurg‘oqchil o‘lkalarda, ayniqsa, qumli cho‘llarda kuchli bo‘ladi. Shamol qumlarni to‘zg‘itib, bir joydan ikkinchi joyga tashib uylarga, yo‘llarga, quduqlarga zarar yetkazadi. Ayniqsa, o‘simlik qoplamini zararlab chorvachilikka ziyon keltiradi. Deﬂyatsiyaning oldini olish va zararini kamaytirish uchun daraxt va buta o‘simliklarini ekish lozim.

• Sel – tog‘ vodiylari, soylar va jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv oqimi. Sellar tog‘li o‘lkalarda jala yog‘ishi natijasida yuzaga keladi. Sellar o‘zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Tezligi soatiga 10–15 km ni tashkil etishi mumkin. U yo‘lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Sel hodisasi O‘rta Osiyo- da, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerikaning tog‘li o‘lkalarida ko‘proq sodir bo‘ladi. Respublikamizning tog‘li hududlarida ham sel hodisalari tez-tez bo‘lib turadi. Ularning zararini kamaytirish va sel suvlaridan foydalanish uchun tog‘ yonbag‘irlari va tog‘oldilarida selxonalar qurilgan.

• Karst deb, suvda yaxshi eriydigan tog‘ jinslarining yer usti va osti suvlari ta’sirida eritilib, oqizib ketilishiga va yerostida turli xil bo‘shliqlar (g‘orlar)ning, yer yuzasida esa o‘pirilmalar va chuqurliklar hosil bo‘lishiga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktosh, dolomit, bo‘r, mergel, gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. •

• Surilma deb, tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’sirida yonbag‘ir bo‘ylab pastga surilib tushishiga aytiladi. Surilmalar, asosan, tog‘li o‘lkalarda sodir bo‘ladi. Ko‘pincha suvli va suv o‘tkazmaydigan gilli qatlamlar ustma-ust joylashgan tik yonbag‘irlarda ro‘y beradi. Surilmalar ham sellar kabi xo‘jalikka juda katta moddiy zarar yetkazadi. Yonbag‘irlar tuproq va o‘simliklarini olib ketib, yo‘l va inshootlarni ko‘mib yuboradi. Surilmaning oldini olish uchun yonbag‘irlarda suvli qatlamga tushadigan suv miqdorini kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi. • • Sug‘orma dehqonchilik natijasida o‘pqonlar avj olib, yerlar qishloq xo‘jaligida foydalanishga yaroqsiz holga keladi.

• Antropogen omillarga insonning turli xil xo‘jalik faoliyati kiradi: qishloq xo‘jaligi, suv xo‘jaligi, konchilik sanoati, metallurgiya, qurilish, transport va boshqalar. Antropogen omillar ta’sirida antropogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlarga surilmalar, yer yuzasining cho‘kishi, o‘pirilma lar, yerosti suvlari sathining ko‘tarili shi yoki pasayishi, daryo va ko‘llarning qurishi, yangi suv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho‘rlanishi kabilar kiradi. Mazkur jarayonlar xo‘jalik faoliyatiga katta zarar yet kazadi. Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi natijasida sho‘rlanish, shamol va suv eroziyasi ham rivojlanadi. Yerosti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan bo‘lsa, suvlarning bug‘lanishi oqibatida tuproq sho‘rlana boshlaydi. Chunki, suv bug‘langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproqda qolib, tuz miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Bunday holat Xorazm vohasida va Mirzacho‘lda namoyon bo‘lmoqda. •

• Deﬂyatsiya doimiy shamollar esadigan joylarda ko‘proq uchraydi, haydalgan yerlarda tuproqning yuqori unumdor qismi uchib ketadi. Yerlarni o‘zlashtirib, haydash va sug‘orish natijasida eroziya jadallashadi. Bunday jarayonga irrigatsiya eroziyasi deyiladi. Irrigatsiya eroziyasi tog‘oldi hududlarida lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan, nishabligi 2° dan katta bo‘lgan yerlarda sug‘orish me’yori va qoidalariga amal qilinmagan hollarda juda kuchli yuz beradi. Natijada yerlar jarlanib, unumdor tuproq qoplami yuvilib ketadi. Buning oldini olish uchun yerdan foydalanishda agrotexnika qoidalariga qat’iy amal qilish lozim.

• Suv inshootlarining qurilishi ham ayrim noxush hodisalarni keltirib chiqaradi. Qoraqum kanalining qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug‘orishga sarﬂanishi natijasida, Orol dengizining sathi 1960-yildan so‘ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib qolgan qismidan tuzlarni shamollar uchirib olib kelishi oqibatida Orolbo‘yi atrofdagi yerlarning sho‘rlanish darajasi ortib bormoqda. Hozirgi paytda buning oldini olish maqsadida sho‘rga chidamli o‘simliklar ekilmoqda. • • Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi. Masalan, konchilik sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan surilmalar, yer yuzasining cho‘kishi, o‘pirilishlar, yerosti suvlari sathining pasayishi va boshqa hodisalar ro‘y beradi.

• Ohangaron vodiysida 20–25 yil davomida ko‘mirni gazga aylantirilishi oqibatida yerostida 1 km 2 dan ortiqroq maydonda bo‘shliq hosil bo‘lgan. Natijada, tog‘ yonbag‘rining barqarorligi buzilib, hajmi 700–800 mln m.kub. ni tashkil qilgan surilma hosil bo‘ldi va xo‘jalikka katta moddiy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib o lish jarayonida suvlarni kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yerosti suvlarining sathi keskin pasayib ketadi. Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa, yer yuzasining cho‘kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossiyaning G‘arbiy Sibir pasttekisligi cho‘kmoqda, oqibatda bu tekislikda yerosti suvlari sathi ko‘tarilib, botqoqliklar va ko‘llar may- doni kengayib bormoqda. • • Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan changlar havoni iﬂoslab, «issiqxona samarasi»ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda Yer yuzi da o‘rtacha harorat ortib bormoqda.

• NURASH JARAYONI Nurash deb yer yuzasidagi va unga yaqin joy joylashgan tog’ jinslari va minerallarni quyosh radiatsiyasi, suvning, xavoning va tirik organizmlarning mexanik va ximik ta'siri natijasida buzulishi va o’zgarishiga aytiladi. Nurashni keltirib chiqaradigan faktorlarga qarab quydagicha bo’linadi: 1. fizik nurash, jinslarning tarkibi o’zgarmaydi faqat ularda maydalanish yuz beradi; kimyoviy nurash, yuza va gurunt suvlari shuningdek atmosfera ta'sirida jinslar tarkibini o’zgarishiga olib keladi; • organik (biologik) nurash, organizmlar xayot faoliyatining ta'sirida sodir bo’ladi. • Nurashning barcha turkumlari bir-birini to’ldirib, doimo birga sodir bo’ladi, lekin ularning xarakteri va intensivligi o’rab turgan muxitga iqlim zonalariga uzviy bog’liq.

• Fizik nurash Fizik nurashning asosiy faktori, tog’ jinslari va ularni tashkil etuvchi minerallar xajmini keskin o’zgarishiga sabab bo’luvchi temperatura hisoblanadi. Bu nomuvofiqlik jinslarning darz ketishi, yoriq bo’laklarga ajralishi va keyinchalik ularni maydalanishiga olib keladi. Agar jins yoriqlariga suv kirib, bu yerda suv muzlab qolsa, u xolda fizik nurash yana xam tezlashadi. Suvning takror muzlab erib turishi bilan bog’liq bo’lgan fizik nurash sovuqdan nurash deb ataladi. Fizik nurash natijasida qattiq jinslar mayda-mayda bo’lib ketadi, xatto zarrachalar 0,01mm gacha yetadi. Nurash xodissasi jinslarning kristalli va qatlamlarning darzli bo’lishiga xam bog’liq. Tog’ jinsida darz qancha ko’p bo’lsa, u shuncha tez yemiriladi. Mexanik nurash asosan tashqi sabablar yordamida yuz beradi. Yer yoriqlariga, mineral va tog’ jinslari orasiga kirib qolgan suvning xarorati pasayib, bu yerda suv muzlaydi, suv muzlashi bilan muz kengayib, jinslarni yorib yuboradi.

• Bundan tashqari, yer yuzasi qanday shakl bo’lishidan qat'iy nazar, o’simlik bilan qoplangan. O’simliklarning ildizlari tog’ jinslari orasiga yorib kirib, ularni bo’laklarga ajratadi, darzlarni kengaytiradi. Chirigan ildizlardan o’tgan suv yer ostida muzlab, darzlarni kengaytiradi. Yer ichki qismida yashovchi qurt va chuvalchanglar gil xamda loyssimon jinslar orasida juda ko’p miqdorda g’ovaklar hosil qiladi, ularning fizik va ximik xususiyatlarining o’zgarishiga olib keladi.

• Ximik nurash. Fizik nurash natijasida jinslar maydalanadi, parchalanadi, ba'zan eziladi. Tog’ jinsiga erkin kislorod ta'siri natijasida, ayniqsa jins orasiga suvning o’tib borishi orqasida u yerda hosil bo’lgan reaktsiya natijasida ximik nurash yuz beradi. Ximik nurash qattiq jinslarning yana xam ko’proq maydalanishiga yordam beradi. Ximiyaviy jarayonlar asosan oksidlanish, gidrotatsiya (metallarning suvlanishi), erish va gidroliz xillariga bo’linadi. Oksidlanish. Nurash bo’ladigan zonada erkin kislorod bo’lgan vaqtda qaytarilish reaktsiyasi ketadi va sulfidlar hosil bo’ladi. Erkin kislorod xavoda va suvda bo’lganligidan sulfidlar beqaror bo’lib qoladi va paralanib asta-sekin sulfatlarga, karbonatlarga va oksidlarga aylanadi. Bu reaktsiyani quyidagi pirit minerali misolida ko’rish mumkin: 2FeS2 Q 7O2 Q2H2O q 2FeSO4 Q 2H2O

• Bundan hosil bo’lgan temir sulfat oksidi yana oksidlanishni davom ettiradi. Temirning suvli oksidi yer yuzasidagi pirit yoki boshqa temir sulfidlari bo’lgan jinslarning oksidlanishi natijasida hosil bo’lib, u yer yuzasida temir qalpoq deb ataluvchi shaklda uchraydi Gidratatsiya (metallning suvlanishi). Bu jarayon natijasida minerallar suv ta'sirida o’zgarib nuraydi. Bunga misol qilib tabiatda angidritni gipsga aylanish reaktsiyasini ko’ramiz. CaSO4 Q 2H2O Q CaSO4 · 2H2O gips Mineral tarkibiga kislorod yoki suv molekulasi o’rnashishi bilan uning xajmi kattalashadi va atrofidagi jinslarni itarib darzlar hosil qiladi.

• BIOGEN YOKI ORGANIK NURASH • allaqachon ta'kidlanganidek, minerallar kam bo'lmagan ta'sir ta'minlash va biologik omillar mumkin. Bu o'simliklar, kichik kemiruvchilar va ayniqsa, mikrob zamburug'lar va bakteriyalar faoliyatini o'z ichiga oladi. Birgalikda, bu omillar jismoniy yoki kimyoviy omillar ko'ra ko'proq jiddiy buzilish jarayonini ta'minlash mumkin. Lekin u ham toshni yotadi bo'lgan sohada muayyan sharoitlariga bog'liq. amalda biogen nurash tabiati qanday? Bu bo'lishi mumkin, masalan, mineral tuproq qatlamini maydalash ham, tirik organizmlar faoliyati. Shunday qilib daraxtlar ildiz tizimini faoliyat ko'rsatmoqda. Ba'zi mox turlari keyinchalik individual qismlari kon konglomeralarının irib-chirib bo'lgan kimyoviy reaktsiya ozod kislotasi, bir manbai sifatida harakat qilishi mumkin.

• Xulosa -Yer yuzidagi hukmrom jarayonlar ham yaratuvchi ham buzuvchi hisoblanadi. -Barcha geologik jarayonlarni ikkiga bõlish mumkin:Endogen va Ekzogen geologik jarayonlar. -Endogen kuchlar ( zilzilalar, vulkanizm va boshqalar) yer yuzida nomutanosibliklar hosil qilsa, Ekzogen kuchlar (tõlqinlar,muzliklar ,shamol va boshqalar)yer yuzidagi tengsizlikni yõq qiladi -Ularning kelib chiqishi Endogen kuchga boģliq bõlgan narcha xususiyatlar har doim Ekzogen kuch tomonida õzgartiriladi. -Rndogen kuchlar asosan mantiya va yer põstining issiqlik energiyasidan kelib chiqadi.Ushbu issiqlik energiyasi radioaktiv elementlarning parchalanishidan va mantiyadagi tortishish farqlanishidan kelib chiqadi. -Ekzogen kuchlar yer yuzasidagi barcha tengsizliklarni yõq qilishga intiladi.Ya'ni bu yerda eng asosiy vazifani shamol,suv,tõlqinlar,erroziya va boshqalar bajaradi.

• Nurash toģ jinslarining parchalanishi va uning pastqam joylar tomon harakatlanishidir.Nurash asosan uch xil yõl bilan ya’ni fizik,ximik va biologik jarayonlar tasirida vujudga keladi.Fizik nurash bu toģ jinslarining quyosh energiyasi va yerning ichki energiyasi tufayli darz ketishi natijasida vujudga keladi.Ximik nurash toģ jinslarining yemiruvchanligiga boģliq ya’ni toģ jinsi qancha mõrt bõlsa shuncha tez yemiriladi va nuraydi. Organik nurash esa toģ jinslarining tirik organizmlar ta’siridan vujudga keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Islomov O. I. "Umumiy Geologiya" Õqituvchi 1991-yil. 2.Shorahmedov Sh.Sh. "Umumiy va tarixiy geologiya" õqituvchi 1989-yil. 3.Qurbonov A.S. "Geologiya" 1991- yil. 4.Qurbonova A. "Geologiya" 1992- yil.

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Ekzogen jarayonlar

Nurash va uning oqibatlari

Egzogen jarayonlar. Shamollarning geologik ishi

Endogen jarayonlar

Endogen geologik jarayonlar