Yevrosiyo - Geografiya - Slaydlar

Yevrosiyo

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

659.7109375 KB

Ko'chirib olish

Mundarija I. Kirish______________ ____________ _________ II. Asosiy qism ______________ ____________ _________ II.1. Yevrosiyo materigining tabiiy geografik tasnifi. _________ II.2. Yevrosiyo materigining tabiiy geografik rayonlashtirish____ II.3. Arktika va Subarktikaning Yevrosiyo sektori va bu hududdagi orollar ______________ ____________ ______ III. Yevrosiyoning tog’li rayonlariga ta’rif ______________ __ IV. Yevrosiyoning tabiiy geografik o’lkalarini o’rtasidagi tafovut ______________ ____________ _________ V. Xulosa ______________ ____________ _________ VI. Foydalanilgan adabiyotlar ______________ _______ Ilova (internet ma’lumotlari) 1

3Kirish. Yevrosiyo materigini paydo bo’lish davri, rivojlanishi, boshqa materiklar bilan bog’liqlik tomonlari va ajralib turuvchi xususiyatlari mavzu o’rganilishining dolzarbligi hisoblanadi. • Maqsadi va vazifasi Yevrosiyo materigining geografik o’rni, geologik tuzilishi, relefi va landshaftlarining bir- biridan farq qiladigan regionlari boshqa materiklardan ajralib turuvchi xususiyatlari, iqlimi va tabiiy geografik rayonlarini o’rganish. • Mavzuning obyekti: Yevrosiyo materigini tabiiy-geografik rayonlashtirish

5• Yevrosiyo materigini paydo bo’lish davri, rivojlanishi, boshqa materiklar bilan bog’liqlik tomonlari va ajralib turuvchi xususiyatlari mavzu o’rganilishining dolzarbligi hisoblanadi. • Maqsadi va vazifasi Yevrosiyo materigining geografik o’rni, geologik tuzilishi, relefi va landshaftlarining bir-biridan farq qiladigan regionlari boshqa materiklardan ajralib turuvchi xususiyatlari, iqlimi va tabiiy geografik rayonlarini o’rganish. • Mavzuning obyekti va predmet: Yevrosiyo materigini tabiiy-geografik rayonlashtirish • Tarkibiy tuzilishi: yevrosiyo materigini tabiiy geografik jihatdan rayonlashtirish.

6• Asosiy qism . Yevro osiyo materigining tabiiy geografik rayonlashtirish • Yer yuzidagi eng katta , eng baland super materik (8848m), shimoliy yarimsharning “sovuqlik qutbi” mavjud, eng yirik yarimoroli, eng chuqur g’ori, eng chuqur va eng katta ko’li, eng uzun lianalar ham shu yerda(300 m) o’sadi. Shimoliy yarimsharning barcha iqlim mintaqalari va tabiat zonalari shakllangan, eng katta deltasi bor, yer sharidagi (sakkiz minglik ) o’n to’rtta cho’qqining barchasi shu materikda joylashgan, doimiy muzloq yerlar maydoniga ko’ra birinchi o’rinda, berk havzalar maydoniga ko’ra yetakchi,”Qor chizig’I – balandlik qutbi ” eng balanddan o’tgan joy (6400m, Markaziy Tibet) shu materikda joylashgan. • Yevrosiyo materigining geografik o’rni. • Yevrosiyo materigi Shimoliy yarimsharda to’liq joylashgan. Faqat Osiyo qit’asining orollari janubiy yarimsharga kirib boradi. Qirg’oqlarini to’rtta okean suvlari o’rab turadi. Yevrosiyo materigi quruqlik maydoning deyarli 36,5%ini egallaydi. Bu materik Yevropa (maydoni 10 mln kv km) va Osiyo (maydoni 44 mln kv km) qit’alaridan tashkil topgan. Yerep- g’arb va Osiyo atamasi Osu esa sharq so’zlaridan kelib chiqqan. Yevrosiyo materigi sharqda Bering bo’g’ozi orqali Shimoliy Amerikadan ajralsa, g’arbda Gibraltar bo’g’ozi uni Afrikadan ajratib turadi. Yevrosiyoning Atlantika va Tinch okeani qirg’oqlari kuchli parchalangan. Materikning atrofida minglab orol ba yarim orollar joylashgan. Bu borada Tinch okeanida zanjirsimon ulanib ketgan orollar halqasi alohida ajralib turadi. Agar materikning chekka nuqtalari orollardan hisoblansa shimoliy qutbga atigi 10º qoladi, janubiy yarimsharda 11º kirib boradi.

7• Yevrosiyoning o’rganilish tarixi. Yevrosiyo eng qadimgi sivilizatsiya markazlari hisoblanadi. Jumladan, qadimgi Vaviloniya, Hindiston, Xitoy, Isroil, Gretsiya hududida madaniyat bir necha ming yilliklar avval rivojlangan. Dastlabki geografik xaritalar, globuslar ham shu hududda kashf etilgan. Erotosfen va Ptolomey tuzgan xaritalarda Yevrosiyo va Shimoliy Afrika aks ettirilgan. Materik to’g’risidag dastlabki geografik ma’lumotlar qadimgi faylasuf, tabiatshunos allomalardan Geradod (er.av. 485-425yillar), Geraklit (er.av. IV asr), strabon, Aflotun (Aristotel), Ptolomey va boshqalarning asarlarida berilgan. • Yevrosiyning ichki o’lkalari tabiatini o’rganishda o’rta osiyolik geograf olimlarning xizmatlari juda katta. O’rta Osiyo va Arab geografiyasiga asos solganMuhammad Iso al-Xorazmiyning (780- 849-y.) xizmatini alohida ta’kidlash lozim. Xorazmiy ilmiy faoliyati davomida tabiiy fanlarni rivojlantirishga, tabiatni o’rganishga alohida e’tibor bergan.uning bosqichlariga 70 ga yaqin olimlar”Jahon xaritalari”ni tuzishgan. Bu xaritalar asosida Xorazmiy “Kitob surat al-arz” (Yerning surati) kitobini yozgan. Kitobda o’nlab xaritalar va ularning izohi ilova qilingan ko’plab geokrafik obektlarga tavsif berib, koordinatalarini o’lchagan va Yer kurrasining kattaligini aniqlagan. • Abu Rayhon Beruniy (973-1048-y.) Hindistonda yashagan davrida o’lkaning daryolari, tog’lari, o’simlik va hayvonot olamini batafsil o’rganib, “Hindiston” asarini yaratdi. U Amudaryo misolida “daryolar keltirayotgan tog’ jinslarining massasi (katta-kichikligi) suv oqimining tezligiga to’g’ri proporsional” ekanligini aniqladi. Bu keyinchalik, Beruniy qonuni deb aytiladigan bo`ldi.

8• Beruniy Qoraqum va Qizilqum hududlarining paydo bo’lishini, materiklar siljish g’oyasini birinchilardan bo’lib aytgan. Beruniy 1010-1017 yillarda Xorazmda olimlarni birlashtirib “Fanlar akademiyasi” ya’ni (“Ma’mun akademiyasi”)ni barpo etdi. Olimlar orasida Ibn Sino ham bo’lgan. Olimlar geografiya, astronomiya, geodeziya, matematika, kartografiya, geologiya kabi fanlarni rivojlantirganlar. • Zaxiriddin Muhammad Bobur O’rta Osiyo, Eron, Afg’oniston hududining aholisi, xo’jaligi haqida qisman qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Ayniqsa uning “Boburnoma” asaridagi geografik ma’lumotlar diqqatga sazovordir. Ularning ilmiy me’rosi haqida H. Hasanov “Sayyoh olimlar” asarida (1981 yil ) zavq shavq bilan yozadi. • XVIII-XIX asrlardan tashkil etilgan sayohat va ilmiy ekspiditsiyalar Yevrosiyoni ilmiy jihatdan o’rganish ishlari olib borildi. Olimlar Yevorosiyoni turli qismlarini atroflicha o’rgandilar.

9• Arktik va subarktikaning Yevrosiyo sektori va bu hududdagi orollar . • Shimoliy muz okeaning Yevrosiyodan shimoliy-g`arbda va shimolda joylashgan orollari tabiati bir qancha umumiy belgilarga ega;bu umumiylik ularning arktika va subarktika mintaqalarida joylashganligi bilanbog`liq.Bu teritoriya tabiatining tafovutlari esa ularning paydo bo`lishi,strukturasi va relefi,shuningdek qaysi sektorda joylashganligi bilan bog`liq xolda yuzaga kelgan.Arktikaning Atlantika sektori Shimoliy Atlantika oqimi tarmog`ining tufayli iqlim nisbatan yumshoq ekanligi bilan ajralib turadi.Sharqqa tomon iqlimning kontenentalligi va arktika tabiiy sharoitining og`irligi ortib boradi

10• Shpitsberk Arxipelagi • Shipitsbergen Arxipelagi 6,5 va 80,57 orasida joylashgan orollar grupasidan iborat bo`lib,xorijiy Yevropadagi birdan-bir arktika oblastidir.Arxipelagni maydoni -62 ming km . U asosiy G`arbiy Shipitsbergen oroli,Shimoliy- Sharqiy er oroli va bir qancha kichikroq orollardan iborat,orollar bir-biriga yaqin joylashgan bo`lib tor bo`g`ozlar orqali ajralib turadi.Ularning xammasi paydo bo`lishiga ko`ra materik orollari bo`lib,kaynazoy erasining ikkinchi yarimiga qadar Yevropani Grenlandiya bilan tutashtirib turgan quruqlikning qoldiqlaridan iboratdir.Arxipelagni 80-parallelyaqinda joylashganligi,yillik radiatsiya balanssining nolga yaqinligi,qutb kechasining uzoq davom etishi bu yerda qoplami muzliklarning,muzdan xoli yerlarda esa,ko`p yillik muzloqlarning xosil bo`lishiga,soxillar yaqinida tundra o`simliklari tog`larda esa sovuq saxrolar o`simliklarining tarqalishiga sharoit tug`diradi.

11• Orollar relefi qadimgi qoplam muzlanishlarini ta’siri,sovuqdan nurashning keng tarqalganligi,katta-katta er yoriqlarining mavjudligi va muzlanishdan keyingi vaqtlarda ro`y berganko`tarilishlar bilan bog`liqdir.Arxipelagning shimoli-g`arbi va shimoli- sharqida tog` tizmalarining o`tkir cho`qqilari xamda qirralari 1500-1700 m gacha balandlikka ko`tarilgan,boshqa joylarda-muzlik vodiylari bilan bo`lingan vanurash maxsulotlari uyilib yotgan pastroq plotolar ustun turadi.Shimol va g`arbda soxilni er po`sti yoriqlari bo`yicha o`tganfvordlar parchalab yuborgan.

12• Arrxipelagning 1/4qismiga yaqini muzlar bilan qoplagan. Shimoli – Sharqiy Yer oroli va uning atrofidagi orollarda muz qoplami ayniqsa katta bo’lib, bu yerlarda muzlarning qalinligi ba’zan 700 m ga etadi. Hozirgi vaqrda Shpistbergendagi muzlar, shimoliy yarimshardagi barcha qoplama muzliklar kabi, chekinmoqda va kichraymoqda. • Arxipelagda oktyabrning o`rtasidan to febralning o`rtasigacha qutb tuni hukm suradi.Havo temperaturasi yil davomida past bo`ladi.Yanvar oyining o`rtacha temperaturasi sharqda -18 c,g`arbda esa-12c gacha. Maksimal temperatura +16C,miimal temperatura esa -40 C gacha bo`ladi.Arxipelagning g`arbiy yarmi issiq oqim ta’sirida serqor va seryomg`ir ob-havoning ustun turishi bilan xarakterlanadi,sharqiy yarmi esa-nisbatan quruq. • G`arbiy soxilning qirg`oqbo`yi suvlari va fordlari faqat iyundan sentyabrgacha muzdan ochiladi hamda navigatsiya (kemalar qatnovi)uchun qulay bo`ladi; sharqiy qo`ltiqlarda yil bo`yi muz bo`ladi. •

13• Arxipelagning muzdan xoli erlarini tundra egallagan,bu erda bo`yi 20 sm dan oshmaydigan pakana tol va qayinlar uchraydi;yozda bo`tako`z,qutb ko`knorisi,gazako`t barq urib ochiladi.Katta maydonlarni torfzorlar egallaydi.Arxipelag faunasning turlari kam,lekin shunday bo`lsa- da,bu fauna qatorida b’azi bir qimmatli ov xayvonlari bor;bular-havo rang peses (qutb tulkisi),oq ayiq,shimol bug`usi. • Shipitsbergen-Arktikaning yevropalik axoli yashovchi eng shimoliy rayonlaridan biri,orol aholisi asosan ko`mir qazib olish,qisman esa-ovchilik bilan shug`ullanish uchun ko`chib kelgan.

14• O`rta Yevropa tekisligi • Reyn daryosinig quyi oqimidan to sovet Ittifoqining chegarasigacha geografik kenglik yo’nalishida tekisliklar polosasi cho’zilib ketgan.Janubda-O’rta Yevropaning tog’lar oblasti,shimolda esa-Shimoliy dengiz bilan Baltika dengizi bu polosaning tabiiy chegarasi bo’lib xizmat qiladi.Niderlandiyaning deyarli barcha qismi,butun Daniya,GDR,GFR,va Polshaning shimoliy tekislik qismlari shu polosa doirasida joylashgan.Qo’shni oblastlarga qaraganda bu yerda tekislik relefi ustun turadi va tabiiy sharoiti hiyla bir xildir.

15• O’rta Yevropa tekisliklari-Baltika qalqoni bilan paleozoy burmali strukturalari orasidagi juda katta bukilmalardir.Qatlamlarni bukilib,cho’kishi va dengiz suvi bilan bosishi perm davrida boshlangan.Keyinchalik dengiz sharoiti bir necha marta kontinental sharoit bilan almashinib turgan.Tekislikning geologik tuzulishida perm yotqiziqlaridan tashqari bo’r va paleogen davrining dengiz yotqiziqlari ham ishtirok etadi.Tekislikning g`arbiy qismi balandligi 100m dan oshmaydigan bir xil pastekislikdan iborat bo`lib,bu pastekislikning qirg`oq bo`yidagi katta- katta qismlari dengiz satxidan pastda yotadi.

16• Soxildan ancha narida Shimoliy dengizda G`arbiy Friz,Sharqiy Friz soxillari yoylari,Yutlandiyaning g`arbiy qirg`oqlari yaqinida esa-Shimoliy Friz orollari yoyi cho`zilib ketgan.Friz orollari dyunalar zanjirlaridan iborat bo`lib,ular quruqlikning yaqin geologik davridagi cho`kishi sababli matirikdan ajralib qolgan.Quruqlik cho`kib Zyoyder-Ze qo`ltig`I va vattlar paydo bo`lgach,go`yo ikkinchi,ichki qirg`oq vujudga kelgan;bu qirg`oq chizig`I qisman dengiz satxidan pastda joylashgan va GDR bilan GFR da marshlar yoki Gollandiyada pol’derlar deb ataladigan yassi pastekisliklardan iborat palasani chegaralab turadi.

17• Reyn deltasuda ham 25-30 yilga mo`ljallangan katta gidrotexnika ishlari olib borilmoqda.Bir necha to`g`on Reynning suv bosgan o`zaklarini to`sadi va dengiz sathidan pastda joylashgan erlarni suv toshish xafidan xalos qiladi. • Niderlandiyada pol’derlar polasasida tashqarida vasShimoliy Germaniya pastekislgining shimoli-g`arbida zandra qumli yotqiziqlaridan tarkib topgan biroz balandroq joy bor.Bu kamxosil,ba’zan botqoq joy gestlari deb ataladi.Gestlardan janubroqda tog`larning naq etagi yaqinida lyoss yotqiziqlaridagi xosildor yerlar bor. • Elba daryosining quyi oqidan sharqda tekislik bir muncha kengayadi va relyef o`zgaradi.Tekislikning so`ngi muzlik bilan qoplangan sshimoliy-sharqiy qismi g`arbiy qismidan sertepa relefi va ancha baland ekanligi bilan ajralib turadi.Bu yerda oxirgi morenaning to`p-to`p tepaliklari xosil bo`ladi,ular orasidagi botiqlarda ko`pdan-ko`p to`g`on ko`llar joylashgan.Tekislikning bu qismi ko`pligidan ko`l bo`yimaskani nomini olgan.

18• Tekislik iqlimi g`arbdan sharqqa tomon asta o`zgara boradi.Biroq chekka rayonlar sharoitini bir-biriga taqqoslasak,ular orasida kattagina farq borligini kuzatish mumkin.Iqlimning o`zgara borishi dengiz havo massalarini materik ichkarisiga tomon harakati vaqtidagi transfomatsiyasi bilan bog`liq.Oblastning chekka g`arbiy qismi-Niderlandiyada yillik yog`in miqdori 700-800mm.Yog`inlarodatda yomg`ir tarzida tushadi va maksimumi qishga to`g`ri keladi.Qish yumshoq,diyarli sovuqsiz,eng sovuq oyining o`rtacha temperaturasi +1dan-1C gacha bo`ladi.Faqat ayrim hollardagina,sharqdan kontenental havo massalari yoki shimoldan arktika havosi kirib kelganda,havo ancha sovib,qor yog`adi.Niderlandiyada obsolyut minumum -27C ga teng.Ba’zi yillari qishda daryova kanallar qisqa vaqt muzlaydi.Yoz salqin vaserbulut,eng issiq oyning o`rtacha temperaturasi +17, +18C.Shsrqqa tomon yillik yog`in miqdori kamaya boradi,yog`in maksimumi bahorga va yozning boshiga to`g`ri keladi,qish sovuqroq,yoz issiqroq keladi.

19 Bular quydagilardan iborat bo`lib; bu daryolar oblastdan tashqarida tog`lardan boshlanadiva shimolga,Shimoliy dengiz bilan Baltika dengiziga tomon oqadi.Bulardan eng yiriklari – Ems,Vezer,Elba,Order (Odra)vaVisladir.Shimoliy dengizga quyiluvchi daryolar esa katta lagunalarga quyiladi.Bu daryolar asosan yomg`ir suvlaridan to`yinadi,garchand bu borada, tog`dagi tog` suvlarining ro`li bo`lsa-da.Ko`l va botqoqliklar daryolarning qo`shimcha to`yinish manbaidir.Elba daryosining suv satxi Chexiya massividagi qorlar erishi sababli bahorda eng yuqori darajada ko`tariladi . O`RTA YEVROPA TEKISLIGINI KESIB O`TUVCHI DARYOLAR

20• Yevroosiyo maydoni nihoyatda nihoyatda katta ekanligi,uning geologik –tektonik tuzilishi va orografiyasining murakkabligi,okeanlarning ta’siri,shimoliy yarim sharning barcha iqlim mintaqalarida joylashganligi materik teritorial bo`linishining murakkabligiga olib keladi. • Anashu barcha aytilganlar asosida Yevroosiyoda va okeanlarning unga tutash qisimlarida quyidagi yirik regionlarni (subkontenetlarni)ajratish mumkin.Arktika bilan Subarktikaning Yevroosiyo sektori ,G`arbiy yevropa,Sharqiy Yevropa,Shimoliy Osiyo,O`rta dengiz bo`yi va Old Osiyo tog`liklari,Janubiy G`arbiy Osiyo (Arabiston yarim oroli va Mesopotamiya),Markaziy va O`rta Osiyo,Baland Osiyo,Sharqiy Osiyo, Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo. • Materikning har bir ichki qismi (subkontinentllari)yana bo`lingan va tabiiy geografik o`lkalar eng batafsil ko`rib chiqilgan. Ba’zi hollarda (Fennoskandiya,Shimoliy –G`arbiy Xitoy)bir biri bilan chambarchas bog`liq o`lkalar birga(umumiy)ta’riflandi.

21XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,Yevroosiyo maydoning nihoyatda katta ekanligi,uning geologik,tektonik tuzilishi va oragrafiyasining murakkabligi,okeanlarning ta’siri,shimoliy yarim sharning barcha iqlim mintaqalarida joylashganligi materik hududiy bo`linishining murakkabligiga olib kelgan.Men mavzuni o`rganish jarayonida materikning tabiiy geografik o`lkalarini,ularning chegaralarini,bir-biriga o`xshamaydigan iqlimi,tuprog`I,relyefi,o`simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumotlar oldim.Materikning tabiiy-geografik rayonlashtirishda relyef yetakchi rol o`ynashi,u yog`in miqdori va tuprq o`simlik tiplarining taqsimlanishini belgilashini belgilashini o`rgandim.Bundan tashqari materik relyef jixatdan ham tog`li va tekislik rayonlariga bo`linadi.Materikda dunyodagi eng baland cho`qqilar,ulardagi azonallikhodisalari haqidabilib oldim.Matirikda eng keng tekisliklar,issiq va quruq cho`llar,ularning o`ziga hos hususiyatlarini o`rgandim.Materikning tabiiy-geografik rayonlarida o`ziga hos endemik hususiyatga ega bo`lgan o`simliklari hayvonot dunyosini kamayib borayotganligi hech kimga sir emas.Bu narsalarni oldini olish uchun qoo`riqhonalar,buyurtma maskanlari,milliy bog`lar tashkil etilmog`i lozim deb o`ylayman.

22• 1.O`zbekiston XIX asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid va barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent 1997 • 2.Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent 2000 • 3.O`zbekiston kelajagi buyuk davlat . Toshkent 2005 • 4.T. V.Vlasova ,,Materiklar tabiiy geografiyasi”1-tom 1982 • 5.T. V.Vlasova ,,Materiklar tabiiy geografiyasi” 2-tom 1982 • 6.I. S.Shukin ,,Geomorfologiya Sredni Azii”M.M.1985 • 7.P. Bratov ,,O`rta osiyo daryolari”Toshkent 1991 • 8. M. Qoriyev ,,O`rta osiyo tabiiy geografiyasi”Toshkent o`qtuvchisi 1968 • 9. .www.huu.uz/kengash/dowhload/geografiya.doc • 10.htp//www.huu.uz/tematr/geografiya. FOYDALANILGAN ADABYOTLAR

O'xshashlar

Yevrosiyo materigining shakillanish tarixi geologik tuzilishi tektonikasi relyefi

Floristik oblastlar

Shimoliy muz okeani

O‘rta Osiyo mintaqasining tabiiy, iqtisodiy, siyosiy geografik o‘rni

Tinch okeanining o'rganilish tarixi