Ўрта Осиё сув омборлари ва уларнинг хужаликдаги аҳамияти

Ўрта Осиё сув омборлари ва уларнинг хужаликдаги аҳамияти

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2248 KB

Ko'chirib olish

O ’ zbekiston Respublikasi Xalq Ta ’ limi Vazirligi Muqimiy nomidagi Qo’qon Davlat Pedagogika Instituti Tabiiyot va geografiya fakulteti Geografiya o’qitish metodikasi yo’nalishi 3 « B » guruh talaba si Ergasheva Mahbubaning «Tabiiy geografiya» fanidan tayyorlagan Qo’qon– 2014O’qituvchi: Meliboyeva F. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

МАВЗУ: МАВЗУ: Ўрта Осиё Ўрта Осиё сув омборларисув омборлари ва уларнингва уларнинг хх ўжаликдаги ўжаликдаги ўрниўрни www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ўзбекистонда сўнгги йилларда сунъий Ўзбекистонда сўнгги йилларда сунъий сув ҳавзалари — сув омборлар кўплаб сув ҳавзалари — сув омборлар кўплаб қурилган. Бу сув омборлар асосан қурилган. Бу сув омборлар асосан дарё сув режимини тартибга солиб, дарё сув режимини тартибга солиб, баҳорги, қишки, кузги сувларни баҳорги, қишки, кузги сувларни тўплаб, ёзда экин далаларига бериш тўплаб, ёзда экин далаларига бериш учун қурилган мавсумий бўлиб, асосан учун қурилган мавсумий бўлиб, асосан суғориш мақсади учун барпо этилган.суғориш мақсади учун барпо этилган. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ўзбекистон сув омборлари сатҳининг Ўзбекистон сув омборлари сатҳининг ўзгариши дарўзгариши дар ёё режимига ва сув хўжалик режимига ва сув хўжалик талабига боғлиқ. Қишлоқ хўжалик талабига боғлиқ. Қишлоқ хўжалик экинлари учун сув керак бўлмаганда ва экинлари учун сув керак бўлмаганда ва айникса баҳорги дарёларнинг тўлин сув айникса баҳорги дарёларнинг тўлин сув даврида омборларга сув тўпланиб унинг даврида омборларга сув тўпланиб унинг сатҳи кўтарсатҳи кўтар ии лса, аксинча, ёзда лса, аксинча, ёзда тўпланган сув суғоришга сарфланиб, сув тўпланган сув суғоришга сарфланиб, сув сатҳи пасайиб қолади.сатҳи пасайиб қолади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ўзбекистонда сув омборлари кўп Ўзбекистонда сув омборлари кўп бўлиб, уларнинг энг муҳимлари бўлиб, уларнинг энг муҳимлари Қайроққум, Туямўйин, чорбор, Қайроққум, Туямўйин, чорбор, Андижон, Каттақўрғон, Жанубий Андижон, Каттақўрғон, Жанубий Сурхон, чимқўрғон, Қуйимозор, Сурхон, чимқўрғон, Қуйимозор, Пачкамар, Туябўриз, (Тошкент), Пачкамар, Туябўриз, (Тошкент), Каркидон, Учқизил ва бошқаларКаркидон, Учқизил ва бошқалар www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Маълумки, дарёлардаги сув миқдори йил Маълумки, дарёлардаги сув миқдори йил давомида мавсумдан-мавсумга ва у йилдан давомида мавсумдан-мавсумга ва у йилдан бу йилга ўзгариб туради. Ўлкамиз бу йилга ўзгариб туради. Ўлкамиз шароитида, қишлоқ хўжалигида сувга бўлган шароитида, қишлоқ хўжалигида сувга бўлган талаб ортган мавсумларда кўпчилик дарё ва талаб ортган мавсумларда кўпчилик дарё ва сойларда сув кескин камайиб кетади, айрим сойларда сув кескин камайиб кетади, айрим ҳолларда бутунлай қуриб қолади. Мана ҳолларда бутунлай қуриб қолади. Мана шундай шароитда дарё ва сойлар сувидан шундай шароитда дарё ва сойлар сувидан тўла ва самарали фойдаланиш мақсадида тўла ва самарали фойдаланиш мақсадида уларнинг оқим режимини бошқариб туриш уларнинг оқим режимини бошқариб туриш зарур. Бу муаммони дарёларда сунъий зарур. Бу муаммони дарёларда сунъий кўллар-сув омборлари барпо этиш йўли кўллар-сув омборлари барпо этиш йўли билан ҳал этилади.билан ҳал этилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Сув омборлари қуриш ўлкамиз каби қурғоқчил Сув омборлари қуриш ўлкамиз каби қурғоқчил ҳамда қишлоқ хўжалиги суғоришга ҳамда қишлоқ хўжалиги суғоришга асосланган ҳудудларда айниқса зарурдир. асосланган ҳудудларда айниқса зарурдир. Кўпчилик сув омборларини қуришда Кўпчилик сув омборларини қуришда экинзорларни сув билан таъминлашдан экинзорларни сув билан таъминлашдан ташқари, улардан гидроэнергетика, ташқари, улардан гидроэнергетика, балиқчиликни ривожлантириш, йирик саноат балиқчиликни ривожлантириш, йирик саноат корхоналари ва шаҳарлар сув таъминотини корхоналари ва шаҳарлар сув таъминотини яхшилаш мақсадида фойдаланиш ҳам яхшилаш мақсадида фойдаланиш ҳам назарда тутилади.назарда тутилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ер куррасида жуда кўп сув омборлари қурилган. Ер куррасида жуда кўп сув омборлари қурилган. Дунёдаги энг йирик сув омбори Виктория-Нил Дунёдаги энг йирик сув омбори Виктория-Нил дарёсида қурилган Оуэн Фолс (Виктория) сув омбори дарёсида қурилган Оуэн Фолс (Виктория) сув омбори бўлиб, Кения, Танзания, Уганда давлатлари бўлиб, Кения, Танзания, Уганда давлатлари ҳудудида жойлашган. Унинг сув сиғими 205 км3 ҳудудида жойлашган. Унинг сув сиғими 205 км3 (Виктория кўли билан қўшиб ҳисобланганда) бўлиб, (Виктория кўли билан қўшиб ҳисобланганда) бўлиб, Нил дарёси оқимини йиллараро бошқаришга Нил дарёси оқимини йиллараро бошқаришга мўлжалланган. Россия ҳудудида жойлашган Братск мўлжалланган. Россия ҳудудида жойлашган Братск (Ангара дарёси), Красноярск (Енисей дарёси), (Ангара дарёси), Красноярск (Енисей дарёси), Куйбишев (Волга), Қозоғистондаги Бухтарма(Иртиш) Куйбишев (Волга), Қозоғистондаги Бухтарма(Иртиш) каби сув омборлари нафақат мазкур мамлакатлар каби сув омборлари нафақат мазкур мамлакатлар ҳудудида, балки бутун Евросиё материгида ҳам энг ҳудудида, балки бутун Евросиё материгида ҳам энг йирик сув омборлари ҳисобланади.йирик сув омборлари ҳисобланади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Дарёлар сувидан янада унумлироқ фойдаланиш Дарёлар сувидан янада унумлироқ фойдаланиш мақсадида Ўрта Осиёда кейинги йилларда бир мақсадида Ўрта Осиёда кейинги йилларда бир қанча сув омборлари лойиҳаланди ва қурилди (4-қанча сув омборлари лойиҳаланди ва қурилди (4- жадвал). Уларнинг кўпчилигидан бир йўла қишлоқ жадвал). Уларнинг кўпчилигидан бир йўла қишлоқ хўжалиги, саноат, балиқчилик ва энергетика хўжалиги, саноат, балиқчилик ва энергетика мақсадларида фойдаланиш мумкин. Ана шундай мақсадларида фойдаланиш мумкин. Ана шундай сув омборларига Сирдарёдаги Чордара, Қайроққум, сув омборларига Сирдарёдаги Чордара, Қайроққум, Чирчиқ дарёсидаги Чорбоғ кабилар мисол бўлади. Чирчиқ дарёсидаги Чорбоғ кабилар мисол бўлади. Айни пайтда Норин дарёсида Тўхтағул, Айни пайтда Норин дарёсида Тўхтағул, Қорадарёда Андижон, Вахш дарёсида Норак каби Қорадарёда Андижон, Вахш дарёсида Норак каби йирик сув омборлари қуриб битказилди. Бу сув йирик сув омборлари қуриб битказилди. Бу сув омборлари тўғонларида сув электр станциялари омборлари тўғонларида сув электр станциялари (ГЭС) қурилиб, улар ҳозирги кунда жуда катта (ГЭС) қурилиб, улар ҳозирги кунда жуда катта электр энергияси манбаи бўлиб хизмат қилмоқда.электр энергияси манбаи бўлиб хизмат қилмоқда. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ўзбекистонда 20-асрнинг биринчи Ўзбекистонда 20-асрнинг биринчи ярмида Зарафшон водийсида ярмида Зарафшон водийсида Каттақўрғон, Косонсой дарёсида-Каттақўрғон, Косонсой дарёсида- Косонсой ва Сирдарёда-Фарҳод Косонсой ва Сирдарёда-Фарҳод сув омборлари қурилган эди. сув омборлари қурилган эди. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ўрта Осиё давлатлари ҳудудидаги энг йирик сув омборлари Сув омбориСув омбори ДарёДарё Лойиҳада кўрсатилганЛойиҳада кўрсатилган сув сиғими,сув сиғими, млн.ммлн.м 33 майдони,майдони, кмкм 22 ўртачаўртача чуқурлиги, мчуқурлиги, м ТўхтағулТўхтағул РогунРогун НоракНорак ТуямўйинТуямўйин Чордара Чордара ҚайроққумҚайроққум ЧорбоғЧорбоғ АндижонАндижон ТолимаржонТолимаржон ТўдакўлТўдакўл Каттақўрғон Каттақўрғон Жанубий СурхонЖанубий Сурхон НоринНорин ВахшВахш ВахшВахш АмударёАмударё СирдарёСирдарё СирдарёСирдарё ЧирчиқЧирчиқ ҚорадарёҚорадарё АмударёАмударё ЗарафшонЗарафшон ЗарафшонЗарафшон СурхондарёСурхондарё 1950019500 1240012400 1050010500 73007300 57005700 42004200 20002000 17501750 25302530 875875 845845 800800 284,0284,0 160,0160,0 98,098,0 790,0790,0 900,0900,0 513,0513,0 40,340,3 60,060,0 77,477,4 225,0225,0 83,683,6 65,065,0 68,768,7 77,577,5 107,0107,0 9,29,2 7,97,9 8,28,2 50,050,0 29,129,1 19,819,8 3,83,8 10,110,1 12,3 12,3 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Маълумки, 1950 йиллардан Республикамизда суғорма Маълумки, 1950 йиллардан Республикамизда суғорма деҳқончилик мисли кўрилмаган даражада ривожлана борди, деҳқончилик мисли кўрилмаган даражада ривожлана борди, минглаб гектар бўз ва қўриқ ерлар ўзлаштирилди. Бир минглаб гектар бўз ва қўриқ ерлар ўзлаштирилди. Бир вақтнинг ўзида Чирчиқ, Ангрен, Бекобод, Олмалиқ, Навоий вақтнинг ўзида Чирчиқ, Ангрен, Бекобод, Олмалиқ, Навоий шаҳарлари каби йирик йирик саноат марказлари бунёдга шаҳарлари каби йирик йирик саноат марказлари бунёдга келди. Натижада сувга бўлган эҳтиёж янада ортиб кетди. Шу келди. Натижада сувга бўлган эҳтиёж янада ортиб кетди. Шу туфайли Ўзбекистон дарёларида кўплаб сув омборлари қуриш туфайли Ўзбекистон дарёларида кўплаб сув омборлари қуриш ишлари бошлаб юборилди. Жумладан, Зарафшон этагида ишлари бошлаб юборилди. Жумладан, Зарафшон этагида Қуйимозор, Қашқадарёда Чимқўрғон, Сурхондарёда-Жанубий Қуйимозор, Қашқадарёда Чимқўрғон, Сурхондарёда-Жанубий Сурхон ва Учқизил, Оҳангаронда-Туябўғиз сув омборлари Сурхон ва Учқизил, Оҳангаронда-Туябўғиз сув омборлари қурилиб, ишга туширилди. 1960 йилларда эса Чирчиқ қурилиб, ишга туширилди. 1960 йилларда эса Чирчиқ дарёсида- Чорбоғ, Оҳангарон дарёсида Турк, Қашқадарё дарёсида- Чорбоғ, Оҳангарон дарёсида Турк, Қашқадарё ҳавзасида-Толимаржон сув омборлари барпо этилди. 70 ҳавзасида-Толимаржон сув омборлари барпо этилди. 70 йилларга келиб, анча йирик бўлган Андижон (Қорадарё), йилларга келиб, анча йирик бўлган Андижон (Қорадарё), Туямўйин (Амударё) каби сув омборлари қурилди. Респуб Туямўйин (Амударё) каби сув омборлари қурилди. Респуб ликамизда ишлабликамизда ишлаб турган, нисбатан йирик ҳисобланган сув турган, нисбатан йирик ҳисобланган сув омборлари тўғри сидаги баъзи маълумотлар 5-жадвалда омборлари тўғри сидаги баъзи маълумотлар 5-жадвалда келтирилган.келтирилган. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Сув омборларининг турлари. Сув омборларининг турлари. Сувни тўплаб, ундан Сувни тўплаб, ундан келгусида фойдаланишга имкон берадиган иншоот сув келгусида фойдаланишга имкон берадиган иншоот сув омбори бўлади. Сув омборлари уму мий кўриниши, сувни омбори бўлади. Сув омборлари уму мий кўриниши, сувни тўплаш шарт шароитлари, тўғонининг қурилиши тўплаш шарт шароитлари, тўғонининг қурилиши усуллари бўйича хилма хилдир. Ана шу белгилари бўйича усуллари бўйича хилма хилдир. Ана шу белгилари бўйича уларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:уларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: • ёпиқ сув омборлари; ёпиқ сув омборлари; • очиқ сув омборлари. очиқ сув омборлари. • ёпиқ сув омборлариёпиқ сув омборлари га сув сақланадиган катта кичик га сув сақланадиган катта кичик идишлар, резервуарлар киради. Бундай сув омборлари идишлар, резервуарлар киради. Бундай сув омборлари те мирдан, темир бетондан, тош ва бошқа те мирдан, темир бетондан, тош ва бошқа материаллардан қурилади. Улар оқимни кунлар, ҳафта, материаллардан қурилади. Улар оқимни кунлар, ҳафта, ой, баъзан мавсумлар бўйича бошқаришга ой, баъзан мавсумлар бўйича бошқаришга мўлжалланади. Ўлкамизда жуда қадим дан мавжуд мўлжалланади. Ўлкамизда жуда қадим дан мавжуд бўлган сардобаларни ҳам ана шундай сув ом борлари бўлган сардобаларни ҳам ана шундай сув ом борлари типига киритиш мумкин.типига киритиш мумкин. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Сув омбори Ёпи қ Очиқ www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ўзбекистоннинг энг йирик сув омборлари Сув омбориСув омбори ДарёДарё Ишга тушган Ишга тушган йилийили Сув сиғими, Сув сиғими, млн.ммлн.м 33 Майдони,Майдони, кмкм 22 ТуямўйинТуямўйин ЧорбоғЧорбоғ АндижонАндижон ТолимаржонТолимаржон ТўдакўлТўдакўл Каттақўрғон Каттақўрғон Жанубий СурхонЖанубий Сурхон ЧимқўрғонЧимқўрғон Оҳангарон (Турк)Оҳангарон (Турк) ҚуйимозорҚуйимозор ПачкамарПачкамар КаркидонКаркидон Туябўғиз Туябўғиз ҲисоракҲисорак ШоркўлШоркўл УчқизилУчқизил Косонсой Косонсой ЖиззахЖиззах УчқўрғонУчқўрғон Хожикент Хожикент ҚамашиҚамаши АмударёАмударё Чирчиқ Чирчиқ ҚорадарёҚорадарё АмударёАмударё ЗарафшонЗарафшон ЗарафшонЗарафшон СурхондарёСурхондарё ҚашқадарёҚашқадарё ОҳангаронОҳангарон ЗарафшонЗарафшон ҒузордарёҒузордарё ҚувасойҚувасой Оҳангарон Оҳангарон ҒузордарёҒузордарё ЗарафшонЗарафшон СурхондарёСурхондарё КосонсойКосонсой СанзарСанзар НоринНорин Чирчиқ Чирчиқ ҚашқадарёҚашқадарё 19791979 19781978 19701970 19771977 19831983 19521952 19641964 19641964 19741974 19571957 19671967 19641964 19641964 19851985 19831983 19601960 19541954 19621962 19611961 19771977 19461946 73007300 20002000 17501750 15301530 875875 845845 800800 440440 339339 306306 243243 218218 204204 170170 170170 160160 160160 73,573,5 54,054,0 30,030,0 25,025,0 790,0790,0 40,340,3 60,060,0 77,477,4 225,0225,0 83,683,6 65,065,0 45,145,1 8,18,1 16,316,3 12,412,4 9,59,5 20,720,7 4,14,1 17,017,0 10,010,0 7,67,6 12,512,5 3,73,7 2,52,5 3,43,4 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Очиқ сув омборлариОчиқ сув омборлари икки хил бўлади: икки хил бўлади: • 1. Дамбали сув омборлари;1. Дамбали сув омборлари; • 2. Тўғонли сув омборлари.2. Тўғонли сув омборлари. • Дамбали сув омборлариДамбали сув омборлари қуйидаги қуйидаги кўринишларда учрайди:кўринишларда учрайди: • а) бир томонлама дамба, нишаб жойда селдан а) бир томонлама дамба, нишаб жойда селдан сақлаш мақсадида қурилади;сақлаш мақсадида қурилади; • б) гир айлана дамба, горизонтал жойда б) гир айлана дамба, горизонтал жойда қурилади;қурилади; • в) ярим ковланган дамба, сув омборининг сув в) ярим ковланган дамба, сув омборининг сув сиғимини катталаштириш мақсадида қурилади.сиғимини катталаштириш мақсадида қурилади. • кунда кўпчилик тўғонлар мажмуали-комплекс кунда кўпчилик тўғонлар мажмуали-комплекс мақсадларни кўзлаб қурилади.мақсадларни кўзлаб қурилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Очиқ с ув омбор лари Дамбали Тўғонли www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Кўпчилик ҳолларда сув омборлари Кўпчилик ҳолларда сув омборлари дарёлар водийсига тўғон қуриш йўли билан дарёлар водийсига тўғон қуриш йўли билан барпо этилади. Сув омборларининг барпо этилади. Сув омборларининг тўғонлари вазифасига кўра икки турга тўғонлари вазифасига кўра икки турга бўлинади:бўлинади: • а) сув сатҳини кўтаришга мўлжалланган а) сув сатҳини кўтаришга мўлжалланган тўғонлар. Улар энергетика, сув транспорти, тўғонлар. Улар энергетика, сув транспорти, дарё ёки каналдан сув олиш мақсадларида дарё ёки каналдан сув олиш мақсадларида қурилади;қурилади; • б) сувни тўплаш ва дарё оқимини б) сувни тўплаш ва дарё оқимини бошқариш мақсадида қурилган тўғонлар.бошқариш мақсадида қурилган тўғонлар. • www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• б) гир айлана дамба, горизонтал жойда қурилади;б) гир айлана дамба, горизонтал жойда қурилади; • в) ярим ковланган дамба, сув омборининг сув в) ярим ковланган дамба, сув омборининг сув сиғимини катталаштириш мақсадида қурилади.сиғимини катталаштириш мақсадида қурилади. • Кўпчилик ҳолларда сув омборлари дарёлар Кўпчилик ҳолларда сув омборлари дарёлар водийсига тўғон қуриш йўли билан барпо этилади. Сув водийсига тўғон қуриш йўли билан барпо этилади. Сув омборларининг тўғонлари вазифасига кўра икки турга омборларининг тўғонлари вазифасига кўра икки турга бўлинади:бўлинади: • а) сув сатҳини кўтаришга мўлжалланган тўғонлар. а) сув сатҳини кўтаришга мўлжалланган тўғонлар. Улар энергетика, сув транспорти, дарё ёки каналдан Улар энергетика, сув транспорти, дарё ёки каналдан сув олиш мақсадларида қурилади;сув олиш мақсадларида қурилади; • б) сувни тўплаш ва дарё оқимини бошқариш б) сувни тўплаш ва дарё оқимини бошқариш мақсадида қурилган тўғонлар.мақсадида қурилган тўғонлар. • Ҳозирги кунда кўпчилик тўғонлар мажмуали-Ҳозирги кунда кўпчилик тўғонлар мажмуали- комплекс мақсадларни кўзлаб қурилади.комплекс мақсадларни кўзлаб қурилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАРФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1.1. «ГИДРОЛОГИЯ» «ГИДРОЛОГИЯ» маърузалар маърузалар матниматни 2.2. Ўрта Осиё табиий географияси Ўрта Осиё табиий географияси 3.3. Марказий Осиё сув омборлари Марказий Осиё сув омборлари www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Ўрта Осиё кўллари

Ўрта Осиё ҳайвонот дунёси

Сув тузилиши. Табиатда сувнинг аҳамияти

Малакология фанининг Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда ривожланиш тарихи

Дарё оқимининг хосил бўлиши, унга таъсир этувчи омиллар, ҳавза рельефи ва унинг оқим ҳосил бўлишига таъсири