Ўрта Осиё кўллари - Geografiya - Slaydlar

Ўрта Осиё кўллари

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1175.4296875 KB

Ko'chirib olish

ЎРТА ОСИЁ КЎЛЛАРИ

РЕЖ А: 1. Орол денгизи 2. Балхаш кўли 3. Иссиқкўл 4. Искандаркўл 5. Сонкўл 6. Коракўл

Орол денгизи Орол денгизи Ўрта Осиёдаги энг катта кўлдир. У майдонининг катталиги жиҳатидан дунёда тўртинчи ўринда туради. Майдони (ороллари билан бирга) 66458 кв. км бўлиб, Иссиқкўлдан қарийб 11 марта катта, шимоли- шарқдан жануби-ғарб томонга 428 км чўзилиб боради. 45- параллел бўйича эни 284 км, қирғоқ чизиғининг айланаси 3238 км. Орол денгизи котловинаси тектоник йўл билан пайдо бўлган, аммо ўзи қолдиқ реликт кўлдир.

Орол денгизи чўллар билан ўралган оқмас берк кўл бўлиб, унга фақат икки катта дарё қуйилади. АМУДАР Ё СИРДАР Ё

313 та катта- кичик ороллар бор. ОРОЛ ДЕНГИЗИДА Уларнинг умумий майдони 2345 кв.км дир

Орол денгизи сувсиз чўл марказида жойлашганлиги, бу ерда ҳавонинг қуруқлиги ҳамда анчагина кучли шамолларнинг эсиб туриши Орол денгизи сувининг шунчалик кўп бугланишига сабаб бўлади. Орол денгизи сувининг кўп ва тез буғланишига денгизнинг саёзлиги ҳам анча имкон беради. Саёзлик натижасида денгиз суви тез ва кучли исийди, сувнинг температураси баъзан 25°, ҳатто 30° га етади. Шу сабабли, Орол денгизида буғланиш жуда кўп. Юқорида айтилганидек, буғланиш ўрта ҳисобда йилига 920 мм ни ташкил этади. Бу—тахминан 61 млрд куб м сувдир. Демак, Орол денгизи ғоят катта табиий буғлатгич ҳавзадир. Орол денгизида сув сатҳининг асрлар мобайнида кўтарилибпасайиб туриши кузатилади. Текширишлар шуни кўрсатдики. 1850 йилдан 1880 йилга қадар унинг сув сатҳи пасайган, 1880 йилдан бошлаб қайта кўтарилган. 1874 йилдан 1931 йилгача ўртача йиллик амплитуда 3,1 м бўлган. Умуман, кўп йиллик маълумотларга қараганда, сув сатҳининг асрлар давомида кўтарилиб-пасайиб туришидаги фарқ 3,5—4 м га боради .

Орол денгизи сатҳининг пасайиши бошқа томондан ҳам катта фойда келтириши мумкин. Маълумки, Сирдарё ва Амударёнинг қуйи оқимларида тез-тез катта сув тошқинлари бўлиб турадн. Денгизнинг сув сатҳи пасайса, дарёларнинг эрозия базиси пасаяди. Дарёлар ўзанини чуқурлатади ва атрофдаги ҳосилдор ерлар эса тошқинлар хавфидан қутулади. Сўнгра, Орол денгизи сатҳининг пасайиши билан келажакда денгиз тагидан бўша-ган оерунум ерлар пайдо бўлади ва бу ерларда иссиқсевар экинлардан мўл ҳосил олиш ажаб эмас. Келажакда Орол денгизи тагининг айрим қисмларида дарё сувлари билан суғориладиган обод воҳалар пайдо бўлиши ҳам мумкин.

БАЛХАШ КЎЛИ Балхаш кўли денгиз сатҳидан 340 м баланд тургап ғоят катта котловинадир. Майдони 17660 кв. км, узунлиги 605 км, энг кенг жойи 74 км ва тор жойи 8,5 км. Балхаш кўли жануби- гарбдан шимоли-шарқ томонга ярим ёй тарзда чўзилган, унииг энг тор қисми Узунорол бўғози деб аталади. Қўлнинг шарқий қисми билан ғарбий қисми гидрологик хусусиятлари жиҳатидан бир-бирига мутлақо ўхшамайди. Балхаш кўлининг калта, лекин кенг ғарбий қисми саёз ва суви, асосан, чучук, қирғоқлари ўйилган, эгри-бугридир; кўлнинг шарқий қисми эса узун, тор, чуҳур ва суви анча шўр, қирғоқлари текис, кирган-чиққан эмас. Кўлнинг ғарбий ва шимолий қирғоқлари палеозой

Ўрта Осиёнинг ички сувлар картаси

Балхаш кўлининг ўртача чуқурлиги 6 м. Балхаш кўлидан сув ҳеч қаёққа оқиб чиқмайди, унга Или, Қоратол, Оқсув, Лепса, Аягуз ва бошқа дарё, сойлар қуйилади. Балхаш геологик ўтмишда ғоят катта майдонни ишғол этган, у шарқда Олакўл ботиғини ҳам эгаллаб то Жунғория Олатови этакларига қадар чўзилиб борган. Балхаш сувининг юзаси ёзда 28° га қадар исийди, қишда 120—140 кунча музлайди. Балхаш кўлидан шарқда Торбоғотой билан Жунғория Олатови орасидаги катта ботиқда бир қанча кўллар бор.

Иссиқкўл Тяншань тоғлари орасида денгиз сатҳидан 1609 м баландликда жойлашган бўлиб, дунёдаги энг катта тоғ кўлларидан биридир. Майдони 6200 кв. км, узунлиги 182 км, энг кенг жойи 58 км ва энг чуқур жойи 702 м. Иссиқкўлнинг суви (1732 куб км). Орол денгизининг сувидан 1,7 марта ортиқ .ИССИҚКЎЛ

Иссиқкўл сокин кўл эмас, кўлдан доимо шамол эсиб туради, айниқса шарқий соҳилига кўп ёғин олиб келадиган ғарбий шамоллар тез-тез эсиб туради. Бу котловинада доимо тоғ водий шамоли ва кўл-бриз шамоли эсиб туради. Кундузи шамол кўлдан (денгиз шамоли), тунда қуруқликдан (тоғ шамоли) эсади. Баъзан бундай шамоллар жуда қаттиқ бўлиб, узоқ жойларга боради. Кўлнинг ғарбида «улан» деб аталган тунги шамол доимо эсиб туради, у баъзан шторм шамоли тезлигида (24 м/сек) ҳам эсади. Кундузи эса кўпроқ кучли «денгиз» шамоли бўлади. Кўлнинг шарқий қисмида одатда тунги шарқий «сантос» шамоли эсиб туради. Шу сабабли кўл суви доимо тўлқинланиб туради.

Иссиқкўл берк ҳавза бўлганлиги сабабли суви бир оз шўрдир, сувининг ўртача шўрлиги 5—6% га тенг, уни мутлақо ичиб бўлмайди. Кўл тоғлар орасида ва анча баландда бўлганлигидан сув миқдорида у қадар катта ўзгариш бўлмайди: бутун йил давомида кўл сатҳи 0,5—1 м кўтарилади ёки пасаяди. Иссиқкўл котловинаси деярли ҳамма томондан марказий қисмига бир текисда чуқурлашиб борадиган симметрик, чуқур котловинадир. 600 м дан чуқур жойлар кўлнинг ўрталарини ишғол этиб, кўл майдонининг қарийб 21 процентини, 100 м дан чуқур жойлар эса 64 процентини ташкил этади. 702 м бўлган энг чуқур жойи кўлнинг марказида, бир оз жанубий қирғоғига яқин- роқ ердадир. Кўлнинг фақат шарқий ва ғарбий четлари саёзроқ бўлиб, у ерда 10—20 м келадиган чуқур жойлар бор. Иссиқкўл да балиқ кам: атиги 11 хил балиқ тури бор, холос. Осмон, чебак, танга балиқ, маринка каби балиқлар овланади.

ИСКАНДАР КЎЛ Искандаркўл — морена тўсишидан ҳосил булган кўлдир. бу кўл Тожикистон территориясида Ҳисор тоғ тизмаларининг шимолий ён бағрида денгиз сатҳидан 2176 м баландда бўлиб, ниҳоятда чиройли кўлдир.

Искандаркўл атрофидаги тоғлар ғоят тик кўтарилган, баланд тоғлардир. Тоғ ён бағирлари арчазорлар, теракзорлар ва қайинзорлар билан қоплантан. Кўлга қуйиладиган дарё водийлари ўзининг қалин ўсимликлари билан табиат ҳуснига ҳусн қўшиб туради. Кўл кичик бўлса-да (майдони 4 кв. км га яқин), лекин анча чуқур (чуқурлиги 76 м )дир. Искандаркўлга Ҳисор тоғларидаги музликлардан сув оладиган бир неча дарё ва сойлар келиб қуйилади ва ундан фақат Искандардарё оқиб чиқади.

Дарё кўлдан чиққандан кейин, унга яқин жойда 20 м баланддан отилиб тушиб, ажойиб шовва ҳосил қилган. Бу шоввадан отилиб тушаётган майда-майда сув томчилари ҳавога таралиб, қуёш нурида ранг-баранг товланиб туради. Искандардарё Яғнобдарё билан қўшилиб, Зарафшон дарёсининг чап ирмоғини— Фандарё-ни ҳосил қилади. Тяншанда яна бир неча кўл бор ва улар орасида кўзга кўри-нарлиси Сонкўл ва Чатиркўлдир.

Сонкўл — Марказий Тяншаннинг ғарбида, Сонкўл тизмаси билан Мулдатов тизмаси орасидаги катта платода, 3016 м баландда жойлашган. Узунлиги 30 км, эни 14 км, чуқурлиги 21 м. Майдони 250 кв. км га тенгдир. Кўл атрофини қояли яланғоч тоғлар ўраб туради. Қотловинага ўтадиган довонлар ҳам тош ва қоялардан иборат ноқулай довонлардир. Кўл қирғоғининг баъзи жойлари ботқоқ ва тўқайзордир. Сонкўлдан Кўкжарта дарёси чиқади ва Норин дарёсига ўнг томондан қуйилади. Езда кўлда минглаб ёввойи ўрдаклар сузиб юради, қирғоқ бўйларида қирғизларнинг қатор-қатор ўтовлари бўлади. Кўл атрофидаги бошоқли ўсимликлар ўсган даштларда ёзги яйловларда гала-гала чорва моллари боқилади. СОНКЎ Л

Кўлнинг узунлиги 23 км, кенглиги 10 км ва чуқурлиги 3 м, майдони 180 кв. км дир. Кўл қуруқ ва ниҳоятда совуқ иқлимли райондадир. Кўл котловинаси гил ва шўрхоклардан иборат бўлганидан унда ўсимлик ниҳоят-да кам. Кўл қор ва музликлардан сув олади, ундан дарё оқиб чиқмайди. Шундай бўлса ҳам кўлнинг суви чучук, лекин қўлтиқчаларининг суви шўрроқ. ЧАТИРКЎ Л

Помирнинг катта кўлларидан бири Қоракўлдир. Қоракўл Шарқий Помирда баланд тоғлар орасидаги чўлдан иборат ғоят катта котловинада 3914 м баландда жойлашган тоғ кўлидир. Уни шарқдан Сарикўл, ғарбдан Зулмат ва жанубдан Музкўл тизмалари ўраб олган. Қоракўлнинг ғарбий қирғоғи қояли, шарқий ва жанубий қирғоқлари эса дўнгли билқиллама ерлардир. Кўл атрофида ўсимлик жуда сийрак, борлари ҳам тўп-тўп бўлиб ўсадиган турли ўтлардир. Кўлнинг узунлиги 33 км, кенглиги 23 км ва майдони 388 кв. км. Қоракўлни орол иккига ажратиб туради. Кўлнинг шарқий қисми саёз, ғарбий қисми ғоят чуқур (236 м).ҚОРАКЎЛ

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ

O'xshashlar

Ўрта Осиё ҳайвонот дунёси

Малакология фанининг Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда ривожланиш тарихи

Ўрта Осиё сув омборлари ва уларнинг хужаликдаги аҳамияти

Жанубий-ғарбий Осиё

Осиё ички сувлари