Etnogeografiya - Geografiya - Slaydlar

Etnogeografiya

Yuklangan vaqt:

22.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3671.7890625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: ETNOGEOGRAFIYA 60530400 –Geografiya ta lim yo‘nalishiʼSOTSIAL GEOGRAFIYA

REJA • Etnik birliklar va ularning tavsifi. • Mintaqalarnik etnik tarkibi va xususiyatlari. • Yer shari aholisining irqiy tarkibi. • Til oilalari va ularning hududiy xususiyatlari.

• Jahon bo’yicha 4 mingdan ortiq xalq bo’lib, ularning kelib chiqishi va turlari bilan etnografiya shug’ullansa,xalqlarning hududiy tarqalishi, shakllanishiga ta’sir etgan geografik omillarni etnogeografiya o’rganadi.Kishilarning qadim zamonlarda vujudga kelgan umumiyliklari etnik birliklardir. Etnik birliklarning ibtidoiy jamoa tuzumidan to hozirgi davrlargacha uchraydigan tushunchalari (kategoriyalari) asosan, urug’, qabila, elat, millat lardan iboratdir. • Kishilarning eng qadimiy etnik birligi – urug’ (qavm) kategoriyasidir. Bu kategoriya, asosan, ibtidoiy jamoa tuzumida vujudga kelib, ana shu formatsiyaning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy yacheykasi bo’lgan va u odamlarning qon-qardoshligiga asoslangan edi. Urug’chilik kishilarni xo’jalik va ijtimoiy jihatdan bir-biri bilan bog’lagan.

Urug’ a’zolarining bir-biri bilan qon-qardoshligi Urug’ a’zolari xo’jalik faoliyatining birligi (barcha urug’ a’zolarining jamoa bo’lib birgalikda mehnat qilishi) Ijtimoiy hayotning, turmushning va endi vujudga kelayotgan madaniyatning birligi Urug’chilikning asosiy belgilari

Hozirgi davrda urug’chilik faqat Osiyo , Afrika va Amerika ning ayrim tog’li rayonlarida va o’rmonlarida yashaydigan hamda hozirgi zamon sivilizatsiyasidan ajralib, ancha orqada qolgan ayrim mayda xalqlardagina uchraydi. Ammo urug’chilikning ayrim qoldiqlari ba’zan boshqa xalqlarda (masalan, Kavkaz dagi ba’zi xalqlarda, Hindiston da) ham uchrab turadi.

Qabila • Odamlar etnik birligining ikkinchi yuqoriroq bosqichi – qabiladir. Urug’larning qabilalarga birlashuvi ham kishilarning ibtidoiy jamoa tuzimiga xos umumiyligidir. • Dastlabki qabilalarni bir necha urug’ (odatda, juft sondagi urug’larni) birlashtirar, ular o’zaro dual ekzogamiya (urug’larning bir-biriga qiz berib, qiz olishi) asosida bog’langan bo’lar edilar. Qabilalar sekin-asta o’zining to’la tuzilishiga ega bo’lib bordilar. • Rivojlangan qabilalarning odatda, o’z tili yoki shevasi va alohida hududi bo’lgan, maxsus kengash tomonidan boshqarilgan. Kengash qabila tarkibiga kiruvchi barcha urug’larning boshliqlaridan iborat bo’lgan. Urug’ boshliqlarining eng keksasi qabila boshlig’i qilib tayinlangan. • Eng muhim masalalarni, masalan, urush yoki tinchilik masalalari va hokazoni hal qilish uchun umumqabila yig’ilishlari o’tkazilgan. Ayrim xalqlarda hozirda ham ijtimoiy hayotning qabila doirasida tashkil etish haligacha saqlangan. Masalan, Amazoniya, Popua-Yangi Gvineya, Markaziy Afrika va Kanada ning shimolidagi chekka hududlarda o’ta sodda hayot tarzi sifatida qabilalar mavjud.

Elat • Urug’ va qabila kategoriyalaridan keyin elat kategoriyasi vujudga kelgan. • Elat – urug’ va qabila birliklariga nisbatan yuqoriroq bosqichdir. Elat birligi, asosan, feodalizm jamiyati davrida, ba’zan esa quldorlik davridayoq tashkil topa boshlagan. Urug’chilik va qabilachilik kishilarning ibtidoiy jamoaga, ya’ni sinfsiz jamitga xos umumiyligi bo’lsa, elat sinfiy jamiyatga xos umumiylikdir. • Masalan, bitta elat bir necha millatlarning tashkil topishi uchun ba’za bo’lib xizmat qilishi yoki aksincha bir necha elatlarning birlashuvidan bitta millat vujudga kelishi mumkin. Masalan, Rossiyaning Sibir hududlari, Markaziy Amerikada elatlar mavjud.

Millat • Millat – etnosning eng yuksak darajasidir. Millat bo’lishi uchun tili, hududi, umumiqtisodiy faoliyati va milliy ong shakllangan bo’lishi kerak. Millat ma’lum hududda yashovchi odamlarning ijtimoiy-etnik birligi bo’lib, feodalizmdan kapitalizmga o’tish davrida tashkil topa boshlaydi va kishilar umumiyligining o’ziga xos shaklidir. Millat shu bilan farqlanadiki, millatlarda hududiy birlik, iqtisodiy va madaniy aloqalar mustahkam o’rin oladi, yagona milliy til tashkil topadi, milliy ong rivojlangan bo’ladi.

Millat • Millat kishilarning shunday barqaror jamligiki, bu umumiylik til, hudud, iqtisodiy hayot umumiyligi hamda ijtimoiy psixologiya ba’zi bir xususiyatlarining kompleksligi bilan bog’langan bo’lib, bu psixologiya ushbu xalq madaniyatining o’ziga xos belgilarida mustahkamlangandir va ular bu xalqning madaniyatini boshqa xalqlar madaniyatidan ajratib turadi. Masalan, yapon millati o’zining vatanarvarlik, mehnatsevarlik, ma’uliyatlilik xususiyatlari, milliy mentalitetiga sodiqligi bilan alohida ajralib turadi

OSIYO • OSIYO qit’asida aholining etnik tarkibi juda murakkab. Xususan, unda xan (1 mlrd 310 mln kishi), hind (280 mln), bengal (235 mln), yapon (130 mln), panjob (120 mln), bixar (115 mln) va yavalik (105 mln) kabi juda ko’p sonli millatlar mavjud. Qit’aning janubi-sharqidagi aholi (malay, indonez, vyet, tay, lao) Xitoy va Hindiston aholisining aralashuvidan shakllangan bo’lsa, g’arbiy qismidagi aholi, asosan, arab va forslardan tashkil topgan. Markaziy, shimoli-sharqiy hududlarida esa turkiy xalqlar keng tarqalgan. Rossiyaning sharqidagi aholi turli elatlardan iborat bo’lsa, g’arbida madaniy jihatdan yuqori o’rinda turuvchi millatlar istiqmat qiladi.

YEVROPA • YEVROPA qit’asining aholisi genezisiga ko’ra, 3 ta katta guruhga bo’linadi: roman, german va slavyan. Roman guruhidagi millatlar (fransuz, ispan, italyan, rumin, portugal, irland) mintaqaning janubi, qisman markazi va sharqida yashaydi. German guruhi esa kelib chiqishi jihatidan german qabilalari, angl- sakslarga borib taqaladi hamda Markaziy va Shimoliy Yevropada tarqalgan. Slavyan xalqlari, asosan, Sharqiy va Janubiy Yevropada tarkib topgan. Har bir guruh ichidagi millatlarning tili va turmush-tarzi bir-biriga juda yaqin hisoblanadi.

AFRIKA • AFRIKA aholisining milliy tarkibi o’ziga xos bo’lib, uzoq davom etgan mustamlakachilik afrikaliklarning ijtimoiy iqtisodiy va madaniy rivojlanishini ancha orqada qoldirdi. Ularning yirik millatlar va elatlarga birlashuviga xalaqit berdi. Qit’ada tuareg, tubu, azande, bantu, gottentot kabi ijtimoiy hayotdan ancha orqada qolgan elatlar keng tarqalgan. Shuningdek, Afrika aholisining milliy tarkibi haqida gapirganda, bu yerda yashovchi kelgindi (asosan, Yevropadan) xalqlarni ham e’tiborga olish zarur. Asosan, inglizlar, afrikanerlar (burlar), fransuzlar, portugallar Afrika aholisining 5 foizini tashkil qiladi. Yevropaliklar mintaqaning eng qulay joylariga kelib kelib o’rgashgan. Shu bois, fransuz va italyanlar O’rta dengizbo’yi hududlarida ko’p bo’lsa, Janubiy Afrikaning dengiz sohillarida ingliz va golland millatiga mansub aholi anchagina hisoblanadi. Hozirda qit’ada ham maaniy hayot nisbatan jonlanib bormoqda. Bunga yevropaliklar bilan mahalliy aholining assimilatsiyasi katta ta’sir ko’rsatmoqda.

AMERIKA • AMERIKA aholisining milliy tarkibi bo’yicha hozirda ko’pchilikni (95%) Yevropadan kelganlarning avlodlari va ularning boshqa xalqlar bilan aralashuvidan vujudga kelgan xalqlar qamrab olgan. Biroq uzoq o’tmishda bu hud udlarning tub joy aholisini indeyslar tashkil etgan. Yevropaliklar kelgunga qadar maya, astek, ink, kechua va boshqa indeys qabilalari ko’plab yashagan va keyinchalik, ularning katta qismi qirib tashlangan. Hozirda Amerika aholisini ko’pchilik qismi ingliz va ispan tilida, ozroq qismi, portugal va boshqa tillarda so’zlashadi. Bu yerda millatlar, davlatlar chegaralariga qarab, qaysi mamlakatning fuqarosi ekanligiga qarab ataladi. Masalan, AQSh millati – amerikantlar, Kanada millati – kanadaliklar deyiladi.

AVSTRALIYA VA OKEANIYA aholisini etnik tarkibiga ko’ra, mutaxassislar ikkita oblastga bo’lishadi: • Avstraliya va Yangi Zelandiya davlatlari. Bu mamlakatlar aholisining milliy tarkibi bir xil bo’lib, avstraliyalik – inglizlardan va zelandiyalik inglizlardan iborat. Avstraliya (aborigen) va Yangi Zelandiyaning tub xalqlari (maorilar) juda kam qolgan. • Polineziya, Melaneziya va Mikroneziya orollari dagi aholi etnik jihatdan qabila-qabila bo’lib yashaydi. Ularda konsolidasiya (etnik jinslashish) jarayoni Okeaniyaning ayrim katta orollaridagina boshlangan. Hozirgi paytda elatlar sifatida jipslasha boshlagan xalqlarga samoaliklar, fidjiliklar, gavayiliklar va taitiliklarni kiritish mumkin. Odatda, butunlay boshqa tillarda gaplashuvchi bir necha xalq umumiy nom bilan Yangi Gvineya papuaslari deb ataladi. Okeaniyaning boshqa kichik orollarida etnik jarayonlar ham past bosqichdaligini ko’rishimiz mumkin.

Lingvistik tarkib • Madaniyatning o‘ziga xos geografik ko‘rinishi – bu tildir. Til insoniyat madaniyatidagi mavjud aloqa vositasidir. U bir guruh a’zolarini bir-birlari bilan o‘zaro cheksiz xabarlashish imkonini beradi. Biroq, u bir til guruhi a’zolarini boshqa til guruhi a’zolari bilan xabarlasha olmasliklariga ham sabab bo‘ladi. Bugungi kunda yer yuzida deyarli 7 mingga yaqin tilda gaplashiladi, lekin ularning 400 ga yaqinidan faol foydalaniladi, xolos . Ma’lumotlarga qaraganda, insoniyat paydo bo‘lgandan to hozirgi paytgacha so‘zlashilgan 4 mingga yaqin til o‘z davrida yo‘qolib ketgan. Bunga esa hukmron jamiyatda ustun bo’lgan sotsial guruhning ta’siri sabab bo’ladi. Xususan, Kavkaz hududlarida aholining katta qismi rus tilini umumiste’mol tili sifatida qabul qilganligi bois, mahalliy tillarning ahamiyati pasayib bormoqda.

Turli tillarga mansub yozuv grafikalari

Hozirda oltita xalqaro til – ingliz, xitoy, ispan, fransuz, arab, rus tillaridan eng ko’p foydalaniladi hamda BMT rasmiy hujjatlari shu tillarda olib boriladi. Shuningdek, 200 ga yaqin tillar davlat tili, 4800 ga yaqini mahalliy, qolganlari urug’-qabila tillari hisoblanadi. Tillarning asosiy xususiyatlaridan biri – uning yozma ko’rinishga ega bo’lishidir. Chunki vaqt o’tishi natijasida mazkur tilgagi hodisalar bayon qilib qo’yilmasa, og’zaki shevalar o’zgara borgani sayin asos til ham yo’q bo’lib ketishi mumkin. Popua-Yangi Gvineya, Janubiy Sudan yoki kechualar yashaydigan Amazoniyada og’zaki nutqadan foydalanilsa-da, ularning grafik ko’rinishi deyarli yo’q. Ko’plari haligacha belgilardan foydalanadi.

Aholining irqiy tarkibi Odamlar qadim-qadimdan qon-qarindosh bo’lib yashab kelgan. Ana shunday birliklarning eng muhimlaridan biri irqiy xususiyatlardir.

• Irq – avloddan avlodga o‘tuvchi o‘xshash tashqi (teri, gavda) belgilarga ega bo‘lgan, tarixan shakllangan kishilar guruhi hisoblanadi. Irqlarning paydo bo’lishi va odamlar o’rtasidagi irqiy belgi hamda xususiyatlarning kelib chiqishi o’ziga xos jarayon hisoblanadi. Antropologlarning fikricha, irqlarning shakllanishi quyidagi nazariyalarga monand holda shakllangan: • polisentrik nazariya – dunyoning turli qismlaridagi insonlarning tashqi tuzilishi hudud iqlimiga mos holda shakllanishi, ya’ni barcha irqlar bir-biridan alohida- alohida paydo bo’lgan; • monosentrik nazariya – odamlarning kelib chiqishi bir hudud bo’lib, keyinchalik dunyoning turli qismlariga tarqalgani hamda joylashgan joyiga mos holda, irqiy belgilari shakllangan, ya’ni avval barcha insonlarning irqiy xususiyatlari bir xil bo’lgan va keyinchalik har xillik kasb eta boshlagan.

Jahon aholisining irqiy tarkibi 1B

• Yer sharida uchta katta irq: yevropoid, mongoloid, negroid (hozirgi davrda avstroloid tipiga ham alohida irq sifatida yondashilmoqda) hamda ko’plab aralash irqiy formalar ajratilgan (18-rasm). Lekin yer shari aholisining hammasi, aynan,taqsimlanmagan. Tarixiy davrlar mobaynida katta irqiy vakillarning assimilatsiyasi natijasida oraliq irqlar shakllangan. Shu jihatdan, bu oraliq irqlarning vujudga kelishi qadimiy (negraoid+mongoloid, yevropoid+negroid, yevropoid+mongolid) va yangi (yevropoid+indeys, yevropoid+negroid) o’tish irqlariga mansub hisoblanadi.

Yevropoid irqi • Yevropoid irqi. Bu irq vakillari, asosan, Yevropa, Janubiy va Janubi- g’arbiy Osiyo, Shimoliy Afrika, Avstraliya va Amerikaning yevropaliklar ko’plab yashaydigan hududlarida tarqalgan. Yevropoid irqi ichki xususiyatlari va tarqalgan hududidagi tabiiy sharoitning ta’siri natijasida 3 ta guruhga ajratiladi:

Yevropoid irqi • Shimoliy yevropoid vakillarining bo’yi novcha, qirraburun, kamtukli, sochi sariq va to’lqinsimon, ko’k ko’zli bo’ladi. Chunki mavjud tabiiy sharoitning xususiyatlari insonlarning morfologiyasida asosiy omil vazifasini bajargan. Bu tarmoqqa Skandinaviya va Boltiqbo’yi mamlakatlari hamda Islandiyada kiradi • O’rta yevropoid irqi vakillarining yuzlari oq-sariq, sochlari silliq va burunlari nisbatan kattaroq, o’rtacha bo’yli bo’ladi . Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya va Markaziy Yevropa davlatlari, Rossiya va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, AQSh, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabilarning asosiy aholisi shu irqqa mansub. • Janubiy yevropoid vakillarining gavda tuzilishi va tashqi ko’rinishi o’zi tarqalgan hududning iqlimiga mos holda, tanasi nisbatan bug’doyrang, bo’yi baland, sochlari qora va jigarrang, boshi dumaloq va ko’zi jigarrang, qora. Bu tipdagi aholi, asosan, Janubiy Yevropa, Shimoliy Afrika, Janubi-g’arbiy Osiyo, Old Osiyo, Janubiy Osiyo, Lotin Amerikasi mamlakatlarida yashaydi.

Mongoloid irqi • Mongoloid irqi. Dunyo aholisining deyarli 1/5 qismini o’z ichiga oladi. Bu irq, asosan, Osiyoda vujudga kelgan bo’lib, odamlarning tanasi bug’doyrang, sochlari silliq, bo’ylari past va yanoqlari turtib chiqqan bo’ladi .Mongolid irqi ham ikki guruhga bo’linadi, ya’ni Osiyo va Amerika mongoloidlari.

• Osiyo mongoloidlari, asosan, Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo, Uzoq Sharq va Sibirda tarqalgan. Bu irq vakillarining bo’ylari nisbatan past, ko’zlari qisiq, yanoqlar turtib chiqan, o’rta burunli, sochlari silliq va siyrak,tanasi kamtuk hisoblanadi. • Amerika mongoloidlari xalqlarning tarqalish jarayonida Bering bo’g’ozi orqali Osiyodan o’tib borib joylashgan bo’lib, Kanadaning shimoli va Alyaska, Markaziy Amerika va Amazoniya hududlarida tarqalgan. Tabiiy sharoitga moslashgan holda, Kanada mongoloidlarining tanasi nisbatan oqish bug’doyrang, ko’zlari qisiq va bo’yi past bo’lsa, janubda yashaydigan mongoloidlar tanasining rangi o’zgarib, qizil tanli indeyslar sifatida shakllangan. Ularning bo’ylari baland, burunlari yapaloq, ko’zlari va jigarrang, sochlari esa to’lqinsimon.

Negroid irqi • Bu irq vakillarining teri rangi qora, sochlari qora va jingalak, burni keng, lablari qalin. Bu iqlimning issiq va serquyoshligi bilan harakterlanadi.Quyosh nuridan himoyalash uchun tanadan melanin moddasining ko’plab ishlab chiqarilishi natijasida ularning tanasi qora bo’ladi. Shuningdek, issiq havoda kislorodning kamligi bois nafas olish jarayonida burun teshiklari kattalashgan va yapaloq bo’lib tarkib topgan .Negroid irqi ham ikki tarmoqqa ajratiladi, ya’ni Afrika va Okeaniya tarmoqlari.

• Afrika negrlari – Sahroi Kabirdan janubda yashaydi. Bu irq vakillarini,ko’pincha, ekvatorial irq vakillari deb ham ataladi. Ularning tanasi qora va yo’g’on, lablari katta va go’shtdor, sochlari dag’al va jingalak bo’ladi. • Okeaniya tarmog’ini alohida Avstroloid irqi sifatida ham ajratiladi. Chunki uning shakllanishi negroid bilan aloqador bo’lmagan holda, Janubi-sharqiy Osiyo xalqlarining kelib o’rnashishi va tabiiy sharoitga moslashishi natijasida tarkib topgan. Ularga aborigen, papuas, maori, melonez va boshqalar kiradi.

ETIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR

O'xshashlar

Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Tailand

Samarqand viloyati

Osiyo yo'lbarslaridan biri Malayziya haqida