Dunyo aholisi sonini tadrijiy o’sishi - Geografiya - Slaydlar

Dunyo aholisi sonini tadrijiy o’sishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

534.533203125 KB

Ko'chirib olish

Dunyo aholisi sonini tadrijiy o’sishi

Bir necha ming yillar mobaynida o’limning juda yuqori va aholi o’sish sur’atlarining past bo’lishligi o’zining asosli sabablariga egadir. Dastavval, bu — moddiy va sanitar- gigiyenik shart-sharoitlarning qoniqarsiz ahvolda ekanligi, qolaversa, vaqt-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik, o’lat, vabo va chechak epidemiyalari natijasida yuz minglab odamlarning qirilib ketishi bilan bog’langandir. Yer sharida bunday ofatlar 200-400, 1200-1300, 1600-1650- yillar ichida qayd etilgan bo’lib, o’sha davrlarda aholi soni umuman o’smadi, 1300-1400-yillar davomida qora o’lat epidemiyasining ta’sirida yer yuzasi aholi sonining 1/4 qismidan ajradi. Aholi ko’rsatkichlariga oxiri ko’rinmayotgan urushlar ham katta ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Urushlar XVIII asrda 5,2 mln., XIX asrda 5,5 mln., XX asrda esa deyarli 50 mln. kishining yostig’ini quritdi.

XIX asrgacha bo’lgan davrda demografik jarayonlarda sezilarli o’zgarishlar bo’lmadi. Undan keyingi davrlarda aholining tabiiy harakati ko’rsatkichlarida demografik o’tish davriga xos jarayonlar boshlandi. U oila bajaradigan vazifalarining keskin o’zgarishi, turmushning nisbatan yaxshilanishi, aholining yosh tarkibidagi siljishlar va boshqa omillar bilan bog’landi. Demograf olimlar demografik yetish davri 4 ta ketma-ket keluvchi bosqichni o’z ichiga olishligini ilmiy asoslab berganlar. Birinchi bosqichuchun tug’ilishning yuqori darajada saqlanishi va o’limning keskin qisqarishi oqibatida vujudga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy o’sish xosdir.Ikkinchi bosqich ko’p bolali oiladan kam bolali oilaga o’tish, o’limning qisqarishi, tug’ilishning esa undan ham ko’p miqyosda qisqarishi natijasida tabiiy o’sishning kamayishi bilan ifodalanadi.

Uchinchi bosqichda, avvalambor, aholi ichida qariyalar sonining o’sishi hamda tug’ilishning asta-sekin pasayishi natijasida umumiy o’limning nisbiy darajasi birmuncha ko’tariladi. Mazkur bosqichda aholi soni juda oz miqdorda va jadal sur’atlarda o’sadi yoki qisqaradi (depopulyatsiya jarayoni). To’rtinchi bosqichda tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari tenglashadi, aholi sonining tabiiy-umumiy o’sishi umuman barham topadi. Demografik o’tish davri dastavval Yevropada XVIII asrda boshlandi. Shunda tabiiy o’sish koeffitsienti 20-30 promillega teng bo’ldi. Buni haqiqatan ham demografik inqilob deb atash mumkin. Chunki 10-20 yil oldin atigi 5-10 promillega teng bo’lgan tabiiy o’sish koeffitsienti qisqa vaqt ichida 2-3 marta oshdi.

Аhоli kupаyishning 2 tipi mаvjud: Dеmоgrаfik tаnglik. Dеmоgrаfik fаоllik. Bu jаrаyon rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr uchun hоs jаrаyon bo’lib аhоlining tаkrоr bаrpо qilinishidа kаm to’g’ilishi, kаm o’lim vа pаst tаbiiy o’sish bilаn hаrаktеrlаnаdi. Bu jаrаyon аyniqsа Еvrоpа mаmlаkаtlаridа ko’p ko’zаtilаdi. Bu jаrаyon nаtijаsidа ko’pinchа rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаrdа аhоlisining tаbiiy o’sishi bilаn u mаmlаkаtlаr iqtisоdining erishilgаn tаrаqqiyot dаrаjаsi o’rtаsidа nоmuvоfiqlаr vujudgа kеlаdi. Nаtijаdа tеz o’sаyotgаn аhоlini ish bilаn, оziq-оvqаt bilаn, kiyim kеchak bilаn tа’minlаshdа qiyinchiliklаr vujudgа kеlаdi. Dеmоgrаfik fаоllik bu tаbiiy o’sishning, tug’ilishning yuqоriligidir. Bu jаrаyon rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаr uchun hоsdir.

Ushbu jarayon Yevropada 100-150 yil davom etdi. Undan keyingi davrda Yevropa mamlakatlari demografik o’tishning uchinchi bosqichida bo’ldilar. Binobarin, Germaniya, Avstriya, Belgiya, Italiya, Daniya, Vengriya, Niderlandiyada aholining oddiy tabiiy-takror barpo etilishi ayrim yillarda ta’minlanmayapti, ya’ni o’lganlar soni tug’ilgan bolalar sonidan ko’p bo’lmoqda.

Yilnoma Davr Davrning davom etishi (yil) Davr boshida aholi soni (mln.k.) Aholi sonining o’rtacha yillik o’sishi (foiz) Miloddan 7000 yil ilgari Neolit 5000 10 Miloddan2000 yil ilgari Antik 2000 50 0,03 0 (yangi era) Yangi eraning boshlanishi, o’rta asrning dastlabki davri 2000 230 0,1 1000-yil O’rta asrlar 1000 305 0,02 1500-yil O’rta asrlarning yakuniy davri 500 440 0,1 1650-yil Yangi zamonning boshlanishi 150 550 0,3 1800-yil Yangi zamon 150 952 0,5 1900-yil Yangi zamonning yakuniy davri 100 1656 0,8 1950-yil Eng yangi zamon 50 2527 1,0 1980-yil Yaqin o’tgan davr 30 4430 1,9 2001-yil Hozirgi davr 24 6134 1,5 2004-yil 6272 1,4

Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi demografik o’tish jarayonining birinchi bosqichini o’tmoqdalar. AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya mamlakatlari ikkinchi bosqichni boshdan kechinnoqdalar. Xitoy va boshqa mamlakatlar ushbu ikkinchi bosqichga o’tish arafasida turibdi. O’zbekiston va boshqa O’rta Osiyo mamlakatlarida birinchi bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tish uchun zamin tayyorlandi. Bu jarayon yaqin 10-15 yil mobaynida boshlansa ajab emas. Dunyo aholisi sonida so’nggi yarim 54 yil ichida bo’lib o’tgan o’zgarishlar to’g’risidagi ma’lumot jadvalda keltirilgan.

Dunyo aholisi ana shu davr ichida 2,5 marta o’sdi. Bundan ham yuqori ko’rsatkich Osiyoga (2,7) va Afrikaga (3,8) xos bo’ldi. Mazkur ko’rsatkich Yevropada 1,4 martaga teng bo’ldi. So’nggi yillarda yer yuzasi aholisining mutlaq soni yiliga o’rtacha 85- 90 mln. kishiga oshmoqda. Afrikada, Markaziy va Janubiy Osiyoda, Markaziy Amerikada aholi sonining yuqori sur’atlar bilan o’sishi kuzatilmoqda. Shu vaqtning o’zida Yevropaning ayrim regionlarida aholi som juda past sur’atlar bilan o’smoqda yoki deyarli o’zgarmayapti. Aholi dinamikasidagi farqlar mamlakatlarda mavjud aholi soni va ular egallagan o’rinlarda o’z aksini topmoqda.

Dunyoda aholisining soni bo’yicha yetakchi 25 mamlakat aniqlanib, ular egallagan o’rinlarda 1985-2004-yillarda bo’lib o’tgan o’zgarishlaming tahlili quyidagi xulosalarga olib keldi: ana shu yillarda va 2025- yillargacha bo’lgan davrda birinchi to’rtlik mamlakatlarining nomi, o’rni o’zgarmaydi (Xitoy, Hindiston, AQSh, Indoneziya); mamlakatlar aholisining sonidagi farq kamaymoqda (birinchi mamlakatda 25 mamlakatga nisbatan aholi soni 28 marotaba ko’p bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2004-yilda 26 martaga teng bo’ldi); ushbu mamlakatlarning asosiy qismi Osiyoga (1985-yilda 11 ta, 2004- yilda 12 ta) to’g’ri keladi. Yevropada 1985-yilda 6 ta, 2004-yilda 5 ta shunday mamlakat bo’lgan. Bu ko’rsatkichlar Amerika bo’yicha tegishli tarzda 3 va 3 ga, Afrikada ham 3 va 3 ga tengdir. Ikki Yevrosiyo mamlakati: Rossiya va Turkiya alohida guruhga kiritilgan.

Dunyo va uning qit’alari, materiklari hamda ayrim regionlari bo’yicha aholi tabiiy harakatini ifodalovchi koeffitsientlar 6-jadvalda berilgan. Dunyoda yuqori darajadagi tug’ilish koeffitsientlari Afrika materigiga regionlar ichida Afrikaning barcha hududlariga hamda Markaziy Amerika, Janubiy va Janubi- g’arbiy Osiyo regionlariga, past darajadagi tug’ilish koeffitsientlari esa Shimoliy Amerika, Sharqiy Osiyo hamda Avstraliya va Okeaniyaga xosdir. O’lim koeffitsientining yuqori ko’rsatkichlari Afrika va Yevropada, Markaziy va Janubiy Osiyo regionlarida kuzatilmoqda. Tabiiy o’sish Afrika, Markaziy Amerika, Janubi-g’arbiy Osiyo hamda Markaziy va Janubiy Osiyoda yuqori koeffitsientlarga ega. Ushbu ko’rsatkich Yevropada nolga, Rossiyada esa minus 2 - 3 promillega teng. Rossiyada immigratsiya katta miqdorga ega bo’lmaganda depopulyatsiya jarayoni, ya’ni aholi sonining qisqarishi undan ham sezilarli bo’lardi.

Aholi soni va uning tarkibiga go’daklar o’limi ham juda katta ta’sir ko’rsatadi. Yer sharida 2003- yilda jami 8672 ming bola bir yoshga yetmasdan o’lganligi qayd etildi. Shundan, 1364 mingi Hindistonga, 737 mingi Xitoyga to’g’ri keladi. Pokiston, Bangladesh, Indoneziya, KXDR, Braziliya, Nigeriya, Efiopiya kabi mamlakatlarda hozirgi vaqtda yiliga 200 - 500 ming bola bir yoshga yetmasdan o’lmoqda. Bolalar o’limi koeffitsienti Afg’onistonda 257, Angola, Burkina-Faso, Burundi, KDR, Mali, Mozambik, Niger, Higeriya, Ruanda, Serre-Leone Chad kabi jami 15 mamlakatda 200 dan yuqori, 32 mamlakatda 100 dan 200 promillega teng.

Bolalar o’limi mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi bilan teskari aloqaga ega. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bolalar o’limi koeffitsienti 4 (Norvegiya)dan 8 promillegacha (AQSh) o’zgaradi. Ijtimoiy-siyosiy vaziyati beqaror, iqtisodiy qoloq bo’lgan mamlakatlarda mazkur ko’rsatkich, odatda, 100 dan ortiq, ayrim hollarda 200 dan ham yuqori darajaga egaligi bilan ajralib turadi. Yer shari aholisining o’rtacha umr davri 2003-yilda 67 yoshga teng bo’ldi. Bu ko’rsatkich iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda (Yaponiya, Shvetsiya, Shveysariya... (jami 27 davlat) 78-82 yoshni, qoloq mamlakatlarda (80 dan ortiq) 37-62 yoshni tashkil etdi. O’rtacha umr davrining eng yuqori ko’rsatkichlari Yaponiyaga (82 yosh) hamda Shvetsiya, Shveysariya va Islandiyada (80 yosh), Avstraliya, Kanada, Avstriya, Izroil, Norvegiya va Fransiyaga (79 yosh), eng past ko’rsatkichlari Zambiya, Malavi, Lesoto, Zimbabve (37-38 yosh) mamlakatlariga xosdir.

Yer yuzi aholi sonining o’sish sur’atlari (1950-2004 - yillar) Yil Aholi soni, mlrd.kishi Davr ichida o’sish. mln.kishi O’rtacha yiliik o’sish, mln.kishi 1950 2515 1960 3091 504 50 1970 3698 679 68 1980 4450 752 75 1990 5292 842 84 2001 6134 959 96 2004 6272 138 69

O’zbekistonda o’rtacha umr davri erkaklarda 65 yoshga, ayollarda esa 70 yoshga, o’rtacha 67 yoshga teng. Tarixiy manbalar Qadimgi Rim va Qadimgi Yunonistonda o’rtacha umr davri atigi 25 yoshga teng bo’lganligini asoslaydi. O’rta asrlarda bu ko’rsatkich taxminan 30 yoshgacha ko’tarildi. Mana shu o’rtacha ko’rsatkichlar umr davri yuqori bo’lgan kishilar mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, Yuliy Sezar o’ldirilganda 60 yoshdan o’tgan edi. Aflotun 81 yoshda vafot etgan. Umr davrini ko’rsatuvchi umumiy yo’nalishning mavjudligiga qaramasdan ko’rsatkichlar o’rtasida sezilarli farqlar mavjud. Bu ko’rsatkich Yevropa bilan Afrika o’rtasida 1950- yilda 27 yoshni tashkil etdi. Dunyo miqyosida o’rtacha umr davri yarim asr mobaynida 18 yoshga oshdi. Bu ko’rsatkich Osiyoda 26 yoshga, Afrikada qariyb 29 yoshga, Yevropada esa 11 yoshga teng bo’ldi. Shunga qaramasdan, ayrim qit’alar va regionlarda erkaklar va ayollar o’rtasidagi farqlar hanuzgacha kattaligicha qolmoqda.

Millatlar Tashkiloti o‘zining yangi hisobotida dunyo aholisi shu yilning 31-oktabr kuni 7 milliardga yetishini, asrimiz so‘nggiga kelib esa 10 milliarddan oshishini prognoz qilgan, deya xabar beradi Reuters agentligi. Eslatib o‘tamiz, dunyo aholisi 1998-yilda 6 milliardga yetgan edi. BMTning aholi statistikasi bilan shug‘ullanuvchi bo‘limi UNFPA (United Nations Population Fund) 24-oktabrdan boshlab yetti kunlik sanoqni boshlaydi. Hisobotda yana keltirilishicha, bugungi kunda aholisi soni 1,34 milliardni tashkil etuvchi Xitoyda 2100-yilga kelib ularning soni 1 milliarddan kamayib ketishi mumkin. Rossiya aholisi esa bugungi kundagi 143 milliondan 2050-yilga kelib 126 milliongacha, 2100-yilga kelib esa 111 milliongacha tushib ketadi.

Dunyo aholisining materik va qit’alar bo’yicha taqsimlanishi. Dunyo aholisi Osiyo 1,3% Afrika 2% J. Amerika 1,2% SH. Amerika 1,3%Yevropa 739%Avstraliya 22,4%

Osiyo mamlakatlari aholisi Mintaqada jahon aholisining 60 foizidan ko’prog’i yashaydi. Osiyo aholisi ancha tez o’smoqda. Ammo aholisining ko’payish sur’ati davlatlar o’rtasida turlicha. Yaponiya, Gruziya, Isroil, Kipr, Xitoy kabi ayrim mamlakatlarni hisobga olmaganda, aksariyat davlatlarda tug’ilish va tabiiy o’sish ko’rsatkichlari ancha yuqori. Har 1000 kishi hisobiga Afg’oniston, Yaman, Kambodja davlatlarida yiliga o’rtacha 50 tagacha tug’ilish to’g’ri keladi. U dunyo davlatlari orasidagi eng yuqori ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Urbanizatsiya darajasiga ko’ra Osiyo alohida xususiyatga ega. Bu jihatdan uni «dunyo qishlog’i» deyishadi. Zero, unda jahon bo’yicha shahar aholisining salmog’i eng pastdir. Osiyoda bu ko’rsatkich darajasi, hatto Afrikadan ham orqadadir. Urbanizatsiya jarayoniga xos Osiyoning yana bir xususiyati: unda yirik shaharlar, ayniqsa, «millioner» shaharlar ancha tez o’smoqda. Bu jarayon ayniqsa, aholisi zich rivojlanayotgan mamlakatlarda kuchayib bormoqda.

Ammo Osiyo ko’hna shaharlar o’lkasidir. Unda qadimiy shaharlar bundan 3 — 4 ming yillar oldindan paydo bo’lgan. Qadimiy shaharlar orasida eng dastlab Vavilon (Bobil) miloddan avvalgi VII asrdayoq «millioner» bo’lgan. Hozirgi paytda Qadimgi Troya (Turkiya), Palmira (Suriya), Baalbek (Livan), Maxenjo- Daro (Pokiston), Varaxsha (O’zbekiston) kabi mashhur shaharlardan vayronalar ayrim qoldiq tarixiy yodgorliklar sifatidagina saqlanib qolgan. Bu «o’lik» shaharlar hozirgi kunda «tirik», ayni chog’da juda ko’hna hisoblanadigan Pekin, Dehli, Stambul, Iyerusalim (Quddus), Bag’dod kabi shaharlar bilan birgalikda Osiyoning turistlarni ko’plab o’ziga jalb qiluvchi asosiy ziyoratgohlari hisoblanadi. Aholi zich yashaydigan hududlarda qishloqlar ham deyarli bir- birlariga tutash, zich joylashgan. Ammo aholisi siyrak o’lkalarda (Mo’g’uliston, Afg’oniston, ko’pchilik arab mamlakatlarining qurg’oqchil hududlarida) hamon ko’chmanchi hayot tarzi saqlanib qolgan. Bunday o’lkalarda aholi asosan yig’ma o’tov uylarda yashaydilar. Muqim joylashgan qishloqlarni ham uchratish qiyin.

Jahondagi eng yirik shaharlardagi aholi soni (mln. kishi) T o k i o M e h i k o S a n - P a u l o N y u - Y o r k K o l k a t a35,2 22 20,4 18,8 14,7

O’zbekiston aholisining hozirgi tadrijiy o’sishi Yillar Jami aholi (ming kishi) Jumladan Urbanizatsiya darajasi % Shahar aholisi Qishloq aholisi 1991 20608 8305 12303 40,4 1992 21106 8450 12656 40,0 1993 21602 8526 13076 39,5 1994 22092 8615 13477 39,0 1995 22462 8671 13791 38,6 1996 22907 8768 14138 38,3 1997 23349 8878 14470 38,0 1998 23772 8993 14779 37,8 1999 24136 9087 15049 37,6 2000 24488 9166 15322 37,4 2001 24813 9225 15588 37,2 2002 25116 9287 15829 37,0 2003 25428 9341 16087 36,7 2004 25707 9381 16326 36,5 2005 26083 9360 16723 35,9

E’tiboringiz uchun rahmat!!!

O'xshashlar

Hindiston aholisi

Dunyo okeani

Dunyo toponimikasi

Ijtimoiy geografiya va aholining ijtimoiy rivojlanishi

O`zbekiston aholisi statistikasi