Atmosfera havosining ifloslanishi va tabiiy tozalanish - Geografiya - Slaydlar

Atmosfera havosining ifloslanishi va tabiiy tozalanish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5840.591796875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Atmosfera havosining ifloslanishi va tabiiy tozalanish REJA  1. Atmosferaga ekologik omillarni ta’siri.  2. Atmosfera ifloslanishi va uning oqibatlari.  3. Tuproqning ifloslanishi  4. Atmosfera havosining ifloslanishi kishi organizmga ta’siri.  5. Atmosferani muhofaza qilish.  6. Atmosfera havosini sun’iy ifloslanishdan tozalash yo’llari

Atmosferaga ekologik omillarni ta’siri.  Atmosfera havosiga Yerni ichki va tashqi kuchlarni harakati bilan bog’liq turli tabiiy va sun’iy omillar doimo ta’sir ko’rsatadi va bu ta’sirlar natijasida havoda turli o’zgarishlar va shu jumladan salbiy o’zgarishlar yuz bermoqda.  Atmosfera havosiga ekologik omillarni ta’sirida uni ifloslanishi, zaharlanishi, bulg’alanishi, haroratini o’zgarishi, CO2 gazini muvozanatini buzilishi, azon qatlamini siyraklashishi va unda teshiklar paydo bo’lishi, «smog» hodisasini yuz berishi, shovqin-suronni ta’siri yuz beradi.  Bunday ta’sirlar natijasida havoni tarkibini o’zgarishi va nafas olish uchun xavfli holatni yuzga kelishi, kislotali va ishqorli yomg’irlarni yog’ishi, quyosh radiatsiyasini pasayishi, yoz haroratini ko’tarilishi va boshqa hodisalar bo’ladi. Bu o’zgarishlar biosferada salbiy jarayonlarni keltirib chiqaradi, o’simliklarga, hayvonlarga va insonlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi.  Atmosferaning sun'iy ifloslanishda avtomobil transporti birinchi o’rinni (40%) energetika sanoati (20%) ikkinchi o’rinni, korxona va tashkilot ishlab chiqarishi, maishiy – kommunal xo’jaligi va boshqalar zimmasiga esa atmosferani sun'iy ifloslanishining 26% to’g’ri keladi.

• Atmosfera havosi Tabiiy va Sun'iy ifloslanishlari mumkin.

 Tabiiy ifloslanish.  Atmosferada muhlum miqdorda changlar uchraydi. CHanglarning uch turi ajratiladi: Mineral, Organik, Kosmik.  Mineral changlar - tog’ jinslarining yemirilishi, vulqonlar otilishi, o’rmon yong’inlari, dengizlar yuzasidan suvlarning bug’lanishi kabilar tufayli kelib chiqadi.  Organik changlar- havo qatlamidagi aeroplanktonlar shuningdek, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlar va parchalanish mahsulotlaridir.  Kosmik changlar - metioritlarning atmosfera qatlamidan o’tayotganda yongan qoldiqlari hisoblanadi.

 Sun'iy ifloslanish.  Atmosfera havosini asosan ifloslantiruvchi manbalar bugungi kunda tobora rivojlanib borayotgan insonning sanoat ishlab chiqarishidagi va avtotrasportlarning rivojlanishidir.  Havoga ko’p miqdorda karbon kislota, uglevodorodlarning oksidlari, sulfid angidrid va boshqa moddalar chiqarilib, ular tabiiy muhitga va odamlarga juda katta zarar yetkazmoqda.  Atmosfera havosini ifloslanishi muammosi barcha insoniyatni tashvishlantirmoqda.

• O’zbekistonda tamosferaga chiqariladigan nisbiy ifloslantiruvchi moddalarning miqdori keyingi yillarda ikki martaga qisqardi, yahni jon boshiga 90 kg ni tashkil etdi. • Ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdloriga nisbatan 51,9%-SO2, 16%-NO2, 17,9%-SNlar, 8,8%-SO2, 6,1%-qattiq moddalar va 0,2% boshqa maxsus zararli moddalarga to’g’ri keladi. • Ko’pgina shaharlarda ifloslanishning sanitar- gigienik normadan ortiqligi kuzatilmoqda. • Masalan, Olmaliq, Navoiy, Samarqand, Toshkent, Angren, Marg’ilon, CHirchiq, Toshkent va boshqa shaharlar shular jumlasidan bo’lib, eng ifloslangan shahar Navoiy shahri bo’lib hisoblanadi.

Havoning ifloslanishi KISHI ORGANIZMIGA salbiy ta’sir etib, ular salomatligini yomonlashishiga sabab bo’lmoqda. Ayniqsa, oltingugurt oksidi, uglerod oksidi, uglerod sulfid, vodo-rod sulfid, ftor birikmalari, azot oksidlari, har xil sanoat chiqindilari, radioaktiv moddalar va qishloq xo’jalik ‘esti- tsidlari kishi organizmida har xil kasalliklarni vujudga keltiradi. Oltingugurt oksidi havoda ko’p to’planib qolsa kishilardan bronxit, gastrit va o’pka kasalliklarini vujudga keltiradi. Uglerod oksidining havoda ortib ketishi tufayli kishi organizmida gemoglobin susayadi, yurak, qon-tomir tizimlarida buzi-lishlar sodir bo’ladi, ateroskleroz kasalligi rivojlanadi, bosh aylanadi, og’riydi, yurak tez urib, uyqu buziladi, kishi tajang bo’lib qoladi. Vodorod sulfid gazining haddan tashqari ko’payib ketishi natijasida odamning boshi og’riydi, qayt qiladi, darmonsizlanadi va hatto hid bilish qobiliyati zaiflashadi.

• Atmosferani ifloslanishi tufayli quyosh radiatsiyasi kamayadi, to’g’ri radiatsiya 15%, ulg’tra binafsha nurlari 30% ga kamayadi. • Natijada bahzi zararli bakteriyalarning ko’payishi uchun sharoit vujudga keladi, har xil kasalliklar ko’payadi. • Buning ustiga sanoatlashgan markazlarda va shaharlar ustida havo qishloqqa nisbatan 5-10 marta ko’p ifloslanishi tufayli o’rtacha harorat qishloqlarga nisbatan 20S ga oshadi, tuman 2-5 martaga ko’payadi. • Yoz paytlarida katta shaharlarda havo o’ta issiq bo’lib, asfalt yo’llar, g’ishtli va yig’ma temir-betonli uylar qizib ketadi, ko’plab mashinalar qatnab zaharli gaz, tutunlar chiqaradi, bularning hammasi kishi organizmni zaiflashtirib, nafas olishni qiyinlashtiradi. Natijada issiq havodan kishilar halok bo’lishlari ham mumkin. • Bazan shaharlarda shamol esmasligi, iflos havoning bir necha kun turib qolishi tufayli «SMOG», ya’ni zararli har xil chang va gazlardan iborat bo’lgan tuman vujudga keladi. • Natijada organizmni zaif bo’lgan kishilar, bolalar, qariyalar, bemorlar bu tumanli iflos havoga bardosh beraolmay halok bo’ladilar.

• Atmosfera ifloslanishi O’SIMLIKLARNING va qishloq xo’jalik ekinlarini normal o’sishiga ham salbiy ta’sir etadi. • Sa’noat markazlaridan ko’tarilgan har xil zaharli chang va gazlar yana qaytib qishloq xo’jalik ekinlariga tushadi, ular modda almashinishini buzadi, natijada ekinlar, o’simliklar kasallanib kam hosil beradi yoki quriy boshlaydi. • O’zbek olimlarining kuzatishlaricha karterlarda o’tkazilgan portlatishlardan vujudga kelgan chang va gazlar atrofdagi o’simliklarning o’sishini 2 yil mobaynida susaytiradi. • Shuningdek, kon ag’darmalaridan shamol yordamida tarqaladigan va yuk ortish-tushirish, transportirovka qilish vaqtida ko’tariladigan chang-lar ham o’simliklarga halokatli ta’sir etadi.

 Atmosferani ifloslanishi HAYVONLARGA ham salbiy ta’sir etadi. hayvonlar atmosferadagi havodan nafas olganda hamda o’simliklar bilan ovqatlanganda uning organizmi zaharli chang (ftor, ko’rg’oshin, surma va boshqa) va har xil gazlar bilan zaharlanadi. Hozir hayvonlar orasida «sanoat flyufoz» kasali keng tarqalib, o’simlik suv va yem-xashak to’planib qolgan ftor moddasi tufayli vujudga kelgan.  AQSHning atrof-muhitni muhofaza qilish agentligining ma’lumotiga ko’ra, havo ifloslanishi tufayli kishilarni o’lishdan va kasal bo’lishidan yiliga 6 mlrd. dollar, korroziya, materiallarning yemirilishi, o’simlik va qishloq xo’jaligi ekinlari zaharlanishidan 4.9 mlrd. dollar, umuman atmosfera ifloslanishdan esa yiliga 16 mlrd. dollar zarar ko’radi.  Atmosferaning antrogen ifloslanish tufayli iqlimning global o’zgarishidan tashqari uning elementlarining (harorat, yong’in, tuman va boshqalar) holatida ham salbiy o’zgarishlar sodir bo’lmoqda.  B. Kitanovich mahlumotiga ko’ra, atmosferaning antro’ogen ifloslanishi natijasida AQSHning markaziy qismidagi shaharlarda iqlim elementlaridan farqi bo’ladi.  Masalan, shaharlarda atrofdagiga nisbatan kondensatsiya yadrolari va zarrachalari 10 barobar, gaz aralashmalari 5-25 barobar, bulutlik miqdori 5-10%, kishda tumanlar 100%, yozda 30%, yog’in miqdori 5-10%, yog’in yoki kunlar soni 10% ko’p, yillik o’rtacha 0.5-1.00S dan yuqori, yalpi quyosh radiatsiyasi 15-20%, yozda ultrabinafsha nurlar 5%, qishda esa 30%, quyoshli kunlar bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar dunyodagi boshqa shaharlar uchun ham xarakaterlidir.

TUPROQNING IFLOSLANISHI ► Tuproqning ifloslanishi, qishloq xo’jaligi ekinlariga mehyoridan ortiq ► mineral o’g’itlar berilishi hamda pestitsidlardan noto’g’ri foydalanish tufayli kelib chiqadi. Pestitsidlar barqaror moddalar hisoblanib, tuproqda ko’proq to’planadi va tuproq organizmlarini nobud bo’lishiga olib keladi. ► Bundan tashqari tuproq yoqilg’i-surkov moylarini saqlash va tashishda, neft qazish va qidiruv ishlari, maishiy xo’jalik chiqindilari, sanoat chiqindilari bilan ham ifloslanadi va uning xususiyatini o’zgartiradi. Natijada tuproqdagi o’simlik va hayvonlar nobud bo’ladi. ► Tuproqni iflosliklardan muhofaza qilish inson salomatligini tahminlashda muhim omil hisoblanadi. ► Tuproqning ifloslanishi tufayli, tuproqda ko’pgina kasallik tarqatuvchi mikroorganizmlar ancha uzoq yashab, tirik organizmlar uchun xavf solib turadi, chunki ular inson organizmiga tuproq orqali tushishi mumkin. ► O’zbekiston respublikasida “Er haqida kodeks” 1998 yil joriy etildi. Bundan tashqari Yerdan to’g’ri foydalanish, uni muhofaza qilish va Yer yagona davlat mulki ekanligi qayd etilgan, bir qancha qarorlar qabul qilingan.

Atmosfera havosining ifloslanishi kishi organizmga ta’siri Bir kishi sutkada o’rtacha 25 kg havo bilan nafas oladi. Natijada havo tarkibidagi zararli chang, qurum va zaharli gazlar kishi organizmda to’planaveradi. Atmosferaning (changlar, qurumlar, tutunlar va boshqa qat-tiq zarrachalar hamda zaharli gazlar bilan) ifloslanishi sayyo-ramiz suv resurslariga ham salbiy ta’sir etadi. Tabiatda suv aylanmasi (bug’-yog’in-suv) doimiy bo’lib, daryolar, ko’llar, yer osti suvlarni to’yintirib turadi. SHundan ko’rinib turibdiki, atmos-fera qancha chang bo’lsa, ularning bir qismi yog’inlar bilan yer os-ti suvlariga kelib qo’shilib, ularni ifloslaydi. o’rta Osiyoda atmosferaning ifloslanishi natijasida ularning bir qismi yog’inlar orqali daryo suvlariga qo’shilib minerallashishining or-tishiga, qattiqlik darajasining normadan 1,5-2 marta ko’payi-shiga mahlum darajada sababchi bo’lmoqda. Atmosferaning ifloslanishi deganda, insonning xo’jalik faoliyati tufayli atmosferaga chiqarilayotgan har xil zaharli gazlar va radioaktiv moddalar, chang, qurum, va dudlar tushiniladi. Maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, shahar ustidagi havodan 1sm3 olib analiz qilin-ganda, unda 100 ming dona chang zarrachalari borligi aniqlandi. Dengiz ustidagi 1sm3 havodan esa 100 dona chang zarralari to’il-gan, xulosa. SHundan ko’rinib turibdiki, havoning ifloslanishi sanoatlashgan rayonlar va shaharlar ustida kuchli, aksincha qish-loqlarda va okean ustidan nisbatan kam.

• Atmosfera tarkibi tirik odamning xo’jalik faoliyati tahsirida vujudga kelgan har xil qattiq zarrachalar bilan ham ifloslanib bormoqda. • SHu sababli hozir tarkibida chang zarrachalari bo’lmagan havoni to’ish qiyin. Maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, shahar ustidagi havodan 1sm3 olib analiz qilinganda, unda 100 ming dona chang zarrachalari borligi aniqlandi. • Dengiz ustidagi 1sm 3 havodan esa 100 dona chang zarralari topilgan, xulosa. SHundan ko’rinib turibdiki, havoning ifloslanishi sanoatlashgan rayonlar va shaharlar ustida kuchli, aksincha qishloqlarda va okean ustidan nisbatan kam. • Toza havo deganda, kishi va boshqa organizm hayotiga, uning yashash sharoitiga salbiy ta’sir etuvchi zaharli gaz va chang miqdorining oshib ketmagan holati tushiniladi. • SHu sababli gigienistlar toza havo deb har xil zararli moddalar kontsentratsiyasi mavjud bo’lgan, lekin inson salomatligiga, uning ish qobiliyatiga, o’simlik va hayvonlarning normal yashashiga ‘utur yetkazmaydigan darajada bo’lgan havo kontsentratsiyasi tushiniladi. • Zaharli moddalarni kishi salomatligi uchun oxirigi zararsiz bo’lgan kontsentratsiya chegarasi har bir davlatda turlichadir. Jumladan: Oltingugurt gazi YqBK asi FRGda har 1m 3 havoda – 0,75mg; AQSH – 4,4mg va hakozo.

Atmosferani muhofaza qilish Atmosfera havosi tabiatning eng muhim elementlaridan biri bo’lib, tirik organizmning yashashi uchun juda ham zarurdir. Atmosfera yerning himoya qatlami, tirik organizmlarni, shu jumladan insonni turli ulg’trabinafsha nurlardan, samodan tu-shadigan metioridlarning zarrachalaridan, chang to’zonlardan saqlaydi. Atmosfera planetamizning issiqlik rejimini tartibga soluvchi regulyatorlik vazifasini bajaradi. Atmosfera suv bug’larini to’planishida, bulutlar hosil bo’lishida, yong’inlarni yog’ishida, ya’ni suvning aylanma harakatida muhim ahamiyatga ega. Tuproqni unumdorligini shakllanishida havoni tsirkulyatsiyasi muhim rol o’ynaydi. Atmosfera havosini muhofaza qilish O’zbekiston Respublikasining 1996 yili 23 sentabrda qabul qilingan «Atmosfera havosini muhofaza qilish» to’g’risidagi qonuni asosida amalga oshiriladi.

Atmosfera havosini sun’iy ifloslanishdan tozalash yo’llari  Atmosfera o’z-o’zini tabiiy tozalash jarayoniga ega. Ulardagi yog’inlar iflos moddalarni, havoni yuvadi, shamollar havodagi ifloslovchi moddalarni uchirib, bir joyda to’planishiga yo’l qo’ymaydi, tuproqqa yoki suv yuzasiga tushgan iflos moddalar esa reaktsiyaga kiradi va oqibatda neyt-rallashib qoladi.  Lekin sanoat ayniqsa, yoqilg’i sanoati taraq-qiy etgan, transport rivojlangan, qishloq xo’jaligi mashinalashgan va kimyolashgan, aholining ko’payib, urbanizatsiya jarayoni kuchayayottan bizning asrimizda atmosferaning sunhiy iflosla-nishi tabiiy tozalanishiga nisbatan ustunlik qilmoqda.  SHu sababli atmosfera O’z-O’zini tabiiy tozalaydi, deb xotirjam o’tirish katta salbiy oqibatlarni chiqarishi mumkin. SHuning uchun atmosferaning sun’iy ifloslanishdan tozalash yo’llarini joriy etish, uning oldini olish bugungi kunning asosiy vazifasidir.

 Bularga bir necha chora-tadbirlar mavjud, ularning eng muhimlari quyidagilardir: 1. Tutun chiqaruvchi trubalarni balandroq qurish atmosfera ifloslanishining oldini olishning eng qadimiy yo’llaridan biridir; buning natijasida iflos chang va gazlar keng maydonga yoyilib, uning kontsentratsiyasi kamayadi. Misol: balandligi 100 m bo’lgan trubadan chiqayotgan chang va gazlar radiusi 20 km bo’lgan mintaqaga tarqalsa, balandligi 250 m bo’lgan trubadan chiqqan chang, gazlar radiusi 75 km mintaqaga tarqaladi. 2. Pechlarga ko’mir, torf, qoramoy yoqishning o’rniga elektr energiyadan, gazlardan foydalanilsa - atmosferaga chang, qurum, tutun va zaharli gazlar kam chiqariladi. Respublikamiz olimlarining mahlumotiga ko’ra, ko’mir bilan ishlovchi korxonalar gazga o’tkazilsa, havoga chiqariladigan oltingugurt gazi miqdori 10000 marta, uglerod oksid miqdori 2000 marta, azot oksidlari miqdori 5 marta kamayadi.

3 Sanoat korxonalarida zararli moddalarni tozalovchi us-kunalar qurish. Bunda atmosferani ko’plab ifloslovchi chang, qu-rum, tutun va zaharli moddalarni atmosferaga chiqarishdan ol-din zararli ta’sirini yo’qotadigan tozalash uskunalari yasab, ushlab qolishga va ulardan qayta foydalanishga erishish zarur.  Respublikamizda atmosferani ifloslovchi 1000dan ortiq yirik va o’rta korxonalar bor. Ularda havoning tozaligini saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar zamon talabiga javob bermaydi. Natijada O’zbekiston Respublikasi korxonalaridan yiliga 4,5 mln. t qattiq va gazsimon zararli moddalarning 35 foizi atmos-feraga chiqib uni ifloslantirmoqda.  Kimyo korxonalari yiliga atmosferaga 120 ming t. uglevodorod, 40-50 ming t. uglerod oksi-di, chang, 20-25 ming t. oltingugurt gazi, azot gazlarni chiqarib CHirchiq, Farg’ona, qo’qon, Samarqand, Navoiy, Toshkent shaharla-ri havosini ifloslantirmoqda. O’zbekiston respublikasidagi qora va rangli metallurgiya korxonalarida (Olmaliq, Bekobod) tozalovchi uskunalarning samarali ishlamasligi natijasida yi-liga atmosferaga 220 ming t. iflos moddalar chiqarilmoqda, uning 90 foizi oltingugurt gazidir.  Vazifa - shu korxonalar-ning ishlash jarayonida yangi zamonaviy texnika bilan jihozla- gan tozalovchi uskunalar qurishdir. Natijada, jumhuriyatimiz havosi musaffo bo’ladi va ushlab qolingan moddalardan xalq xo’-jaligida qayta foydalanish tufayli juda katta foyda olish mumkin. 4. Atmosfera havosini toza saqlashning muhim bir yo’li bu sanoat korxonalarida, kommunal xo’jalikda ishlab chiqarish texnologiyasini O’zgartirish, chiqindisiz texnologiya joriy et-ishdir. Misol: kabelni sintetik qo’lama bilan o’raydigan yangi texnologiyaga o’tish orqali odam organizmi uchun zararli bo’lgan qo’rg’oshinning atmosferaga chiqishi yo’qotildi. Olmaliq kimyo zavodida mis ishlab chiqarishda yangi texnologiyani qo’llash –atmosferaning ifloslanishini keskin kamaytirdi va yiliga 30 ming t. oltingugurt gazi ushlab qolinyapti.

5. SHaharlar havosining ifloslanishini kamaytirishda yer osti termal suvlaridan foydalanish yaxshi natijalar beryapti (Kamchatkada, Kuril orollarida, Kavkazda, o’rta Osiyoda, qizilyar va Izberbosh shaharlarida issiq suv harorati 90°dan ortiqroq-dir). Bunday suvlar shahardagi maishiy-kommunal xo’jalik va sa-noat korxonalarini isitishi mumkin. 6. Atmosfera havosini toza saqlashda avtotransport gazlarini, dudlarini kamaytirish juda muhimdir. Avtotransport atmosferaga o’ta zaharli gaz chiqaradi. Gazlarni kamaytirish uchun benzin o’rniga gaz va elektromobillarga o’tsak atmosfera ancha toza saqlanadi. Misol: Toshkent shahrida 1978-yildan beri benzin o’rniga yo’pasiga quyuqlashtirilgan propan-butan yoqilg’isi ishlatiladi.

7. SHahar va qishloqlar havosini sog’lomlashtirishda va atmosferani ifloslanishdan saqlashda ishonchli usul –yashil o’simliklar iflos havoni filtrlaydi, barglarida changni ushlab qoladi, havo haroratini pasaytiradi, karbonat angidridni yutib, kislorodni ishlab (fotosintez orqali) beradi. Ma’lumki, daraxtlar, butalar va o’tlar shahar ichidagi changning 80 foizini, sulfat angidridning 60 foizini ushlab qoladi. Bo’yi 25 metrli bitta 80- 100 yoshli buk daraxti bir soatda 2 kg karbonat angidridni yutib, 2 kg kislorod ishlab beradi. 1 gektar qarag’ayzor 32 t. changni ushlab qoladi.  Yashil o’simliklar atmosfera havosini toza saqlashdan tashqari, insonlarga psixofiziologik ta’sir etib, ularga estetik zavq ham beradi. Hozirgi vaqtda O’rta Osiyo va Qozog’iston shaharlari ichida yashil o’simliklar maydonining kattaligi jihatidan Bishkek, Olmaota shaharlari oldingi o’rindadir. Olmaotada har bir kishiga 100 m 2 yashil o’simlik (ko’kalamzor) to’g’ri kelsa, Moskvada 25m 2 , Omskda 8,9 m 2 , Kievda 18,7 m 2 , Bokuda 9,5 m 2. , Nyu-Yorkda 8,6 m 2 , Londonda 7,5 m 2 va Parijda 6 m 2 (V.D. Dishlov, V.N. Plexov) to’g’ri keladi.

 E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Atmosfera

Dunyo okeani suv va uning inson hayotidagi ahamiyati

Jahon tabiiy resurslari

Tabiiy geografik jarayonlar

Tabiiy geografik jarayonlar va ularni urganishning ahamiyati