Dunyo okeani suv va uning inson hayotidagi ahamiyati - Geografiya - Slaydlar

Dunyo okeani suv va uning inson hayotidagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1143 KB

Ko'chirib olish

Dunyo okeani suv va uning inson hayotidagi ahamiyati Reja 1. Atmosfera havosida is gazining tõplanishi bilan boğliq bõlgan hodisalar va ularning oqibatlari. Dunyo “issiqhonasi” inson xayotiga tasiri 2.Ozon “tuynugi” nima? Chõllashishning sayyoramiz bõylab hujumi. 4.Dunyo okeani suvining ifloslanishi inson xayotidagi ahamiyati. 6.Dunyo miqyosidagi ekologik - geografik muammolarning yechimi . www.arxiv.uz

Atmosfera havosida is gazining tõplanishi bilan boğliq bõlgan hodisalar va ularning oqibatlari. Dunyo “issiqhonasi” Atmosferaning quyi qatlami- troposferaning qalinligi 10-12 km dan iborat b õ lib , unda havoning 80% massasi mavjud . Maskur qatlamda barcha iqlim hodisalari, suv va boshqa kimyoviy elementlarning aylanma xarakati sodir bõladi. Atmosfera havosining yer ustidagi õrtacha harorati Quyosh radiatsiyasining intensivligi bilan, yani quyoshdan shu joygacha bõlgan masofa, al’bedo (Yer sathidan koinotga qaytgan radiatsiya miqdori) bilan aniqlanadi. Bu borada boshqa omillar qatori troposferada mavjud bõlgan turli moddalarning oz yoki kõpligi “issiqhona” samarasini belgilaydi. Masalan, troposferada suv buğlari, uglerod ikki oksidi, metan, xlor, ftor, uglerod, azot oksidi, ozon va boshqalarning mavjudligi tufayli qaytgan radiatsiya turli miqdorda yana yerga qaytadi. www.arxiv.uz

Malumotlarga kõra, aynan bu moddalarning troposferada mavjudligi sababli xozirda yerning quyi qismidagi havoning õrtacha xarorati 150ni tashkil qiladi, aks holda harorat-300 bõlishi mumkin edi. Atmosferaning yuqori qatlamlarida Yerdan qaytgan radiatsiya hisobiga havo ma’lum darajagacha isiydi, binobarin, sayyora sathi qõshimcha issiqlik oladi. Bu hodisa “issiqxona samarasi” deb ataladi.Malumotlarga kõra, aynan bu moddalarning troposferada mavjudligi sababli xozirda yerning quyi qismidagi havoning õrtacha xarorati 150ni tashkil qiladi, aks holda harorat-300 bõlishi mumkin edi. Atmosferaning yuqori qatlamlarida Yerdan qaytgan radiatsiya hisobiga havo ma’lum darajagacha isiydi, binobarin, sayyora sathi qõshimcha issiqlik oladi. Bu hodisa “issiqxona samarasi” deb ataladi. www.arxiv.uz

• Dunyo bõyicha 50-yillardan boshlab mineral yoqilğilardan energiya olish maqsadlarida keng foydalanishga õtilishi atmosferaga katta miqdorda turli chiqindilarni chiqarishga olib keldi. 80-yillarning boshlarida elektroenergiya ishlab chiqarish, põlat quyish va avtomobillarning harakati natijasida atmosferaga 5 mlrd t. uglerod, taxminan 100 mln t. oltingugurt va azot oksidichiqarigan. Uglerodning chiqarilishi asosan kõmirning kõplab yoqilishi bilan boğliq, neft va tabiiy gazdan uglerod nisbatan kam ajralib chiqadi. – Endilikda uglerodning atmosferaga chiqarilayotgan jami miqdori 6 mlrd tonnage yetdi. – Tabiiy õrmonzorlarning yõq qilinishi ham is gazining hajmi kõpayishiga sabab bõlmoqda. • -Atmosferaga kõp miqdorda turli chiqindilarning chiqarilishi Yerda havoning õrtacha haroratini 1890- yillardagi 14,50 dan 1980 yilda 15,2 darajaga oshishiga sabab bõldi. Aslida ushbu õzgarish unchalik katta kõrsatkichni tashkil qilmasa ham, lekin u ortib boorish hususiyatiga ega. Chunki atmosferaga is gazi, metan va boshqa moddalarning chiqarilishi yil sayin (yiliga 100 mln t.) kõpayib bormoqda. • Atomosfera havo haroratining kõtarilishi kutilmoqda. Troposferada is gazi, metan azot oksidi, xlor, ftor va uglerod kontsentratsiyasining oshib borishi havo haroratining kõtarilib borishiga olib keladi. AQSH dagi Butun dunyoni kuzatish institutining mutasaddilaridan biri Laster R.Braunning (1989 y.) bashrat qilishicha, hayvoning õrtacha harorati 1,5-4,50 kõtarilishi taxmin qilmoqda. Uning takidlashicha, bu hodisa 2030-2050 yillar orasida sodir bõlishi mumkin. • Kellog (AQSH) ning 1978 yilda ishlab chiqqan hisobkitoblariga kõra havo harorati 2000 yilda 1,20, 2050 yilda 4,00ga kõtariladi. M.I.Budiko (Rossiya, 1992 y.) Yerningõrtacha havo harorati õzgarishini quyidagicha ta’kidlaydi: 2000 yilda 0,90 (yõl qõyilgan xato +0,3), 2025 yilda-1,40 (+0,7), 2050 yilda-2,00 (+100), 2074-(2,50 (+1,60), 2100 yida-3,20(+2,o). • AQSH dagi “Uorld risorsiz instit’yut” ning xodimi amerikalik ekspert R.Pomerantsning (q988 yi) fikricha, “issiqhona samarasi” ni vujudga keltiruvchi gazlarning hazitgi kõpayish sur’ati saqlanib qolsa, har 10 yilda harorat 0.2-0,5 darajaga ortib boradi. www.arxiv.uz

• Havo haroratining tobora oshib borishi turli ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkilii mutaxasislar tomonidan asoslanmoqda. • Havo harorati kõtarilishining oqibatlari. Dunyo miqyosida havo haroratining 1-2 darajaga kõtarilishioqibatida K.Ikoban va N.YU.Kondrasheva (1992 y.)ning tasdiqlashicha, Yevropada Arktika kontinentaltundraning tõliği bilan yõqolishi, Osiyoda uning janubiy chegarasi sezirarli darajada shimolda tomon surilishi kutilmoqda. Shu bilan birga tayga mintaqasining shimoliy chegarasi 60-650 shimoliy kenglik orasida joylashishi taxmin qilinmoqda. Hozirgi ignabargli õrmonlarning janubiy qismi aralash õrmonlar bilan qoplanadi. Havo harorati 20 ga ortganda aralsh õrmonlar shimol tomon, Rossiya tekisligining õrmon-dasht mintaqasi shimol va sharqtomon sezirlarli darajada suriladi. • Bashoratlashtirish natijalaridaga kõra tundra va õrmontundraning maydonlari eng kõp qosqarishi kutilmoqda. Ignabargli õrmonlar egallagan maydon uchun bu õzgarishmos ravishda 2,5-3 martaga tõğri keladi. Aralash va keng bargli õrmonlarning maydoni harorat õrtacha 10 ga ortganda mos ravishda 2-4 baravar kõpayadi. Shuni qayt qilish kerakki, Yevrosiyoda chõllashish jarayonlari yuz bermasligi mumkin. • Havo haroratining õzgarishi asosan Shimoliy va Janubiy qutblarga yaqin bõlgan Artika va Antarktika, shuningdek mõ’tadil mintaqaning shimoliy qismiga kõproq ta’sir kõrsatishi tahmin qilinmoqda, ekvatorial va tropik mintaqalarda bu õzgarishlar unchalik sezirmaydi. Õrta Osiyo hududida qishta harorat 10, yozda 0,5-10 ga õzgarishi mumkinligi bashorat qilinmoqda. Dunyo miqyosida iqlim isishining ilk bosqichida (2000 y.) Shimoliy Amerika, Yevropa va Osiyodagi daryolar suv oqimi miqdorining kamayish ehtimoli bor. Janubiy regionlarda(Afrika, Janubiy Amerika, Avstraliya) havo harorati yuqori kõtarilmay, yoğin miqdorining sezilarli oshishi kutilmoqda. • Dunyo miqyosida iqlimning isib borishi natijasida daryolarning suv oqimi, ayniqsa, Yevropa va Afrikada ortadi. Umuman olganda iqlim miqdori õrtacha 10 foizga kõpayadi. • Dunyo okeani sathining kõtarilishi kutilmoqda. Dunyo okeni sathining kõtarilishi havo haroratining ortib borishi bilan bevosita boğliq. Dunyo okeani sathining kõtarilishida ikki jarayonni- okean suvining issiqlik ta’sirida kengayishi va quruqlikdagi muzliklarning erishini e’tiborga olish zarur. Havo haroratining ortib boorish natijasida okean sathining kõtarilishi tõğrisida turlicha fikrlar mavjud. M.I. Budiko va boshq. (1992 y.) larning takidlashicha, keyingi 100 yil mobaynida okean sathi yiliga 1,2 mm dan kõtarilib bordi. G.O.Golitsin, G.A.Makbeyn (1992 y.) ning malumotlariga kõra, XX asr davomida okea sathi õrtacha 17,5 sm ga kõtarilgan. Uning yarmi muzliklarning erishi, shuningdek okean suvlarining issiqlikdan kengayishi tufayli yuz bergan. Ularning takidlashicha, XXI saning õrtalarida okean sathi 30-100sm ga kõtarilishi mukin. • Atrof muxitni muhofaza qilish bõyicha Amerika agentligining bashoratiga kõra 2100 yilga kelib dunyo okeanining sathi 1,4-2,2 m ga kõtarilishi taxmin qilinmoqda. Albatta, maskur balandlikka qadar okean sathining kõtarilishi quruqlikning katta qismini suv bosishiga olib keladi. Ayniqsa okeanlarga quyiladigan yirik daryolarning deltalaridagi sholi plantatsiyalarini suv bosadi (Bangladesh, Filippin, Endoneyziya). Yevropada Niderlandiya, Daniya va boshqa dengiz bõyidagi pasttekisliklarda joylashgan mammlakatlarning hududlari suv ostida qolishi extimoli bor. Yirik shaxarlar-N’yu-Orlean, Qohira, Shanhay, Tokio va boshqalar suv bosishidan juddiy zarar kõradi. • Havo haroratining kõtarilish natijasida Artktika muzliklarining materik qirğoqlari yaqinidagi qismlari, Grelandiya oroli mizliklar, Antarktika materik muzligi ma’lum miqdorda erishi bashorat qilinmoqda. www.arxiv.uz

Ozon “tuynugi” nima? Xlor, ftor va yglerod gazlari freon guruhini tashkil qilib, “issiqxona samarasi” ni vujudga keltirishda faol qatnashmoqda. Bu gazlar atmosferada 50-yillardan boshlabtõplanib, yiliga 5-10 foiz kõpayib bormoqda. Ylar odatda havoni sovutishda, sovitgich va penoplastik mahsulotlar tayyorlashda foydalaniladi. Yer sathidan 15-25 km balandlikda ozon (O3) qatlami tarqalgan. U õziga xos “ozon ekrani”ni hosi qiladi. Bu qatlam Quyoshdan keluvchi ultrabinafsha nurlarni yutib, Yer yuzasiga õtkazmaydi. Amerikalik mutaxasislarning fikricha atmosferaga chiqarilgan turli texnogen chiqindilar tarkibida freon gazlar atomlari Yer yuzasidan kõtarilgan issiqlikni is gaziga nisbatan 20 ming marta samaraliroq tõxtatib qolar ekan. Xlor atomi 100 ming ozon molekulasini yõq qilishga qodir. Hozirgi vaqtda otmosferaga chiqqan freon atomlari 100 yildan song ham yashash hususiyatiga ega.Ozon “tuynugi” nima? Xlor, ftor va yglerod gazlari freon guruhini tashkil qilib, “issiqxona samarasi” ni vujudga keltirishda faol qatnashmoqda. Bu gazlar atmosferada 50-yillardan boshlabtõplanib, yiliga 5-10 foiz kõpayib bormoqda. Ylar odatda havoni sovutishda, sovitgich va penoplastik mahsulotlar tayyorlashda foydalaniladi. Yer sathidan 15-25 km balandlikda ozon (O3) qatlami tarqalgan. U õziga xos “ozon ekrani”ni hosi qiladi. Bu qatlam Quyoshdan keluvchi ultrabinafsha nurlarni yutib, Yer yuzasiga õtkazmaydi. Amerikalik mutaxasislarning fikricha atmosferaga chiqarilgan turli texnogen chiqindilar tarkibida freon gazlar atomlari Yer yuzasidan kõtarilgan issiqlikni is gaziga nisbatan 20 ming marta samaraliroq tõxtatib qolar ekan. Xlor atomi 100 ming ozon molekulasini yõq qilishga qodir. Hozirgi vaqtda otmosferaga chiqqan freon atomlari 100 yildan song ham yashash hususiyatiga ega. www.arxiv.uz

• Chõllashishning sayyoramiz bõylab hujumi. • Quruq iqlim mintaqasida chõllar maydonining 60-yillardan boshlab keskin kengayishi, avvalo rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi sonining tõxtovsiz oshib borishi mamlakatlarning kõpchiligi shu davrdan boshlab mustaqillikka erishish, qishloq xõjaligini rivohlantirishga va ma’lum ma’noda qurğoqchilikning tez-tez sodir bõlganligi bilan boğliqdir. BMT ning atrof muhit masalalari bilan shuğullanuvchi tashkiloti ma’lumotiga qaraganda hozirgi quruq iqlim mintaqasidagi 95% maydon chõlga aylanish havfi ostida turibdi • XX asr tarixida Sahroi Kabirning janubidahi Sohil mintaqasida 1968-1974 yillarda bõlib õtgan falokat chõllanish hodisasi õlcham iz qodirdi. Hududdagi eng katta Chad qõli sathining 2/3 qismi quridi, Niger va Senegal dartolarining õzlarida suv bõlmadi, barcha joylarda quduqlar va vaqtinchali suv havzalarining qurib qolishi kuzatildi. Nam etishmasligi tufayli tabiiy yaylovlar mahsuldorligi keskin kamayib ketdi, buta, yarim bita va daraxtlar quridi. Oqibatda suğorma dehqonchilik, yaylov chorvachiligi katta zarar kõrdi, aholi õrtasida ochlik va õlim sodir bõldi. Sohil mintaqasining janubiy chegarasi 100-150 km ga surildi, ya’ni chõl mintaqasi savannani egalladi. www.arxiv.uz

Orol dengizining yillar mobaynida o’zgarishi www.arxiv.uz

Dunyo okeanidagi dengiz planktoni va suv õtlari har yili barcha is gazining 2/3 qismini yutib, 3/4 qism kislorod ishlab chiqaradi. Lekin keyingi vaqtlarda dunyo okeani ulkan “kir õraga” aylanib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda unga har yili 320 mln. t. temir, 6.5mln. t. fosfor, 2.3 mln. t. qõrğoshin va boshqa metallar tashlanadi. Dunyo okeanidagi dengiz planktoni va suv õtlari har yili barcha is gazining 2/3 qismini yutib, 3/4 qism kislorod ishlab chiqaradi. Lekin keyingi vaqtlarda dunyo okeani ulkan “kir õraga” aylanib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda unga har yili 320 mln. t. temir, 6.5mln. t. fosfor, 2.3 mln. t. qõrğoshin va boshqa metallar tashlanadi. Dunyo okeani suvining ifloslanishi. Dunyo okeani insonga nafaqat baliq va boshqa kõplab mahsulotlar yetkazib bermoqda, uning ostidan neft, gaz va boshqa homashyolar ham qazib olinmoqda. Keyingi yillarda butun dunyo okeani bõyicha, jumladan Shimoliy, Boltiq, Õrta, Qizil, Karib dengizlari, Meksika, Fors qõltiqlari va boshqa ekvoterial regionlarda turli geoekologik muammolar yuzaga kelmoqda. www.arxiv.uz

Inson xozirgacha dunyo okeaniga jami bõlib 20 mlrd. t. turli chiqindilar- konserva bankasidan tortib to radioaktiv moddalarigacha tashladi yoki boshqacha aytganda, xar bir kv. km. Maydonga 17 t. turli hil chiqindilar tashlangan endilikda har yili okean unga tashlanayotgan 1,2 mlrd. t. miqdordagi turli chiqindilar bilan ifloslanib bormoqda. 80- yillarning boshlarigacha har yili tahminan 6 mln . t . neft tushgan b õ lsa , 1986- yilda bu miqdor 4,4 mln . t . gacha kamaydi . Umuman olganda , okeanlarning 20% maydoni neft mahsulotlari bilan ifloslangan . Neftning zararli oqibatlarni quyidagi malumotlardan bilib olish mumkin : 1 litr neft 40 ming litr dengiz suvining kislorod bilan ta ’ minlanishini ishdan chiqaradi . 1 t . neft 12 kv km suvli maydonni ifloslaydi , 1 gektar maydonda neft pardasi mavjud b õ lsa , u holda 100 mln . baliq ikrasi halok b õ ladi .Inson xozirgacha dunyo okeaniga jami bõlib 20 mlrd. t. turli chiqindilar- konserva bankasidan tortib to radioaktiv moddalarigacha tashladi yoki boshqacha aytganda, xar bir kv. km. Maydonga 17 t. turli hil chiqindilar tashlangan endilikda har yili okean unga tashlanayotgan 1,2 mlrd. t. miqdordagi turli chiqindilar bilan ifloslanib bormoqda. 80- yillarning boshlarigacha har yili tahminan 6 mln . t . neft tushgan b õ lsa , 1986- yilda bu miqdor 4,4 mln . t . gacha kamaydi . Umuman olganda , okeanlarning 20% maydoni neft mahsulotlari bilan ifloslangan . Neftning zararli oqibatlarni quyidagi malumotlardan bilib olish mumkin : 1 litr neft 40 ming litr dengiz suvining kislorod bilan ta ’ minlanishini ishdan chiqaradi . 1 t . neft 12 kv km suvli maydonni ifloslaydi , 1 gektar maydonda neft pardasi mavjud b õ lsa , u holda 100 mln . baliq ikrasi halok b õ ladi . www.arxiv.uz

• Dunyo okeani suvining ifloslanishi. • Dunyo okeani insonga nafaqat baliq va boshqa kõplab mahsulotlar yetkazib bermoqda, uning ostidan neft, gaz va boshqa homashyolar ham qazib olinmoqda. Keyingi yillarda butun dunyo okeani bõyicha, jumladan Shimoliy, Boltiq, Õrta, Qizil, Karib dengizlari, Meksika, Fors qõltiqlari va boshqa ekvoterial regionlarda turli geoekologik muammolar yuzaga kelmoqda. Dunyo okeanidagi dengiz planktoni va suv õtlari har yili barcha is gazining 2/3 qismini yutib, 3/4 qism kislorod ishlab chiqaradi. Lekin keyingi vaqtlarda dunyo okeani ulkan “kir õraga” aylanib bormoqda. – Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda unga har yili 320 mln. t. temir, 6.5mln. t. fosfor, 2.3 mln. t. qõrğoshin va boshqa metallar tashlanadi. Inson xozirgacha dunyo okeaniga jami bõlib 20 mlrd. t. turli chiqindilar-konserva bankasidan tortib to radioaktiv moddalarigacha tashladi yoki boshqacha aytganda, xar bir kv. km. Maydonga 17 t. turli hil chiqindilar tashlangan endilikda har yili okean unga tashlanayotgan 1,2 mlrd. t. miqdordagi turli chiqindilar bilan ifloslanib bormoqda. • 80- yillarning boshlarigacha har yili tahminan 6 mln . t . neft tushgan b õ lsa , 1986- yilda bu miqdor 4,4 mln . t . gacha kamaydi . Umuman olganda , okeanlarning 20% maydoni neft mahsulotlari bilan ifloslangan . Neftning zararli oqibatlarni quyidagi malumotlardan bilib olish mumkin : 1 litr neft 40 ming litr dengiz suvining kislorod bilan ta ’ minlanishini ishdan chiqaradi . 1 t . neft 12 kv km suvli maydonni ifloslaydi , 1 gektar maydonda neft pardasi mavjud b õ lsa , u holda 100 mln . baliq ikrasi halok b õ ladi . • Dunyo miqyosidagi ekologik - geografik muammolarning yechimi. • Dunyo “issiqxonasi” samaradorligining ortib borayotganligi turli oqibatlarni keltirib chiqara boshladi. Masalan, havoning õrtacha xarorati ortib bormoqda, yangi asr boshidan e’tiboran uning yanada tufayli materik muzliklarining erishi kuchaya boradi. Shimoliy yarim shardagi õrmon-tundra va tundra mintaqalari shimol tomon siljiy boshlaydi, abadiy muzloq yerlar eriy boshlaydi va boshq. Dunyo okeani sathining kõtarilishi ba’zi port shaxarlarni suv bosishiga, dengiz sohillaridagi pasttekisliklarning botqoqlanishiga olib keladi. • Atmosfera havosida kislorod muvozanatini tõla saqlab qolish kõp jihatdan õrmonlarning qirqilib ketishini oldini olish va okean suvlarini toza saqlashga boğliq. Modomiki, õqmonlar ayovsiz qirqilib ketayotgan ekan, ularni õrniga yosh nihollarni ekib, õrmonli maydon qisqarishining oldini olish dolzarb masala. Ammo bundga hamma joyda ham tõla tushungan holda yondoshilmayapti. Tropik mintaqada har 10 ga maydondagi qirqilgan õrmonli joyda faqat 1 gektar qismida yani daraxtzor tashkil qilinmoqda yoki uning nisbati 10:1 gektarga teng, lekin Afrikada bu nisbat 29:1, Osiyoda 5:1 gektarni tashkil etadi. www.arxiv.uz

• 1.Rafiqov A, Azimov SH, “Amaliy Geografiya” 10-sinf, Toshkent 2000. • 2.A.Qayumov, I.Safarov, M.Tillaboyeva. • “ Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi”. Toshkent-2002 • I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr busagasida xavsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T. O’qituvchi. 1983 y. • Egamberdiyev R. Ekologiya. T. 1993 y. • Ergashev A. Ergashev T. Ekologiya, biosf е ra va tabiatni muxofaza q ilish. Toshkеnt “yangi asr avlodi” 2005 y. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Dunyo okeani

Suv omborlari va ularning ahamiyati

Tinch okeani

Shimoliy muz okeani

Dunyo toponimikasi