Юзани теодолит полигони учларининг координиталари бўйича аниқлаш - Geodeziya - Slaydlar

Юзани теодолит полигони учларининг координиталари бўйича аниқлаш

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5908 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz

Жойда горизонтал ва вертикал бурчак ўлчанади. Горизонтал бурчак ўлчаш жараёнини мисолда кўриб чиқамиз. Жойда А, В, С нуқталар берилган дейлик. А нуқтадан Р текислик ўтказамиз. В, С нуқталарни Р текисликка проекциялаймиз. Шунда Ав ва Ас чизиқлар ҳосил бўлади. Ав ва Ас чизиқлар ва АА’ тик чизиғидан ўтувчи M ва N вертикал текисликлар ўтказамиз. Демак А нуқтадан чиққан иккита йўналиш АВ ва АС нинг горизонтал Р текисликдаги проекциялари ( Ав ва Ас) орасида ҳосил бўлган бурчак b - горизонтал бурчак бўлиб ҳисобланади. b бурчакнинг қийматини топиш учун AA’ тик чизиққа градус ва минутларга бўлинган доира лимб ўрнатилган деб фараз қиламиз. Доирада ав’ ва ас’ томонлар орасидаги ёй b’c’ ўлчаниши керак, яъни b‘ бурчак. Жойда горизонтал бурчакни ўлчашда ишлатиладиган асбоб қуйидаги қисмлардан иборат: лимб, алидада. Ана шундай асбоб - т еодолит деб аталади. www.arxiv.uz

Теодолит Теодолит нуқтага штатив ва шовун ёрдамида ўрнатилади. Теодолит тўғри ўрнатилганлиги - адилак ёрдамида текширилади. Теодолит билан вертикал бурчак ўлчаш мумкин. Вертикал бурчак - қиялик бурчак деб ҳам аталади. Масалан: АВ билан Ав орасидаги бурчак қиялик бурчаги. www.arxiv.uz

Теодолитни ўрнатиш қисмлари: Штатив - металл ёки ёғочдан ясалган ердан бирмунча кўтарилиб, ишлаш учун қулайлик туғдиради. Шовун - оддий ва оптик бўлади. Оддий шовун - оғирлиги 100 - 150 гр. келадиган учли металл қадоқтошдан иборат. Таглик - теодолитнинг иш қисмини штативга бирлаштиради. Адилак - геодезик асбобларнинг ўқларини горизонтал ёки вертикал ҳолатга келтириш ҳамда иш пайтида асбобнинг ҳолатини кузатиш учун хизмат қилади. Адилак цилиндрик ва доиравий бўлади. Теодолитнинг иш қисмлари: Лимб - металл ёки шишадан ишланади. Лимб - тенг қилиб штрихларга бўлинади. Лимб бўлакларининг ҳар 10 о , 5 о , ёки 1 о қиймати соат стрелкаси йўналиши бўйича 0 о дан 360 о гача рақамлар билан белгиланган. Алидада - доира, ўқи лимб втулкаси ичига кириб туради. Горизонтал ва вертикал бурчакларни ўлчашда бу бурчаклар теодолитининг горизонтал ва вертикал доираларига проекцияланади ва лимбдан алидада кўрсаткичи ёрдамида саноқ олинади. Верньер лимбдан саноқ олиш аниқлигини ошириш учун алидадага чизилган шкаладан иборат. Верньер аниқлиги t қ l/nқ1. l - лимб бўлак қиймати. n - бўлаклар сони. Лимб ва верньердан саноқ олишда лупадан фойдаланилади. қараш трубаси - асосий иш қисмидан биридир, нуқтани аниқ нишонга олиш учун хизмат қилади. www.arxiv.uz

Теодолитлар тузилиши, аниқлиги ва бошқа хусусиятлари жиҳатидан бир неча хил бўлади. Лимбнинг тагликка бириктирилишига қараб - оддий ва такрорий теодолитларга бўлинади. Оддий теодолитлар - лимб тагликка айланмайдиган қилиб бириктирилган. Такрорий теодолитлар - лимб тагликка айланадиган қилиб бириктирилади, бу теодолитлар билан аниқроқ ўлчаш мумкин. Шунинг учун кўпроқ такрорий теодолитлар ишлаб чиқарилмоқда. Теодолитлар лимби шишадан ёки металлдан ишлаб чиқилади. Шиша лимбли теодолитлар - оптик теодолитлар дейилади. Металл лимбли теодолитга нисбатан ихчам, енгил ва ишлатилиши осондир. Кейинги йилларда кўпроқ оптик теодолитлар ишлаб чиқарилмоқда . Аниқлиги жиҳатидан теодолитлар – жуда аниқ, аниқ ва техникавийларга ажратилади. Масалан, горизонтал бурчак ўлчашда жуда аниқ теодолит билан – 0,2” дан 1” гача, аниқ теодолит билан 2” дан 5” гача ва техникавий теодолит билан - 10І дан- 30І гача аниқликда ўлчаш мумкин. Масалан: Т2 теодолити билан 2І гача хато, Т15 - 15І гача; Т30 билан 30І гача хато билан ўлчаш мумкин. Техникавий теодолитларни кўриб чиқамиз: www.arxiv.uz

Оптик теодолитлар ихчам, енгил. Булар билан бурчак ўлчаш нисбатан осонроқ. Фақат тузилиши мураккаброқ. Лимбли шишадан ишланган. Вертикал ва горизонтал доиралардан саноқ олиш учун қараш трубаси окуляри ёнига махсус микроскоп ўрнатилган. Т15 - бу кичик теодолит такрорий теодолит бўлиб, бурчакни 15” аниқликда ўлчайди. План олиш шахобчаларини барпо этишда, инженер-қидирув ишларида ва қурилиш ишларида қўлланилади. Теодолитнинг асосий қисмлари енгил ва чидамли қотишмалардан ишланган. Теодолитга буссоль ўрнатиб йўналишлар магнит азимутини ўлчаш мумкин. Оғирлиги 2 кг. Т30 - бу теодолитнинг саноқ олиш қурилмаси горизонтал ва вертикал доирадан бирданига соноқ олиш учун мўлжалланган бир каналли оптик системадан иборат. Саноқ олиш микраскопи кўриш майдонида штрихланган градуслар, ун минутлик штрих оралиқлар, вертикал доира белгиси В ва горизонтал доира белгиси Г кўриниб туради. Теодолитнинг оғирлиги www.arxiv.uz

Теодолитлар маълум механик, оптик ва геометрик талабларга жавоб берадиган қилиб ясалади. Теодолитни ишлатишдан олдин уни синаб ва текшириб, камчилиги бор- йўқлигини аниқлаш, топилган камчиликларни йўқотишга ҳаракат қилиш керак. Синаш билан текширишни фарқи бор. Синаш пайтида теодолит айрим қисмлари маълум талабларга мос келиш- келмаслиги ва деталларни бенуқсон ишлаши, лимб бўлакларни қиймати тўғрилиги, адилак пуфакчаси эркин ва равон қўзғалиши, буюмлар кўриш трубасидан равшан кўриниши. Текшириш деганда, унинг тузилиши шарти бўйича айрим қисмлари ўртасидаги ўзаро геометрик нисбатларни аниқлаш тушунилади. Аниқланган камчиликларни бартараф қилиб, айрим қисмлари ўзаро муносабатини керагига мослашга теодолитни созлаш (юстировка) дейилади. Теодолитни синаш ва текширишдан аввал унинг штативга мустаҳкам ўрнашганлигини, лимб алидада, қараш трубаси ўқлари атрофида равон айланиши, маҳкамлаш, кўтариш ва йўналтириш винтлари тўғри ва бемалол буралишини аниқлаш керак. Теодолитни текширганда қуйидаги талаблар бажарилиши шарт: 1. Горизонтал доира адилагининг ўқи теодолитнинг асосий ўқига перпендикуляр бўлиши керак; 2. қараш трубасининг визир ўқи труба айланиш ўқига перпендикуляр бўлиши керак; 3. қараш трубасининг айланиш ўқи теодолитнинг айланиш ўқига перпендикуляр бўлиши керак; 4. Иплар тўрининг вертикал чизиғи трубанинг айланиш ўқига перпендикуляр бўлиши керак. Йўналишлар азимутини ўлчашдан олдин теодолитнинг буссолини ҳам текшириш керак. www.arxiv.uz

Бурчакни ўлчаш учун теодолит аввало ўлчанадиган бурчак учига (нуқтага) ўрнатилиши, сўнгра нуқтага марказлаштирилиши, асбобнинг айланиш ўқи вертикал ҳолатга келтирилиши ва қараш трубаси кузатиш учун мосланиши лозим. - Теодолитларни нуқталарга марказлаштириш учун, унинг ўрнатиш винти учидаги илгакка шовун осилади, сўнгра штатив нуқта устига аниқ горизонтал ҳолатда, шовун тахминан нуқталарга тўғри келадиган қилиб ўрнатилади, штатив оёқлари ерга ботирилади. Ўрнатиш винти бўшатилади, асбоб штатив устига суриб, шовун жойдаги нуқталарнинг марказига тўғри келтирилади, кейин ўрнатиш винти бураб маҳкамланади; - Теодолит айланиш ўқини вертикал ҳолатга келтириш учун теодолитнинг горизонтал доирасидаги адилак ўқи тагликдаги иккита кўтариш винтига нисбатан параллель вазиятга келтирилади, адилак пуфакчаси найчанинг қоқ ўртасига келгунча кўтариш винтлари қарама-қарши томонга бурилади, кейин 90 0 буриб учинчи винти ҳам буралади. - қараш трубасини жойдаги буюм равшан кўринадиган қилиб мослаш учун труба орқали ёруғ фонга (осмон, оқ девор) қаралади ва трубада иплар тўри яққол кўрина бошлагунча окуляр айлантирилади, кейин буюм аниқ кўрингунча крамальери винти айлантирилади. Трубани бундай созлашга фокуслаш дейилади. www.arxiv.uz

Горизонтал бурчакни приёмлар усули билан ўлчаш В пунктнинг устига асбобни, А ва С пунктларга визир нишонини ўрнатгандан кейин қараш трубаси А нишонга қаратилади(1-шакл). Горизонтал доирадан саноқ олинади (0  01  ). У журналга (10.1-жадвал) ёзилади. Кейин олидада қотириш винтини бўшатиб, трубани С нуқтага қаратилади ва трубани нишонга аниқ тўғрилангандан кейин лимб бўйига (169  13  ) саноқ олинади. ВА С Нуқталар номи. Микроскоп штрихлари бўйича саноқ. Туриш Кўзати ш ўнг Чап ўртача А 0  01  180  02  0  01  ,5 В С 169  13  349  13  169  13  ,0 Бурчак қиймати 169  12  169  11 169  11  ,5 АВС бурчак қиймати биринчи ва иккинчи саноқлар фарқи бўйича ҳисобланади: 169  13  -0  01  қ169  12  ; бу билан битта ярим усул тугалланган ҳисобланади. Иккинчи ярим усулда труба зенит орқали айлантирилиб, А ва С нуқталарга қаратилиб чап айланадан ҳам юқоридагидек ўлчаш ишлари бажарилади. www.arxiv.uz

Бурчак ўлчаш амалиётида битта нуқтада битта бурчак эмас, бир неча бурчакни ўлчашга тўғри келади. Масалан, бундай ҳолат теодолит ва тахеометрик йўлларини геодезик таянч тўрларга боғлаш жараёнида бўлиши мумкин (2-шакл). Бундай ҳолатда горизонт бурчаклар АКВ, ВКС, АКС ларни ўлчашда айлана усул (способ кругових приемов) қўлланилади. Бу усулнинг моҳияти қуйидагича: К нуқта устига Т30 теодолитни, А,В,С нуқталарга визир нишонини ўрнатгандан кейин, теодолит саноқ кўрилмаси нол штрихи лимб бўлаги нол штрихи билан кесиштириб, труба бошланғич пункт А га қаратилади ва саноқ (0  03  ) олинади. Алидада қотириш винти бўшатилиб, соат стрелкаси йўналиши бўйича айлантириб В пунктга қаратилади ва (59  37  ) саноқ олинади. Кейинчалик алидадани соат стрелкаси йўналишида давом эттириб, яна бошланғич нуқта А га қаратилиб (0  04  ) саноқ олинади. Бу билан биринчи ярим усул тугайди. Ҳамма саноқлар маҳсус журналга (2-жадвалга) ёзилади. В А С К www.arxiv.uz

Бурчак ўлчаш амалиётида битта нуқтада битта бурчак эмас, бир неча бурчакни ўлчашга тўғри келади. Масалан, бундай ҳолат теодолит ва тахеометрик йўлларини геодезик таянч тўрларга боғлаш жараёнида бўлиши мумкин (10.5-шакл). Бундай ҳолатда горизонт бурчаклар АКВ, ВКС, АКС ларни ўлчашда айлана усул (способ кругових приемов) қўлланилади. Бу усулнинг моҳияти қуйидагича: К нуқта устига Т30 теодолитни, А,В,С нуқталарга визир нишонини ўрнатгандан кейин, теодолит саноқ кўрилмаси нол штрихи лимб бўлаги нол штрихи билан кесиштириб, труба бошланғич пункт А га қаратилади ва саноқ (0  03  ) олинади. Алидада қотириш винти бўшатилиб, соат стрелкаси йўалиши бўйича айлантириб В пунктга қаратилади ва (59  37  ) саноқ олинади. Кейинчалик алидадани соат стрелкаси йўналишида давом эттириб, яна бошланғич нуқта А га қаратилиб (0  04  ) саноқ олинади.Нуқталар номи Горизонтал доира бўйича саноқ Саноқлар- нинг ўрта- часи Келтирил- ган йўна- лишларТуриш Кўзатиш Ўнг доира Чап доира К 00 03  А 00  03  180  02  0  02  ,5 00  00  В 59  37  239  37  59  37  ,0 59  34  С 124  19  304  20  124  19  ,5 124  16  ,5 А 00  04  180  03  00  3  ,5 00  03  www.arxiv.uz

Теодолит Т30 да вертикал доирада адилак йўқ. Вертикал доирадан саноқ олишдан олдин горизонтал доира алидадасидаги адилак пуфакчаси нолга келтирилади. Бу адилак ўқи труба каллимацион текислигига параллел жойлашганлиги учун бирорта кўтариш винти труба визир ўқи бўйича жойлашиши керак. Теодолит Т30 билан қиялик бурчакни ўлчаш кетма-кетлиги қуйидагича: а) Труба ва горизонтал доира алидадаси маҳкамлаш винти бўшатилади ва труба қиялик бурчаги ўлчанадиган нуқтага қаратилади, винтлар маҳкамланади; б) Кўтариш винтларини айлантириб горизонтал доира алидадаси адилаги нол пунктга келтирилади; в) Алидада ва труба йўналтириш винтлари ёдамида труба нуқтага аниқ қаратилади; г) Адилакнинг жойида қимирламаган вазиятида вертикал доиранинг ўнг вазиятида(ЎВ) саноқ олинади. Кузатиш нуқтаси Доира вазияти Олинган саноқ Нол ўрни (НЎ) қиялик бурчагиI II ўртачаси тузатилгангача 1. ЧВ 4  35  - - - ЎВ 175  35  - - 0  05  қ4  30  тузатилган 1 ЧВ 4  30  - - 360  00  ,5 ЎВ 175  31  - - 00 00,5 қ4  29  ,5 www.arxiv.uz

1. Неумывакин Ю.К., Смирнов А.С. Практикум по геодезии. Учебное пособие, Москва, Картгеоцентр- геодиздат, 1995, 315 с. 2. Неумывакин Ю.К., Перский М.И. Геодезическое обеспечение землеустроительных и кадастровых работ. Справочное пособие, Москва, Картгеоцентр- геодиздат, 1996, 344 с. 3. Практикум по геодезии. (В.В.Баканова, Я.Я.Карклин, Г.К.Павлова, М.С.Черемисин: Учебное пособие для вузов) М., Недра, 1983, 456 с. 4. 1-Кисм: Улчашлар хатоликлари назарияси, Укув кулланма.Т., 2000, 110 бет 5. Жураев Д.О. Геодезик улчашларни математик кайта ишлаш назарияси. 2-Кисм: Энг кичик квадратлар усули, Укув кулланма.Т., ТА+И, 2000, 142 бет www.arxiv.uz

O'xshashlar

Теодолит съёмкаси тафсилотларини планга тушириш

Дала ўлчаш натижаларини математик ишлаб чиқиш. Тўғри ва тескари геодезик масалалар. Теодолит съёмкаси планини тузиш

Бурчак ўлчаш. Бурчак ўлчаш асбоблари

Планли ва баландлик геодезик тармоқлари тўғрисида тушунча

Инженерлик геодезияси фани ва унинг вазифалари. Инженерлик геодезияси фанининг ривожланиш тарихи