Yarim o‘tkazgichli asboblar - Fizika - Slaydlar

Yarim o‘tkazgichli asboblar

Yuklangan vaqt:

09.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.2333984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Yarim o‘tkazgichli asboblar. Reja: Elektronika fani tarixi va yoʼnalishlari. Yarim oʼtkazgichlarning elektr oʼtkazuvchanligi . Аralashmali elektr oʼtkazuvchanlik01 17

Hozirgi davrda ilmiy texnikaning rivojlanishi bilan birga elektron element va uskunalarning murakkab turlari koʼpayib bormoqda. Elektronika sanoat ishlab chiqarishini XIX-XX asrda rivojlanishi bilan birga paydo boʼla boshladi. Radioni kashf etilishi elektronikani rivojlanishiga asosiy turtki boʼldi. Birinchi marta elektromagnit toʼlqinlar yordamida signallarni uzoq masofaga uzatish masalasini va yechimini rus olimi А.S.Popov 1889 yilda ishlab chiqdi va 1895 yilda dunyoda birinchi boʼlib radioni kashf etdi.01 1604 0E 1D 1909 0F 0C09 1703 020B 0817

1904 yil esa ingliz olimi Y. Fleming ikki elektrodli elektrovakuumli uskuna – diodni kashf etdi va radioda qoʼlladi. 1907 yilda amerikalik olim Li de Forest uch elektrodli elektron lampa – triodni yaratdi. Bulardan keyin yuqorida yaratilgan lampalarni takommillashtirish, yuqori quvvatli lampalar yaratish ustida ishlar olib borildi. Oʼtgan asrning 30-40 yillarida uskunalarda juda koʼp elektron lampalar qoʼllana boshlandi. Lekin bularning oʼlchamlari kattaligi, ish davomiyligi qisqaligi, energiyani koʼp sarf qilishi ularni ishlab chiqarishga tadbiq etishni cheklay boshladi. Bularni bartaraf etish yoʼlida koʼpgina amaliy ishlar olib borilib, yarim oʼtkazgichli elementlar yaratildi. Yarim oʼtkazgich elementlarni ishlab chiqish va tadbiq etish masalalarini akademik А.F.Ioffe birinchilardan boʼlib koʼrib chiqdi. 2729 0F 0D 0E050402 0E09 16 33180E06 0B09 08 1D 0D 0F 2D 0C

Elektronika ilm va texnikaning asosiy yoʼnalishlaridan boʼlib, quyidagilarni oʼrganadi: a) Elektrovakuum va yarim oʼtkazgichli elementlardagi fizik jarayonlarni; b) Elektrovakuum va yarim oʼtkazgich elementlarni elektr tavsifnomalari, va kattaliklarini; v) Elektrovakuum va yarim oʼtkazgichlardan tuzilgan uskunalar va tizimlarning xususiyatlarini. Elektronika uch xil yoʼnalishga ega: 1. Informatsion elektronika – bu elektron hisoblash va informatsion oʼlchov texnikasini asosini tashkil qiladi. Bularga maʼlumotni qabul qilgich, qayta ishlash, saqlash, uzatish uskunalari kiradi. 2. Energetik elektronika – oʼrta va yuqori quvvatli elektr energiyani oʼzgartiruvchi uskuna va tizimlari bilan bog’liq. Bularga oʼzgartirgichlar, inventorlar, chastotali oʼzgartkichlar va boshqa uskunalar kiradi. 3. Elektron texnologiya – elektromagnit toʼlqinlar qoʼllaniladigan uskunalar yordamida boʼladigan texnologik jarayonlarda qoʼllaniladigan uskuna va uslublarni oʼz ichiga oladi. Bularga yuqori chastotali qizdirish va eritish, ultratovushli payvandlash va kesishlar kiradi.1A13 093507 163507 0A3507 1017 1A 271B 1F 2F 091402 171412 371B 1C11 2F07 0E 1602 341B 1C0B 2F07 1602 2317

Elektron qurilmalarni keng qoʼllanilishiga ularning quyidagi xususiyatlari sabab buladi: 1. Sezgirligi – bu kirish kattaligining shunday qiymatiki, bunda elektron uskuna ishga tushadi. Zamonaviy elektron uskunalarning sezgirligi quyidagichidir: tok boʼyicha 10-17А, kuchlanish boʼyicha 10-13V, quvvat boʼyicha 10-24 Vt 2. Ishlash tezligining oʼta yuqoriligi –bu tez boʼlib oʼtadigan jarayon- larni rostlash, nazorat qilish va boshqarishda juda muhim rol oʼynaydi. Bu hodisa mikrosekundlarni mingdan biriga tengdir (10-6 s). 3. Universalligi – elektron qurilmalar ishlatadigan elektr energiyasini boshqa energiyalariga oʼzgartirib olishi mumkinligidir.1A1318 1D 27 241804 07 0F 14 27 37 25 2F 0B09 23 34 261B0A0318 07 16

Yarim oʼtkazgichlarning elektr oʼtkazuvchanligi Yarim oʼtkazgichlarga xona haroratida nisbiy elektr qarshiligi 10 -5 dan 10 10 Om  sm boʼlgan elementlar kiradi. Yarim oʼtkazgichlar qarshiligi boʼyicha metall va dielektriklar oralig’ida boʼlgan elementdir. Bularga: kremniy , arsenid , galliy , selen , germaniy , oksidlar , sulfidlar , nitritlar va karbidlar kiradi. Аtom, yadro va uning atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tashkil topgan. Elektronlar qatlamlar koʼrinishida harakatlanadi, bu qatlamlar va yadro orasidagi masofa ularni energetik sathini koʼrsatadi. Elektronlar yadrodan qancha uzoqda boʼlsa, uning energetik sathi shuncha yuqori boʼladi. Elektron bir energetik sathdan boshqa yuqori energetik sathga harakatlanganda energiya yutiladi, teskarisiga, yaʼni yuqori energetik sathdan pastki energetik sathga harakatlanganda esa energiya ajraladi (chiqariladi). Energiya yutilishi va chiqarilishi jiddiy aniq boʼlaklar bilan amalga oshadi, bu boʼlaklar kvantlar deyiladi. 08 2D 202A 07 272B 07 33 01 140C 2D 1602 12 3207 0905 32 0609 3207 140F 32 06 32 021214 3207 1417 3207 1104 0A0907 1209 071204 24 1C 0205 1A0911 1C 0F110F05 14090E 1C 0D17 07 1D1504 07 1602 12 080F0D04

Har bir energetik sathda ikkitagacha elektron joylashishi mumkin. Energetik sathlar orasidagi masofa energiya ortishi bilan qisqarib boradi. Energetik sathning eng yuqorisida ionlashtirish sathi turadi. Bunda elektronlar ozod boʼlib, atomdan chiqib ketadigan darajadagi energiyaga ega boʼladi. Аtom struturasi elektronlar bilan toʼliq egallab olingan (ichki) qobiq va elektron bilan toʼlmagan (tashqi) qobiqdan tashkil topgan. Tashqi qobiq yadro bilan kuchsiz bog’langan boʼlib, boshqa atomlar bilan taʼsirga oson kirishib ketishi mumkin. Bu qobiqda joylashgan elektronlar valentli elektronlar deyiladi. Аtomlar orasida turli xil bog’lanishlar mavjud. Yarim oʼtkazgichlar uchun koʼp tarqalgan bog’lanish turi kovalent bog’lanishdir . Kovalent bog’lanish qoʼshni atomlarning valent elektronlarini birlashishidir. Masalan, germaniyda atom toʼrtta valentli elektronga ega boʼlib, qoʼshni atomning toʼrtta elektroni bilan kovalent bog’lanadi.010905 0412 0F0B 14 1C 02 240E 0F0B 16 12 08 240E 2D 12 1B07 1A 090E 16

1.1- rasm. a) Atomning kristall panjaralardagi strukturaviy bog’lanishi. b) Man etilgan va ruxsat etilgan zonalarning shartli belgilari. Elektronlar mavjud boʼlishi mumkin boʼlgan energetik sathlar yig’indisi ruxsat etilgan zona deyiladi. Qattiq jismning energetik spektorida 3 xil zonani koʼrish mumkin: 1. Ruxsat etilgan zona – 0 K haroratda elektronlar bilan toʼlishgan boʼladi. Yuqori toʼlgan zonasi valentli zona deyiladi. 2. Man etilgan zona – bunda elektronlar mavjud boʼladigan elektron sathlar yoʼq. 3. Oʼtkazish zonasi – bu zonadagi elektronlar shunday energiyaga ega boʼladiki, ular atomlar bilan bog’lanishni uzib, qattiq jism ichiga harakatlanadi. Masalan, elektr maydon taʼsirida. Elementlarni metall, yarim oʼtkzgich va dielektriklarga boʼlinishi jismni zona strukturasidan kelib chiqib absolyut 0 (nol) haroratda bajariladi. Metallarda valentli va oʼtkazish zonasi bir-birini qoplaydi, shuning uchun 0 K da metall elektr oʼtkazish xususiyatiga ega boʼladi. 27 07 07 07 16 43 1C 0102 27 01 2F 0A 37 0F 2F 34 1011 2F 16 1C 1D 40 02

Yarim oʼtkazgich va dielektriklarda oʼtkazish zonasi 0 K da boʼsh boʼladi va elektr oʼtkazish xususiyati boʼlmaydi. Bular orasidagi farq  E man etilgan zonasining kengligiga bog’liq boʼladi. Yarim oʼtkazgichlarda  E = 0,1  3 eV (yuqori haroratli asboblarni yaratishda qoʼllaniladigan yarim oʼtkazgichlarda  E=3  6 eV) dielektriklarda esa bu qiymat  E > 6 eV ni tashkil etadi. Elektron-kovak juftligini hosil boʼlish jarayoni generatsiya deyiladi. Generatsiya issiqlik energiyasidan (issiqlik generatsiyasi), harakatlanuvchi zarrachalarning kinetik energiyasi taʼsirida (yorug’lik generatsiyasi) roʼy beradi. Valent bog’lanish uzilishi natijasida elektron va kovak yarim oʼtkazgich ichida xatolik harakatlanadi. Bu harakat elektron energetik sathini kovak yoki kovakning energetik sathini elektron bilan toʼlgunicha davom etadi va uzilgan valent zonasi tiklanadi , elektron-kovaklar yoʼkoladi. Bu jarayon rekombinatsiya deb ataladi.2D 0F 02 07 03 02 1C 03 34 3C 02 1C 03 3D 02 1C 07 1C 46 03 16 3B 04 12 17 32 05

Generatsiya momentidagi zaryadlarni rekombinatsiyalashuviga ketgan vaqt oraliѓini zarrachalarning Hayot vaqti deyiladi. Hayot vaqtida zarrachalarning bosib oʼtgan masofasi diffuzion masofa deyiladi. Zaryad tashuvchilarning oʼrtacha hayot vaqti deb, yarim oʼtkazgichga kiritilgan zaryad tashuvchilarning kontsentratsiyasi e marta kattalashishigacha ketgan vaqtga aytiladi (e =2,7). Аgar yarim oʼtkazgichda E kuchlanganlikka ega boʼlgan elektr maydon hosil qilinsa, xatolik harakatlanayotgan zaryad tashuvchilar tartibli, bir-biriga teskari harakatlana boshlaydi. Bunda kovaklar elektr maydon bir yoʼnalishda harakat qiladi. Ushbu harakatlanish oqibatida hosil boʼlgan tok zichligi quydagicha aniqlanadi: I n др = q n  n E ; I p др = q p  p E bu yerda: q - zaryad tashuvchi (elektron) ning zaryadi; n, p - jism hajm birligidagi elektron va teshiklar soni;  n ,  p - zaryad tashuvchilarning siljuvchanligi. Zaryad tashuvchilarning siljuvchanligi fizik kattalik boʼlib, uni 1V/sm kuchlanganlik bilan elektr maydondagi oʼrtacha tezligi  =  / Е ga teng. Yarim oʼtkazgichdagi tokning yakuniy tezligi: I др = I n др + I p др = (q n  n + q p  p ) E Elektr maydoni va potentsial gradienti yordamida zaryad tashuvchilarning harakati dreyf, bu zaryadlar yordamida hosil boʼlgan tok esa dreyf tok deyiladi. 460F11 01090D 0A 18 07 090D 2406 1A 07 0E 23 4814 1A 0A 1D04 0A 1E 0F 1D 04 0F 1E 16 04 0A 20 04 0F 07 20 0309 390905 0E 04 061D 05 06210622 07 2D 1A 1B 1D 0A 23 0F 1D 04 0A 23 04 0F 25 1C0B 16

Аralashmali elektr oʼtkazuvchanlik Аtseptorli aralashma . Germaniy tarkibiga uch valentli atomga ega boʼlgan indiyni qoʼshsak, germaniy va indiy atomlari orasida kovalent bog’lanish va sakkizta atomli elektron qobiq hosil qilishi uchun germaniy atomidan bitta elektron olinadi. Bu olingan elektron o’rtasida kovak xosil buladi va atomdan kovaklarga qoʼshiladi. Аtomdagi kovaklar qizdirilishi (termogeneratsiya) natijasida paydo boʼladi. Buning natijasida kovaklar soni elektronlar sonidan katta boʼladi va yarim oʼtkazgichlarda kovakli elektr oʼtkazuvchanlik paydo boʼladi. Bunday yarim oʼtkazgichni r -tipdagi yarim oʼtkazgich deyiladi. Donorli aralashma . Donorli qoʼshilma atomlari yadro bilan boʼsh bog’langan valent elektronlariga ega. Bu elektronlar qoʼshilma kiritilgan zonaga oson oʼtishi mumkin. Bu holda panjarada musbat zaryadlangan ion qoladi, elektron esa oʼz elektr oʼtkazuvchanligining elektronlariga qoʼshiladi.2009 20 1B 16 16 06 12 12 1A0403 07 11 07 11 02 0D 09 200E04 28 1B07 16 03 0402 1A

Donor sathi man etilgan zonaning yuqori qismida joylashgan elektronlarni donor sathidan oʼtkazgich sathiga oʼtish uchun qoʼshimcha energiya hisobiga amalga oshiriladi. Masalan, germaniy atomiga besh valentli fosfor atomini kiritsak, donor aralashmani hosil qilamiz. a)

Etiboringiz uchun ragmat

O'xshashlar

Yarim o’tkazgich va yarim o’tkazgich kontakt

Elementar zarralarni qayd qiluvchi asboblar. Elementar zarralar, ularning sistematikasi

Mikroelektronika elementlari

Elektronika va signallarni qayta ishlash fani uchun umumiy taqdimoti

“Elektronika va signallarni qayta ishlash” fani uchun umumiy taqdimoti