Динамика - Fizika - Slaydlar

Динамика

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

199.140625 KB

Ko'chirib olish

Динамика 1

2 РЕЖА:  Асосий тушунчалар ва ифодалар.  Динамика қонунлари. Моддий нуқта динамикасининг масалалари.  Ўлчов бирликлари.  Кучларнинг асосий кўринишлари.  Моддий нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламалари.  Динамиканинг биринчи масаласини ечиш (ҳаракат қонунига биноан кучларни аниқлаш).

3 Кучлар таъсирида бўлган жисмларнинг ҳаракатини ўрганувчи қисм динамика деб аталади. Кинематика қисмида жисмларнинг ҳаракатларига фақат геометрик нуқтаи назардангина қаралган эди. Динамика қисмининг кинематикадан фарқи шундаки, жисмларнинг ҳаракатларини ўрганишда, уларга таъсир этаётган кучлар системасидан ташқари жисмларнинг инертлиги, яъни уларнинг массалари ва шу массаларнинг жойлашиш тартиблари (геометрик шакли) ҳам эътиборга олинади. Куч ва уларнинг моддий жисмларга кўрсатадиган механик таъсирларининг ўлчови эканлиги ҳақидаги тушунчалар статика қисмида кўриб ўтилган эди. Лекин, статика қисмида жисмларга таъсир этувчи кучларнинг вақт мобайнидаги ўзгаришларини ҳисобга олмаган эдик ва статика масалаларини ечганимизда барча кучларни ўзгармас деб қараган эдик. Амалда эса ҳаракатланувчи жисмга ўзгармас кучлардан ташқари, модули ва йўналиши бўйича ўзгарувчан бўлган кучлар ҳам таъсир этади. Шу қаторда берилган (актив) кучлар ҳам ва боғланиш рекциялари ҳам ўзгарувчан бўлишлари мумкин. Тажрибалар орқали аниқландики, жисмга таъсир этаётган кучлар вақтга, жисмнинг ҳолатига (координатасига) ва унинг тезлигига боғлиқ равишда ўзгарувчан бўлар экан. Масалан, реостатни ёқиш ва ўчириш ҳисобига электровознинг тортиш кучи ёки электромоторнинг яхши марказлаштирилмаган валининг айланишидан ҳосил бўладиган тебранишлар таъсиридаги кучлар вақтга боғлиқ равишда ўзгарувчи кучларга мисол бўлиши мумкин; бутун олам тортилиш қонуни ёки пружинанинг эластиклик кучи эса жисмларнинг ҳолатига (яъни координаталардаги ўрнига) боғлиқ равишда ўзгарувчи кучларга мисол бўла олиши мумкин; муҳит қаршилиги кучи тезликка боғлиқ равишда ўзгаради.

4Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, статика қисмидаги кучлар ҳақидаги тушунчалар ва қоидалар тўласича динамика қисмида ҳам ўринли ҳисобланади, чунки статика қисмидаги қоидалар фақат ўзгармас кучлар учунгина ўринли дейилган эмас. Инертлик тушунчаси шундан иборатки, агар жисмга бирор тезлик берилса жисм шу тезликни сақлаб қолишга интилади, агар унга қўшимча куч таъсир этилса, жисмнинг тезлиги бирданига эмас, балки маълум вақт мобайнида ва тегишли қонуният асосида ўзгаради. Ва бу ўзгариш даври жисмнинг инертлигига тўғри пропорционал равишда бўлади. Моддий жисмларнинг инертлик хоссасининг миқдори физик қиймат бўлиб, уни жисмнинг массаси деб аталади . Классик механикада масса скаляр, фақат мусбат ишорали ва ҳар-бир жисм учун ўзгармас қиймат ҳисобланади. Жисмнинг ҳаракати унинг умумий массасигагина боғлиқ бўлиб қолмасдан, шу массанинг қандай жойлашганлигига ҳам, яъни жисмнинг геометрик шаклига ҳам узвий боғлиқ бўлади. Динамика қисми анча мураккаб бўлганлигини ҳисобга олиб, уни ўрганиш моддий нуқта динамикасидан бошланади. Бунда, маълум массага эга бўлган моддий нуқта деган абстракт тушунча киритилади, яъни ҳар қандай жисмни унинг геометрик шаклига (массаларнинг тарқалишига) эътибор бермасдан ўрганилади (эътибор берган бўлсангиз, кинематика қисмида «моддий нуқта» сўзи асло ишлатилмаган эди). Кинематика қисмида кўриб ўтганимиздек, ҳар қандай ҳаракат асосан илгариланма ва айланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат бўлади. Агар масалаларнинг шартларига кўра айланма ҳаракатларни эътиборга олинмаса бундай жисмларнинг ҳаракатини ўрганишда уларни моддий нуқта деб қабул қилинади, чунки натижавий ечимда ҳеч қандай хатолик бўлмайди.

5 Масалан, планеталарнинг Қуёш атрофдаги ҳаракатларини, артилерия снарядининг қандай масофага бориб тушишини аниқлашда ва шунга ўхшаш қатор масалаларни ечишда, уларни моддий нуқта деб қаралади. Илгариланма ҳаракатдаги барча масалаларни ечишда массаси жисмнинг умумий массасига тенг бўлган моддий нуқта деб ҳисобланади. Механик система ёки қаттиқ жисмларнинг динамикасига оид ҳаракатларни ўрганишдан олдин, битта моддий нуқтанинг динамикасига оид масалаларни кўриб ўтиш лозим бўлади. Шу сабабли динамика қисмини моддий нуқта динамикасидан бошлаб ўрганамиз.

6Муаммо: Механик ҳаракатларнинг қонунлари нечта. Улар қайси тенгламалар орқали ифодаланадилар. Динамика қонунлари ким томонидан ва қачон кашф этилган. Динамиканинг асосида жисмларнинг ҳаракатларини ўрганишга бағишланган ва жамиятнинг ижтимоий-меҳнат фаолиятида синовдан ўтган қатор тажриба ва кузатишлар натижасида аниқланган қонуниятлар ётади. Динамиканинг қонунларини биринчи бўлиб И. Ньютон ўзининг 1687 йилда нашр этган, «Табиий фалсафанинг математик асослари» номли китобида классик кўринишда системалаштирилган ҳолда баён қилган. Ушбу қонунларни қуйидагича ифодалаш мумкин: Биринчи қонун ( Ушбу қонунни инерция қонуни деб аталади ): ташқи муҳит таъсиридан иҳоталанган моддий нуқтага қўйилган кучлар унинг ҳолатини ўзгартирмагунча, у ўзининг тинч ҳолатини ёки тўғри чизиқли текис ҳаракатини давом этдираверади. Кучлар таъсир қилмаётган жисм (Изоҳ: - аслида коинотда бундай муҳит ва жисм йўқ- фақат таъсир этувчи кучларнинг бош вектори нолга тенг бўлган жисм) нинг ҳаракатини, инерция бўйича ҳаракат деб аталади. (Изоҳ-меники, таржимон С.Исмоилов).

7Инерция қонуни материя (борлиқ)нинг асосий хоссаларидан бири, яъни унинг ҳар доим ҳаракатда эканлигини кўрсатиб беради. Ушбу қонун италян олими Г. Галилей томонидан (1632й.) очилгунга қадар, Аристотел ( Арасту, юнон файласуфи, Искандар Зулқарнайнинг устози, эрамиздан олдинги 384-322й. яшаган, Изоҳ-меники, таржимон С.Исмоилов) томонидан айтилган фикр, яъни жисм фақат куч таъсиридагина ҳаракат қила олиши мумкин холос, агар куч таъсир этмай қўйса, ҳаракат ўша заҳотиёқ тўхтайди, деган фикр ҳукмронлик қилар эди (барча илоҳий китобларда хозиргача ҳам шу фикр ҳукмронлик қилиб келади) . Энг муҳим нарсалардан бири, ушбу инерция қонуни қайси ҳисоб системасида ўринли эканлигини аниқлашдан иборатдир. Ньютоннинг фикрича ушбу қонун қандайдир қўзғалмас (абсолют) фазода жойлашган ҳисоб системасидагина ўринли ҳисобланган. Лекин ҳозирги замондаги тушунчалар бўйича, фазо - бу материя (борлиқ)нинг яшаш формаси бўлиб, ундаги материяларнинг ҳаракатига боғлиқ бўлмаган қандайдир абсолют фазо бўлиши мумкин эмас экан. Ушбу қонун тажрибалар орқали аниқланганлиги сабабли (Галилейнинг кўрсатмасига асосан, қиялиги камайиб бораётган текисликнинг устидаги шарчанинг ҳаракати орқали ҳам аниқлаш мумкин экан), маълум даражадаги хатоликларга эга бўлган ҳисоб системаси, албатта, мавжуд бўлиб, у ҳисоб системасида бу қонун ўринли бўлади. Шунга асосан илмий абстракцияга таянган ҳолда, механикада ушбу инерция қонуни ўринли бўлган ҳисоб системаси мавжуд эканлиги постулот (ҳали исбот қилинмаган фикр) тарзида киритилади ва уни инерциал ҳисоб системаси деб аталади. Амалда фойдаланилаётган реал ҳисоб системасини инерциал ҳисоб системаси деб қабул қилиш мумкин эканлиги, ўша ҳисоб системасининг инерциал ҳисоб системаси деб ҳисоблаб, ўтказилган тажрибалардан олинган натижаларни солиштириш орқали аниқлаш мумкин. Тажрибалар натижасида аниқландики, маркази Қуёшда жойлашиб, ўқлари қўзғалмас юлдузлар томонга йўналтирилган ўқлардан иборат ҳисоб системаси бизнинг Қуёш системамиз учун юқори аниқликдаги инерциал система ҳисобланар экан. Аксарият масалаларни ечишда, ерга маҳкамланган ҳисоб системасини инерциал система деб қабул қилиш мумкин экан ва бундаги хатолик сезиларли эмас экан. Бундай фикрнинг ўринли эканлиги кейинчалик асосланиб берилади.

8Иккинчи қонун ( Ушбу қонунни динамиканинг асосий қонуни деб аталади ): моддий нуқтага таъсир этаётган ихтиёрий кучлар, унинг тезлигини қандай ўзгартириши мумкин эканлигини аниқлаб беради, яъни: моддий нуқтанинг массасини унга таъсир қилаётган кучлардан оладиган тезланишига кўпайтмаси, модули бўйича кучга тенг бўлиб, моддий нуқтанинг оладиган тезланишининг йўналиши кучнинг йўналиши билан бир хил бўлар экан. Ушбу қонуннинг вектор кўринишдаги математик ифодаси, қуйидагича ёзилади Куч билан тезланишнинг модул(сон қиймат)лари орасидаги боғланиш, қуйидагича бўлади (19.1') Динамиканинг иккинчи қонуни ҳам, биринчи қонун каби фақат инерциал ҳисоб системаларидагина ўринли бўлади. Ушбу қонундан кўриниб турибдики, жисмнинг массаси унинг инертлик ўлчови бўлиб ҳисобланар экан. Чунки бирор кучни моддий нуқтага таъсиридан оладиган тезланиш моддий нуқтанинг массасига боғлиқ бўлиб, қанчалик унинг массаси оз бўлса, оладиган тезланиши катта бўлади ёки аксинча. Агар моддий нуқтага бир вақтнинг ўзида бир нечта кучлар таъсир этса, кучларнинг параллелограмми ҳақидаги қоидага асосан, улар шу кучларнинг геометрик йиғиндисига тенг бўлган битта тенг таъсир этувчи -кучга эквивалент бўладилар, У ҳолда динамиканинг асосий қонуни, қуйидаги кўринишга келади, ёки (19.2) Ушбу натижани бошқа усул билан ҳам аниқлаш мумкин, яъни кучларнинг жисмга таъсирлари бир бирларига боғлиқ эмаслигига асосланиб, ҳар бир кучдан алоҳида тезланиш олади, сўнгра шу олинган тезланишларни геометрик усулда қўшилса, юқоридаги тенглик келиб чиқади.F a m  (19.1) F ma  R a m    k F a m 121C1D 0808

9 Учинчи қонун (таъсир ва акс таъсир қонуни): моддий жисмларнинг ўзаро механик таъсирларини характерлаб беради. Иккита моддий нуқта учун қуйидагича ифодаланади: иккита моддий нуқтанинг бир-бирларига таъсир кучлари, шу моддий нуқталарни бирлаштирувчи чизиқда жойлашиб, модуллари тенг лекин йўналишлари қарама қарши бўлар экан. Бу қонундан статика курсида фойдаланган эдик. Бу қонун моддий нуқталар системасининг динамикасида алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, шу моддий нуқталарга таъсир этадиган ички кучларнинг ўзаро боғликлигини аниқлаб беради. Агар иккита эркин моддий нуқталар бир бирларига куч билан таъсир этсалар, бу моддий нуқталар динамиканинг учинчи ва иккинчи қонунига асосан, уларнинг массаларига тескари пропорционал бўлган тезланишлар билан ҳаракатланадилар. Д и н а м и к а н и н г асосий м а с а л а л а р и. (Сиз бу ерда назарий механиканинг динамика қисмидаги қонунлар ёрдамида техниканинг қандай муаммоларини ҳал қилишингиз мумкинлиги ҳақида айрим мисоллар билан танишасиз). Эркин моддий нуқта учун динамиканинг қуйидаги масалалари ечилади: 1) моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни берилган бўлса, шу моддий нуқтага таъсир этувчи кучни аниқлаш (динамиканинг биринчи масаласи); 2) моддий нуқтага таъсир этаётган кучлар маълум бўлса, моддий нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқлаш ( динамиканинг иккинчи ёки асосий масаласи ). Агар моддий нуқта эркин бўлмаса, яъни унга боғланишлар таъсир этиб у маълум текислик устида ёки эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланса, динамиканинг биринчи масаласида моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни ва унга таъсир этувчи актив кучлар берилган бўлса, боғланишларнинг реакциялари аниқланади. Эркин бўлмаган жисмлар учун динамиканинг иккинчи қонуни яна иккига ажралади, яъни моддий нуқтага таъсир этувчи кучлар маълум бўлса: а) моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни, б) унга қўйилган боғланишларнинг реациялари аниқланади.

10Муаммо : Механик ҳаракатни кузатиб бориш учун, моддий нуқта босиб ўтган масофа, вақт ва унга таъсир этаётган кучни аниқлаш учун, маълум ўлчов бирликлари танлаб олиш лозим бўлади. Акс ҳолда жисмларнинг ҳаракатларини бир-биридан фарқлаб бўлмайди. Барча механик қийматларни ўлчаш учун бир бирларига боғлиқ бўлмаган учта ўлчов бирликлари етарли экан. Улардан иккитаси узунлик ва вақт ўлчовлари. Учинчи ўлчов бирлиги сифатида ёки массани, ёки кучни танлаб олиш мумкин. Улар (19.1) формула орқали бир-бирларига боғлиқ бўлганлиги учун, уларни ихтиёрий иккита ўлчов бирлиги сифатида қабул қилиб бўлмайди. Шу сабабли механикада бир-биридан мутлоқ фарқ қилувчи ўлчов системаси бўлиши мумкинлиги келиб чиқади. Б и р и н ч и т и п б и р л и к с и с т е м а с и . Бу системада, асосий бирлик сифатида узунлик, вақт ва масса қабул қилинган, кучнинг ўлчов бирлиги эса уларнинг ҳосиласидан келиб чиқади. Бундай системага физик қийматларнинг халқаро ўлчов системаси (СИ) киради ва унда механик қийматларнинг асосий ўлчов бирликлари сифатида метр (м), килограмм масса (кг) ва секунд (с) қабул қилинган. Кучнинг ўлчов бирлиги эса ҳосилавий қиймат бўлиб, -1 Ньютон (Н) деб белгиланган; 1Н - шундай кучки, унинг таъсирида 1 кг массали жисм 1 м/с 2 тезланиш олади (1Н=1кг ·м/с 2 ). 1м, 1кг ва 1с қандай қиймат эканлиги физика фанида батафсил кўриб чиқилган. 1961 йилда қабул қилинган ҳалқаро бирликлар системаси (СИ) анча афзал ҳисобланганлиги учун, биз ҳам Ўзбекистонда фақат шу ўлчов системасидан фойдаланамиз. И к к и н ч и т и п б и р л и к с и с т е м а с и . Бу системада, асосий бирлик сифатида: L - узунлик (м), t - вақт (с), F - куч (Н) қабул қилинган, массанинг ўлчов бирлиги эса уларнинг тегишли ҳосилаларидан келиб чиқади.

11Бундай ўлчов системаси техникада кенг тарқалган МКГСС системаси бўлиб, унда механик қийматларнинг асосий ўлчов бирликлари сифатида метр (м), килограмм куч (кГ) ва секунд (с) қабул қилинган. Массанинг ўлчов бирлиги эса ҳосилавий қиймат бўлиб, -1 кГ ·с 2 /м деб белгиланган; яъни 1 кГ куч таъсирида 1 м/с 2 тезланиш оладиган масса ҳисобланган. СИ ўлчов системаси билан МКГСС ўлчов системалари орасидаги боғланиш қуйидагича: 1кГ=9,81Н ёки 1Н=0,102 кГ. Механикада ўлчов (размер) ва ўлчовнинг бирлиги деган тушунчалар ҳам бўлиб, уларни бир-бирлари билан алмаштириб юбормаслик лозим. Ўлчов берилган қийматнинг мазмунини билдириб, у фақат тенгламанинг кўринишидан аниқланади. Ўлчов бирлиги эса асосий қийматларнинг танлаб олинишига боғлиқ бўлади. Масалан, агар узунлик, вақт ва массани тегишлича L, T ва M ҳарфлари билан белгиласак, тезликнинг ўлчови L/T бўлади, (яъни узунликни вақтга нисбати тезликнинг ўлчови), ўлчов бирлиги эса 1 м/c, 1км/соат ва ҳ. к. бўлади.

12Муаммо: Шу мавзугача, биз кучларни йўналиши ва қиймати жиҳатидан ҳаракат давомида ўзгармас қиймат деб ҳисоблаган эдик. Аслида, кучлар ҳаракат давомида, ҳам йўналиш, ҳам сон қиймати ўзгарувчан бўлиши мумкин. Ўзгарувчан кучлар, вақтнинг, тезликнинг ёки моддий нуқтанинг координаталарига боғлиқ равишда ўзгариш қонуниятлари қандай бўлиши мумкин эканлиги ўрганилади. Динамика масалаларини ечишда биз асосан қуйидаги ўзгармас ва ўзгарувчан кучлардан фойдаланамиз (қоидага кўра кучларнинг ўзгариш қонуниятлари, тажриба йўли билан аниқланади). О ғ и р л и к к у ч и. Бу ернинг яқинидаги фазода, барча жисм (масса)ларига таъсир этувчи ўзгармас куч -. Оғирлик кучининг модули жисмнинг оғирлигига тенг бўлади. Тажрибалар орқали аниқландики, оғирлик кучи таъсирида (унча катта бўлмаган баландликдан, ҳавосиз бўшлиқда) Ерга эркин тушиб келаётган ҳар қандай жисмнинг тезланиши ҳар доим бир хил бўлиб эркин тушиш тезланиши , баъзида эса оғирлик кучининг тезланиши 1 деб аталади ва g - вектори орқали белгиланади 1 Жисмларнинг эркин тушишдаги ҳаракат қонуни Галилей томонидан очилган. Эркин тушишдаги тезланиш g-нинг сон қиймати ернинг турли жойларида турлича бўлади; унинг қиймати географик кенглик ва денгиз сатҳидан қанча баландликда эканлигига боғлиқ бўлади. Москванинг (денгиз сатҳидаги) кенглигида g=9,8156 м/с 2 . У ҳолда (19.1') тенгламадан ёки (19.3) mg P  g P m 

13Бу тенгликлар орқали жисмнинг массаси аниқ бўлса, унинг оғирлигини (унга таъсир этаётган оғирлик кучининг модулини) ёки оғирлиги маълум бўлса, унинг массасини аниқлаш мумкин экан. Жисмнинг оғирлиги ёки оғирлик кучи, g -қиймат каби Ернинг географик кенглиги ва денгиз сатҳидан баландлигига боғлиқ равишда маълум миқдорда фарқланади; жисмнинг массаси эса ўзгармас қиймат ҳисобланади. И ш қ а л а н и ш к у ч и. Сирпаниб ҳаракатланувчи жисмларнинг (суюқ ёғлар ишлатилмаган сиртлар орасидаги) юзаларига таъсир этувчи ишқаланиш кучини қисқача шундай деб аталади ва у статика қисмида (Кулон қонуни) батафсил баён этилган эди. Унинг модули қуйидаги тенглама орқали аниқланади, F=f ·N (19.4) бу ерда f -ишқаланиш коэффициенти бўлиб, уни ўзгармас деб ҳисоблаш қабул қилинган. N -нормал реакция. Т о р т и л и ш к у ч и. Бу куч, Ньютон томонидан кашф этилган куч бўлиб, бутун олам тортилиш қонунига асосан иккита моддий жисмларнинг бир бирларини тортилиш кучларидан иборатдир. Тортилиш кучи масофага боғлиқ бўлиб, ораларидаги масофа r -га тенг бўлган ва массалари m 1 , m 2 бўлган иккита моддий нуқталарнинг ўзаро тортилиш кучи, қуйидаги тенглик орқали аниқланади, (19.5) бу ерда f -гравитацион доимий қиймат (СИ системасида f=6,673·10 -11 м 3 /кг×с 2 ). Э л а с т и к л и к к у ч и. Бу куч ҳам масофага боғлиқ ҳолда ўзгаради. Унинг миқдори Гук қонунига биноан аниқланади, унга биноан кучланиш (кучни юза бирлигига нисбати) деформацияга тўғри пропорционал бўлади. Масалан, пружинанинг эластиклик кучининг қиймати, қуйидагича аниқланади (19.6) бу ерда  -пружинанинг узайиши (ёки сиқилиши); с -пружинанинг қаттиқлик коэффициенти (СИ системасида Н/м билан ўлчанади). Ё п и ш қ о қ и ш қ а л и ш к у ч и. Бу куч жисмнинг тезлигига боғлиқ бўлиб, ёпишқоқ суюқ муҳитдаги (ёки суюқ ёғланган сиртларда) ҳаракатларда пайдо бўлади ва қуйидагича аниқланиши мумкин (19.7)   c F 2 2 1 r m m f F    v R   

14 бу ерда v - жисмнинг тезлиги, µ - ёпишқоқ қаршилик коэффициенти. (19.7) формулани Ньютоннинг ёпишқоқ ишқалиш қонуни асосида аниқлаш мумкин. А э р о д и н а м и к (г и д р о д и н а м и к ) қ а р ш и л и к к у ч и. Бундай куч ҳам тезликка боғлиқ бўлиб, ҳавода ёки сув(суюқлик)да ҳаракатланаётган жисмларга таъсир этади. Амалда унинг қийматини қуйидаги тенглама орқали аниқланади, (19.8) бу ерда ρ - муҳитнинг зичлиги; S - жисм шаклининг ҳаракат йўналишига перпендикуляр бўлган текисликка бўлган проекциясининг юзаси (" мидел " юзаси-деб аталади); с х -қаршилик коэффициенти, ўлчовсиз бирлик бўлиб унинг қийматини жисмнинг шаклига ва ҳаракат йўналишига қараб қандай ҳолатда эканлигига боғлиқ ҳолда тажрибалар орқали аниқланади; И н е р т в а г р а в и т а ц и о н м а с с а л а р. Берилган жисмнинг массасини экспериментал усулда аниқлаш учун (19.1) формулага асосланиш мумкин, бу тенгламада масса инертлик хоссаси бўйича иштирок этмоқда, шунинг учун уни инерт масса деб аталади. Лекин уни (19.5) формула орқали аниқласак, бу тенгламада жисмнинг гравитацион хоссаси бўйича иштирок этади, шу сабабли уни гравитацион (ёки оғир) масса деб аталади. Инерт ва гравитацион массалар бир нарса деб қабул қилинмаган бўлса ҳам, уларнинг қийматлари бир-бирларига жуда юқори аниқликда тенг экан (жаҳон физикларининг 1971 йилда ўтказган тажрибалари натижасида уларнинг фарқи атиги 10 -12 эканлиги аниқланди). Ана шу экспериментал тасдиқланган факт, эквивалентлик принципи деб аталади. Бу принципни A. Эйнштейн ўзининг нисбийликнинг умумий назариясига асос қилиб олган эди (тортилиш назарияси). Юқоридагиларга асосланиб, механика фанида массани жисмнинг инертлик ўлчови ва гравитацион хоссасини аниқловчи « масса » деган ягона термин ишлатилади. 2 x v S c 5,0 R     

15Муаммо: Юқорида биз кўриб ўтган мавзулар фақат, ҳаракатни қандай қонуниятлорқали аниқланиши ҳақида гапирилган эди. Фараз қилайлик бизга техникада учраб турадиган аниқ бир масала берилган бўлсин. Шу масалани ечишни нимадан бошлаш лозимлиги, қандай ҳисоб системаларидан фойдаланиш маъқул эканлигини кўриб ўтамиз. Моддий нуқта динамикаси масалаларини ечиш учун қуйидаги иккита тенгламалар системаларининг биридан фойдаланамиз. Декарт координаталаридаги тенгламалар. Кинематика қисмидан маълумки моддий нуқтанинг тўғри бурчакли декарт координаталаридаги ҳаракати қуйидаги тенгламалар орқали берилади: x=f 1 (t), y=f 2 (t), z=f 3 (t) (19.9) Динамиканинг асосий масалалари шундан иборатки, моддий нуқтанинг ҳаракатини билган ҳолда, яъни (19.9) формула аниқ бўлса, шу моддий нуқтага таъсир этувчи кучнинг модули ва йўналиши аниқланади. Ёки тескариси, яъни моддий нуқтага таъсир этаётган кучларнинг вектори маълум бўлса унинг ҳаракат қонуни, аниқроғи (19.9) тенгламалар аниқланади. Шу сабабли, моддий нуқта динамикаси масалаларини ечиш учун шу моддий нуқтанинг x, y, z -координаталари билан бирга, унга таъсир этувчи куч (кучлар)ни боғловчи тенгламалар керак бўлади. Бундай тенгламаларни динамиканинг иккинчи (асосий) қонуни орқали олинади. О xyz инерциал ҳисоб системасида жойлашган моддий нуқтанинг F 1 ,F 2 ,...F n кучлар таъсиридаги ҳаракатини кўриб ўтайлик. (19.2) тенгламанинг, яъни (19.2)-нинг иккала томонини x, y, z -координата ўқларига проекциялаймиз ва

16 эканлигини эътиборга олсак, (19.10) ёки вақт бўйича олинган иккинчи тартибли ҳосилаларни иккита нуқта орқали белгиласак, (19.10') Мана шулар бизга керак бўлган тенгламалар системасидан иборат бўлиб, уларни нуқтанинг тўғри бурчакли декарт координаталаридаги ҳаракатининг дифференциал тенгламалари деб аталади. Нуқтага таъсир этувчи кучлар вақт t-га, моддий нуқтанинг ўрни, яъни унинг x, y, z координаталарига ва тезлигига, яъни -ларга боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин эканлиги сабабли, (19.10) тенгламалар системасидаги ҳар бир тенгламанинг ўнг томонлари шундай ўзгарувчиларнинг функцияларидан иборат бўлиши мумкин, яъни t, x, y, z , -лар биргаликда иштирок этишлари мумкин. Уч ёқли табиий ўқларга проекциялардан иборат тенгламалар. Бундай тенгламаларни ҳосил қилиш учун - тенгликни иккала томонини М  nb - ўқларга проекциялаймиз, яъни моддий нуқтанинг траекториясига уринма - М  ўққа, бош нормал - М n ўққа ва бинормал - М b ўққа (О xyz - ўқлар, траекторияларга нисбатан ҳаракат қилмоқда) проекциялаймиз. У ҳолда эканлигига асосланиб, қуйидагиларни ёзамиз, (19.11) бу ердаги v=ds/dt, (19.11) тенгламалар системаси моддий нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламасининг уч ёқли табиий ўқлардаги проекциялари ҳисобланади. 2 2 2 2 2 2 , , dt z d a dt y d a dt x d a z y x      kxF x m    kyF y m    kzF z m    kxF dt x d m 2 2   kyF dt y d m 2 2  kzF dt zd m 22 ,x vx   y vy   z vz   z,y,x      kF a m 0 v dv/dt, 2     b n a r a a , /    kF dt dv m   knF ρ v m 2   kbF 0

17Агар моддий нуқтанинг тезланиши берилган бўлса, унга таъсир қилаётган куч ёки боғланиш реакцияси (19.1) ва (19.2) формулалар орқали дарҳол аниқланади. Лекин боғланишлар реакцияларини аниқлаш учун қўшимча равишда актив кучлар маълум бўлиши керак. Агарда тезланиш бевосита берилмаган, лекин моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни маълум бўлса, у ҳолда кучни аниқлаш учун (19.10) ва (19.11) формулалардан фойдаланиш мумкин. 19.1 масала . Оғирлиги Р бўлган ҳаво шари “ ” тезланиш билан пастга тушмоқда. Ҳаво шарини худди шундай тезланиш билан юқорига кўтарилиши учун қандай миқдордаги Q юк (балласт)ни ташлаб юбориш кераклиги аниқлансин. a Е ч и ш. Пастга тушаётган ҳаво шарига оғирлик кучи Р ва кўтариш кучи F таъсир этади (19.1, а шакл). (19.2) тенгламани вертикал ўққа проекциялаб, қуйидагини ёзамиз, F P a g P   3E 04 28 2B0C

18Балласт ташлаб юборилгандан кейин (19.1, b шакл) шарнинг оғирлиги Р-Q га тенг бўлади, лекин кўтариш кучи авваллигича сақланиб қолади. У ҳолда шар юқорига қараб ҳаракатланмоқда деб ҳисоблаб, қуйидаги тенгламани ёзамиз, Ушбу тенгламалардан номаълум кўтарувчи куч F -ни йўқотиб юборсак, Q кучининг қийматини аниқлаймиз, яъни бўлади. 19.2 масала . Оғирлиги Р бўлган лифт (19.2 шакл) - тезланиш билан юқорига кўтарилмоқда. Троснинг тортилиш кучи аниқлансин. Е ч и ш . Лифтга оғирлик кучи Р ва троснинг реакция кучи T таъсир этмоқда. (19.2) тенгламани вертикал ўққа проекциясидан иборат тенглама тузамиз, бундан Агар лифт шундай тезланиш билан пастга тушиб келаётган бўлса, у ҳолда троснинг тортилиш кучи - га тенг бўлади. 19.3 масала . Дўнг кўприкнинг А нуқтасидаги радиуси R (19.3 шакл) га тенг. Массаси m -га тенг бўлган ва v - тезлик билан кетаётган автомобил кўприкнинг А нуқтасида унга қандай куч билан босади. Е ч и ш . Кўприкнинг А нуқтасида автомобилнинг нормал тезланиши бўлади. Кўприкка ундан ташқари автомобилнинг оғирлик кучи Р=mg ва А нуқтанинг реакция кучи N таъсир этади. У ҳолда (19.2) тенгламанинг нормал ўқдаги проекцияси, ёки (19.11) тенгламанинг иккинчи формуласини қўллаш натижасида, ) ( ) ( Q P F g a Q P      a g P Q   1 2 a P T a g P            g a P T 1         g a P T 1 1 R an 2v 

19бундан Автомобилнинг кўприкка босим кучини модули (сон қиймати) бўйича N га тенг бўлиб, у пастга қараб йўналган бўлади. 19.4 масала . Узунлиги l бўлган ОА кривошип ўзгармас ω - бурчакли тезлик билан О нуқта атрофида айланиши натижасида К кулисани 1,1 йўналтирувчилар бўйича сурмоқда. (19.4 шакл). Ишқаланиш кучини эътиборга олмасдан А ползуннинг кулисага таъсир кучи Q аниқлансин. Кулисанинг оғирлиги Р -га тенг. Е ч и ш . Ох координата ўқларини ўтказамиз. У ҳолда кулисанинг ҳолати x=l ·cоsφ координата орқали аниқланади, φ=ωt бўлгани учун x=l·cоsωt бўлади. Кулисанинг ушбу ҳаракат қонунини билган ҳолда (19.10') тенгламаларнинг биринчисидан фойдаланамиз. Ушбу координата х -дан вақт бўйича икки марта ҳосила оламиз, N mg R mv 2           R v g m N 2

20Q x =-Q бўлгани учун, бўлади. Демак, ползуннинг кулисага кўрсатадиган босим кучи, кулисанинг О марказигача бўлган х масофасига пропорционал равишда ўзгарар экан. Хулосалар: Энди юқорида баён қилинган мавзуга асосан қуйидаги хулосаларни олишимиз мумкин: 1. Бизни ўраб турган коинот инерциал ситемадан иборат экан. 2. Шу инерциал системада жойлашган ихтиёрий қаттиқ жисмлар, уларга таъсир этаётган кучларнинг бош вектори нолга тенг бўлса, уларнинг тезлик векторлари ўзгармас бўлиб, чексиз вақт мобайнида ўшандай тезлик билан ҳаракатларини давом этаверар эканлар. Масалан, Қуёш системаси, ўзининг 9 та планетаси ва бир қанча осмон жисмлари билан биргаликда, ўзининг ўзгармас "сектор" (юзавий) тезлиги билан қилаётган ҳаракатини чексиз давом этдираверар экан. 3. Аристотель (Арасту) томонидан айтилган фикр, яъни ҳар қандай ҳаракатланаётган жисм, ўз ҳаракатини давом этдириши учун, уни ҳаракатлантирувчи куч доимий равишда албатта таъсир этиб туриши зарур эканлиги ҳақидаги нотўғри фикр Г.Галилей томонидан инкор этилди. 4. Ушбу фикр, яъни агар бирор жисмга ташқаридан таъсир қилаётган кучларнинг вектор йиғиндиси нолга тенг бўлса, у жисм ўзининг тўғри чизиқли ўзгармас тезлиги билан қилаётган ҳаракати чексиз давом этаверишлиги, динамиканинг биринчи қонуни - инерция қонуни деб қабул қилинди. 5. Агарда инерциал системада (масалан бизнинг қуёш системамизда) жойлашган ихтиёрий жисмга ташқаридан таъсир этаётган кучларнинг бош вектори (йиғиндиси) нолга тенг бўлмаса, ушбу жисм ўша бош вектор-куч йўналиши бўйича тезланиш олиб, ўз ҳаракатини тегишли равишда ўзгартириши аниқланди x t cosl x 2 2 ω ω ω      Q x g P 2     ω x g P Q 2 ω 

216. Бизнинг коинотимизда ҳаракатланаётган жамики (ҳоҳ қаттиқ, ҳоҳ суюқ, ҳоҳ газсимон) жисмларнинг ҳаракатлари, динамиканинг иккинчи қонуни, яъни Ньютоннинг қонуни билан содир бўлиши тасдиқланди. Динамиканинг иккинчи қонуни, динамиканинг асосий қонуни деб атала бошланди. 7. Динамиканинг асосий қонуни, ҳаракатнинг дифференциал тенгламаси эканлиги аниқланди, яъни ҳар қандай жисмнинг ҳаракати фақат дифференциал тенгламалар орқалигина ифодаланиши мумкин эканлиги исботланди. 8. Агарда бирорта жисмнинг ҳаракат қонуни бизга маълум бўлса, унга ихтиёрий вақтда таъсир этаётган кучнинг модули ва йўналишини аниқ ҳисоблашимиз мумкин эканлиги исботланди. 9. Юқоридагиларга асосан, шу нарса исбот бўлдики, ҳар қандай жисмнинг (масалан, учаётган ўрдакка отилган ўқнинг, парвоз қилаётган самолётга отилган ракетанинг, узилиб тушаётган олманинг, осмондан тушаётган метеорит, қор ва ёмғирнинг, юлдузларнинг, планеталарнинг, уларнинг табиий ва сунъий йўлдошларининг) ҳаракат қонунларини олдиндан ва жуда юқори аниқликда ҳисоблашимиз мумкин экан. 10. Демак, ҳар қандай жисмларнинг механик ҳаракатларининг қонуниятларини, инсонлар томонидан олдиндан ҳисоблашлари мумкин экан. Такрорлаш учун саволлар : 1. Динамика қисми нимани ўрганади? 2. Динамиканинг биринчи қонуни нимадан иборат? 3. Ҳавосиз бўшлиқда жисм ҳаракатлана олиши мумкинми? 4. Динамиканинг асосий қонунини таърифлаб беринг? 5. Динамиканинг учинчи қонунини таърифлаб беринг? 6. Инерциал ҳисоб системаси нимадан иборат? 7. СИ ҳалқаро ўлчов системаси нима? 8. МКГСС ўлчов системаси нима? 9. Кучларнинг асосий кўринишлари қайсилардан иборат?

2210. Ҳаракатнинг дифференцал тенгламасини Декарт ўқлардаги кўринишини ёзиб беринг? 11. Ҳаракатнинг дифференцал тенгламасини табиий уч ёқли ўқлардаги кўринишини ёзиб беринг? 12. Динамиканинг биринчи асосий масаласи нимадан иборат? Илова 19 19.1. Массаси m=0,5кг бўлган жисм қия текисликда жойлашган каналча бўйлаб пастга =2м/с 2 тезланиш билан тушиши учун текисликнинг қиялиги горизонтга нисбатан неча градус бўлиши шарт? (11,8) 19.2. Массаси m=14кг бўлган моддий нуқта горизонтал Ох ўқи бўйлаб x=lnt тезланиш билан ҳаракат қилмокда. Вақтнинг t=5с да ҳаракат йўналиши бўйича таъсир этаётган кучнинг миқдори аниқлансин.(22,5) 19.3. Горизонтал йўлда =1м/с 2 тезланиш билан ҳаракатланаётган трактор массаси m=600 кг бўлган чанани тортади. Агар чананинг қор устида сирпаниб ишқаланиш коэффиценти f=0,04 бўлса, трактор чанани қандай куч билан тортишини ҳисобланг. (835) 19.4. Массаси m=24кг бўлган моддий нуқта тўғри чизиқ бўйлаб v=v(t) тезлик билан ҳаракатланса, тенг таъсир этувчи кучнинг миқдорини топинг. (36) a a

2319.5. Массаси m=50кг бўлган жисм =0,5м/с 2 тезланиш билан трос ёрдамида вертикал юқорига тортилса, троснинг таранглик кучини топинг. (516) 19.6. Массаси m=12кг бўлган моддий нуқта тўғри чизиқ бўйлаб v=е 0,1t тезлик билан ҳаракат қилади. Вақтнинг t=50с да тенг таъсир этувчи кучнинг миқдори аниқлансин. (178) 19.7. Массаси m=3кг бўлган моддий нуқта тўғри чизиқ бўйлаб х=0,04t 3 қонун билан ҳаракат қилса, t=6с да тенг таъсир этувчи кучнинг модули қанча бўлади?(4,32) 19.8. Массаси m=1,4кг бўлган моддий нуқта тўғри чизиқ бўйлаб х=6t 2 +6t+3 қонуни билан ҳаракат қилса, тенг таъсир этувчи кучнинг модулини топинг. (16,8) 19.9. Массаси m=10кг бўлган моддий нуқта Ох ўқи бўйлаб х=5sin0,2t қонун билан ҳаракат қилса, тенг таъсир этувчи кучнинг t=7с вақтдаги модули аниқлансин. (1,97) 19.10. Массаси m=2кг ли М жисм кучи таъсирида х=10sin2t қонун билан тўғри чизиқли ҳаракатланади. кучининг энг катта қиймати ҳисоблансин. (80) 19.11. Массаси m бўлган моддий нуқта Оху текисликда х=bt; у=ct; (b, с- ўзгармас миқдорлар) қонун билан ҳаракатланса, унга таъсир этаётган кучлар бош векторининг сон қиймати аниқлансин. (0) 19.12. Массаси m=7кг бўлган моддий нуқта Оху текисликда тезлик билан ҳаракатланади. Нуқтага ҳаракат текислигида таъсир этувчи кучнинг модулини топинг. (4,48) a Мундарижа 1D

O'xshashlar

Термодинамика

Физикани ўқитишда Актдан фойдаланиш

Моддий нуқта динамикасининг умумий теоремалари

Кинематика асослари

Moddiy nuqta dinamikasi. Kuch. Massa. Impuls. Nuyutonning birinchi qonuni va inersiyal sanoq tizimlari