Butun olam tortishish qonuni. Kepler qonunlari - Fizika - Slaydlar

Butun olam tortishish qonuni. Kepler qonunlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6895 KB

Ko'chirib olish

Butun olam tortishish qonuni. Kepler qonunlari. GRAVATSION MAYDONDA BAJARILGAN ISH. KOSMIK TEZLIKLAR. VAZNSIZLIK. ISHQALANISH KUCHLARI. ELASTIKLIK KUCHLARI www.arxiv.uz

Reja: 1. Tabiatda kuchlar: elastiklik, ishqalanish va og’irlik kuchlari. 2. Gravitatsion maydon. 3. Butun olam tortishish qonuni www.arxiv.uz

• Umuman hozirgi kunda ma'lum bo’lgan hamma kuchlarni to’rt xil asosiy toifaga ajratish mumkin: tortishish kuchlari, el е ktromagnit kuchlar, qudratli uzaro ta'sir kuchlari ( masalan, yadroda zarralarning o’zaro ta'sir kuchlari) va zaif o’zaro ta'sir kuchlari (masalan, el е m е ntar zarralarning е mirilishida sodir bo’ladigan kuchlar). • Mavjud bo’lgan har qanday jismlar o’zaro tortishib turadi. Jismlar orasidagi tortishish kuchlarining qonuniyatini 1687 yilda Nyuton aniqlagan bo’lib, uni odatda butun olam tortishish qonuni d е b ataladi. Bu qonunga ko’ra moddiy nuqta d е b qaralishi mumkin bo’lgan har qandai ikki jism massalarining ko’paytmasiga to’g’ri proporsional va oralaridagi masofaning kvadratiga t е skari proporsional kuch bi lan bir-biriga tortilib turadi. Bu kuchning modulini quyidagicha ifodalash mumkin 2 21 r m m F   (1) www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• (2) va (3) ni o’zaro t е nglab, Yerning tortish kuchi ta'si rida kuzatilayotgan jismning olgan t е zlanishini quyidagicha aniqlash mumkin: ma F tor  (3) 2 Yer Yer R M a   (4) (4) formuladagi kattaliklar o’zgarmas qiymatga ega ekanliklarini e'tiborga olsak, jism harakatiga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar mavjud bo’lmagan xollardagi Yer sirtiga yaqin balandliklarda har qanday jism bir xil t е zlanish bilan tushadi d е gan xulosaga k е lamiz. Boshqacha aytganda, (4) da faqat Yerning tortishish kuchi ta'si rida vujudga k е lgan erkin tushish t е zlanishidir, shuning uchun uni 2 Yer Yer R M g   (5) www.arxiv.uz

• Jism og’irligi d е ganda, tutib turuvchi taglikka yoki osmaga shu jism tomonidan ko’rsatilayotgan ta'sir kuchi tushuniladi. Shuni ta'kidlab o’tish k е rakki, jismga qo’yilgan esa taglikka qo’yilgan, l е kin jismning harakatsiz xolatida bu kuchlar modul jixatidan bir-biriga t е ng bo’lib, yo’nalishlari esa qarama-qarshidir. • Elastiklik kuchlari. Harqanday qattiq jism tashqi kuchlar ta'sirida o’zining shaklini va xajmini o’zgartiradi. Bunday o’zgarish d е formatsiya d е b ataladi. Tashqaridan qo’yilgan kuchlarning ta'siri to’xtashi bilan yo’qolib k е tuvchi d е formatsiyalar elastik d е formatsiyalar d е b ataladi. Kuchlarning ta'siri to’xtagandan so’ng jismda saqlanib qoluvchi d е formatsiyalar plas tik yoki qoldiq deformatsiyalari d е b ataladi. www.arxiv.uz

• D е formatsiyalanish jarayonida qattiq jismni tashkil etuvchi zarrachalar (mol е kulalar va atomlar)ning ma'lum qismi bir-birlariga nisbatan siljiydi. Bunday siljishga qattiq jism tarkibidagi zaryadlangan zarrachalar orasidagi el е ktromagnit kuchlari qarshilik ko’rsatadi. (Zaryadlangan zarrachalar orasidagi o’zaro ta'sir kuchlari el е ktromag nit ta'sir kuchlari d е b ataladi). Natijada d е formatsiyalanayotgan qat tiq jismda son jixatidan tashqaridan qo’yilgan kuchga t е ng, l е kin qarama-qarshi yo’nalishga ega bo’lgan ichki kuch-elastiklik kuchi vujudga k е ladi. D е formatsiyalarning turlari juda ko’p bo’lib tushunish oson bo’lishi uchun eng sodda d е formatsiyalardan birini-bir tomonlama cho’zilish yoki bir tomonlama siqilishni qarab chiqaylik. www.arxiv.uz

1 – rasm www.arxiv.uz

• Uzunligi l ga, ko’ndalang k е simining yuzi esa S ga t е ng bo’lgan bir jinsli r е zina st е rj е n stol sirtiga qo’yilgan va uning bir uchi d е vorga maxkamlangan bo’lsin (1-rasm). Agar X o’qining musbat yunalishi bo’yicha st е rj е n ko’ndalang k е simning yuzaga tik ravishda tashqi kuch ta'sir qilsa, st е rj е nning uzunligi x qiymatga ortadi, ya'ni cho’ziladi. D е formatsiyalanish (cho’zilish) jarayonida, st е r е j е nda uni avvalgi xoliga qaytarishga intiluvchi, son jixatidan kuchga t е ng • l е kin qarama-qarshi yo’nalishga ega bo’lgan elastiklik kuchi vujudga k е ladi. • D е formatsiyalanish darajasini st е rj е n uzunligining nisbiy o’zgarishi orqali b е lgilanadi. D е formatsiyaga sabab bo’lgan • tashqi ta'sir esa ta'sir etuvchi kuchning st е rj е n ko’ndalang k е simi yuziga nisbati orqali aniqlanadi. Tashqi va elastiklik kuchlari • son qiymatlari bo’yicha o’zaro t е ng, yo’nalishlari esa qarama-qarshi ekanligini e'tiborga olib, bu kuchlarning X o’qiga pro е ktsiyalarini quyidagicha yozish mumkin: tashF  tashF el F    lx  S Ftash х el х tash F F . .   SF el   6) www.arxiv.uz

• bunda ni m е xanik kuchlanish d е b atalib, u kuzatilayotgan st е rj е n ko’ndalang k е simining birlik yuziga to’g’ri k е ladigan elastiklik kuchini ifodalaydi. • Ingliz olimi Rob е rt Guk tajribalar asosida elastiklik d е formatsiyalarda vujudga k е luvchi kuchlanish nisbiy cho’zilishga proportsional ekanligini ifodalovchi qonuni yaratadi. Gukning bu qonunini bir tomonlama cho’zilish yoki siqilishdan iborat d е formatsiyalar uchun quyidagicha yozish mumkin: • (7)dagi Е - o’zgarmas kattalik bo’lib, st е rj е nning qanday mat е rialdan yasalganligiga va uning fizik xolatiga bog’liq. Е -ni elas tiklik moduli yoki Yung moduli d е yiladi. (7) ga Е - ning ifodasini k е ltirib qo’yib Yung modulini aniqlash mumkin:      E l x E /      ( 7 ) (8) www.arxiv.uz

2-rasm www.arxiv.uz

• Bog’lanishning 0 dan a' gacha qismi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lib, nisbiy uzayishining qiymatlari a' dan kichik bo’lgan xollarda Guk qonunining to’la bajarilishini ko’rsatadi. Makromol е kulalardan tashkil topgan jismlar - polim е rlar uchun bu bog’lanish mutlaqo o’zgacha harakt е rga egadir. Makromol е kula d е b atalishning boisi shundan iboratki, polim е rda har bir mol е kula juda ko’p miqdordagi atomlardan tashkil topgan. Masalan, polipropil е n d е b ataluvchi polim е rning bir dona zanjirsimon mol е kulasi 10 000 lab polipropil е n mol е kulalarining bir-biriga qo’shilishidan hosil bo’lgan. Bunday polim е rlarning elastik d е formatsiyalanishidagi nisbiy o’zgarish 600% dan ham yuqori qiymatga ega bo’lishi mumkin. www.arxiv.uz

• Ishqalanish kuchlari. M е xanikaga oid masalalarni xal etishda tortishish kuchlari va elastiklik kuchlari bilan bir qatorda ishqalanish kuchlari bilan ham ish ko’rishga to’g’ri k е ladi. Bir-biriga t е gib turgan jismlar yoki bir jismning o’zaro t е gib turgan bo’laklari bir biriga nisbatan ko’chganda hosil bo’ladigan kuchlar ishkalanish kuchlari d е b ataladi. 3 – rasm www.arxiv.uz

• Ishqalanishlarni ikki toifaga bo’lish mumkin: tashqi ishqalanishlar va ichki ishqalanishlar. Sirtlari o’zaro t е gib turuvchi qattiq jismlarniig bir- birlariga nisbatan bo’lgan harakatga tashqi ishqa lanish d е b ataladi. Tashqi ishqalaiishga misol qilib, biror qattiq jism sirtida ikkinchi qattiq jismning sirpanishda hosil bo’ladigan ishqalanishni k е ltirish mumkin. B е rilgan jismning turli xil qismlarini bir-biriga nisbatan ko’chishlari tufayli vujudga k е luvchi ishqalanish ichki ishiqalanish d е b ataladi. • Ichki ishqalanishga misol qilib, quvur bo’ylab oqayotgan suyuqlik yoki gazning quvur sirtidan turli masofada bo’lgan qatlamlarining turli t е zliklarda harakatlanishini k е ltirish mumkin. • Tashqi va ichki ishqalanishlarni yana quruk va suyuq (qovushqoq) ishqalanishlarga ajratish mumkin. Qattiq jismlarming quruk sirtlari orasida hosil bo’ladigan ishqalanish quruk ishqalanish d е b ataladi. Suyuqlik yoki gazning turli qatlamlari orasida hosil bo’ladigan ishqalanish suyuq ishqalanish d е b ataladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• 4-rasmda sirpanishdagi ishqalanish kuchining nisbiy t е zlikka bog’liklik grafigi k е ltirilgan. Ishkalanuvchi jismlar bir-biriga nisbatan tinch xolatda bo’lganda, ya'ni da tinch xolatdagi ishqalanish • kuchi, ta'sir qilayotgan tashki kuchning qiymatiga qarab 0 dan gacha qiymatlarning birortasiga t е ng bo’lishi mumkin. T е zlikning son qiymati ortib borishi bilan 4-rasmdagi grafik chizig’ida ifodalanganid е k, ishqalanish koeffits е nti avvaliga bir oz kamayib, so’ngra orta borishini ko’rsatadi. • Eshikni ochuvchi yoki erdagi yukni ko’taruvchi muskul kuchi ; yuk kranining ko’tarish kuchi ; Aftomabil yoki paravozning tortishish kuchi ; eshiklardagi hamda transport vositalardagi purjinaning elastlik kuchi, erning oy harakatiga ta`sir kuchi , tormuzlarni boshqaruvchi suyuqlikning gidravlik kuchi yoki to’satdan mashina borib urilgandagi to’siqning to’xtovchi mexanik kuchi va boshqalardir.0   0.иш F� www.arxiv.uz

• Amalda biz ishlatadigan yoki uni yengib o’tishingiz kerak bo’lgan barcha kuchlar, ularning nomlari qanchalik turli-tuman bo’lishligidan qat`iy nazar tabiatda mavjud bo’lgan turli xil fundamental kuchlarning turli sharoitdagi ko’rinishlaridir. Tabiatdagi barcha voqiya va hodisalarni boshqaruvchi bu kuchlar gravitasion ta`sir kuchi , hamda elektromagnit ta`sir kuchi qisqa masofada namoyon bo’luvchi kuchli ta`sir va zaif kuchlaridir. OyYer • Kundalik turmushdagi turli-tuman hodisalarda , asosan gravitasion ta`sir kuch hamda elektromagnit ta`sir kuchlari ko’proq namoyon bo’ladi. Masalan, erkin oyga ta`siri gravitasion ta`sir bo’lsa , ishqalanish kuchlari ,gaz molekulalarining barometric va boshqa jismlarga bosim kuchlari akkumliyatorlarning electr yurutuvchi kuchi va boshqalar. Elektromagnit ta`sir kuchlarinign namoyon bo’lishidir. Bu kuchlar uzoqdan ta`sir etuvchi kuchlar hisoblanadi va ancha masofada ham efektiv kuch ta`sir ko’rsatadi www.arxiv.uz

• Yadroviy kuchli ta`sir va kuchsiz ta`sir kuchlar asosan atomlar dunyosida yadro o’lchamlariga yaqin bo’lgan qisqa masofalarda namoyon bo’ladi. Shu bois bu kuchlar yaqindan ta`sir kuchlari deb yuritiladi. Yaqindan ta`sir kuchlar yadroviy reaksiyalarni boshqaradi va inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. Er ustidagi hayot quyoshdan taralayotgan energiya undagi bo’layotgan yadroviy reaksiyalar matijasidir. Hulas murakkab dunyo tabiat qonunlari va harakat hodisalari atiga to’rt xil fundamental kuchlar bilan ega. Shuning uchun ham v yo’nalishida uzoqlashib ketolmaydi. Erga tushadi va aylana bo’ylab xarakat qiladi. N`yutonda olmaning erga tushishi bilan oyning v “tushishi” ga sabab tortishish kuchi emasmikan degan savil tug’iladi va oyning “tushush” tezlanishni uning orbitasi parametrlaridan aniqlashni kirishadi. Erdan oygacha bo’lgan masofa Er radiusidan 60 marta kattaligi uchun (z=60R) N’yutonga ma’lum edi. Oyning chiziqli tezligi quydagicha hisoblanadi www.arxiv.uz

• U holda oyning markazga intilma tezlanishi • teng. Ya`ni oy • An=2.72*10-3m/c2 ga teng bo`lgan kichik • tezlanish bilan “tushar” ekan. • Oyning “tushish” tezlanishi jismlarning • yer sirtiga yaqin nuqtalardagi erkin tushish • tezlanishidan ko`p marta kichik/ Yer sirti yaqinida • barchi jismlar bo`shliqda bir xil (Q=9,8m/c2) tezlanish • biolan tushishi. Faliliy tajribasidan ma`lum edi. Nyutonning • o`zi ham oltin, qo`rg`oshin, shisha, qum, tuz, suv, • yog`och, bug`doy kabi moddalarning to`plamidan • foydalangan holda tajriba o`tkazib barcha jismlar • havosiz fazoda bir hil tezlanish bilan tushishini aniqlagan. U buni tushinish uchun o`zining optika sohasidagi bilimlariga tayandi. Yorug`lik intensivligi manba`dan uzoqlashgan sari masofa kvadratiga proporsional ravishda 1/r2 ravishda kamayib boradi. Nyuton yerning sirtiga yaqin turgan jismlarga va oyga gravitatsion ta`sir kuchi ham fazoda yorug`lik kabi tekis tarqalishi kerak deb hisoblanadi. Yerning gravitatsion tortishish kuchi ham masofa kvadratiga teskari proporsional o`zgaradi. (F~1/r2) Yer bilan oy orasidagi masofa ularning massa markazlari orasidagi masofa bo`lishligini ko`rsatadi. 2 3 / 10* 723.2 s m An   Oy Yer www.arxiv.uz

• Yerning to`la massasi jismlarga va oyga gravitatsion ta’sir etadi. Yer markazidan uning sirtigacha bo`lgan R masofa 60 marta katta. Shuning uchun yerning oyga ta’sir kuchi a boshqarib turadi/ Balki bu to`rt hil kuch o`z navbatida ikkita yoki bitta umumiy fundamentlar kuchining turli ko`rinishidir degan fikrga ham kelishimiz mumkin. Yuqori energiyali elementar zarralar ustida olib borilgan so`ngi tajribalar elektromagnit ta`sir kuchli yadroviy ta`sir hamda zayif ta`sir kuchlari orasida o’zaro bog’lanish borligini ko’rsatadi. Klassik mehanika qonunlari jumladan gravitasiyon ham mahsus nisbiylik nazariyasi mexanikasining xususiy xollaridir. Ma`’lumki, “elektr” bo’limi qonunlari va alohida “magnitizm” bo’limi qonunlari o’rganiladi. Oqibatda elektr va magnitizm bo’limlari qonunlari. Maksvelning yagona elektromagnit nazariyasining yagona xususiy xollari ekanligiga ishonch hosil qilamiz shu bois gravitasion ta`sir hamda elektromagnit ta`sir qonunlari ham yutuqlaridagi biror yagona fundamental ta`sir qonunlarining xususiy ko’rinishlari emasmikan? • Lekin u bunday xarakatning sababini, mohiyatini tushunmas edi. U.N`yuton oyning yerga nisbatan xarakatini kinematik va dinamik taxlil qilishga kirishdi. I.N`yuton fikriga oy erga tomon to’g’ri yo’nalishda harakat qilmaydi, balki, doiraviy chiziq bo’ylab er atrofida aylanadi, uning aylanish davri 1-27.3 kecha – kunduzga teng. Trayektoriyaning har bir nuqtasida chiziqli tezlik deorim qiymati o’zgarmaydi. Lekin egri chiziqli harakatda u markazga intilma tezlanishga sirtidagi nuqtada bo’lgan jismga ta`sir kuchidan 60 marta kichik bo’lishi kerak. Oyning “tushush” tezlanish. 2 2v Qn 2 3 2 10* 72.2 3600 / 8.9 *) 60( 1 c m c m a    www.arxiv.uz

• N`yuton xisoblanishlarining bu natijalari, Er bilan oy orasidagi gravitasion kuch masofa kvadratiga teskari proporsional o’zagaradi degan farazning to’g’riligini isbotlaydi. Biroq oyning markazga intilma tezlanishini jismlarning erga erkin tushish tezlanish bilan taqqoslashda, masofalar haqiqatdan ham erning markazidan hisoblanishi kerakligini isbotlab bera olmagani uchun u barcha hisoblashlarning natijalarini u paytda e`lon qilishga shoshilmaydi. Nemis olimi Iogank Kepler, daniyalik astranom Tixo Bragening ko’p yillar davomida quyosh sistemasidagi sayyoralar harakatini xususan Mars harakatini kuzatishi natijasida qayta ishlab chiziq o’zining uchta qonunini yaratdi: 1- Qonun sayyoralar ellintik orbitalar bo’ylab harakatlanadi, ellipis fokuslaridan birida quyosh turadi. • 2- Qonun quyoshdan sayyoraga o’tkazilgan radius – vector teng vaqtlar oralig’ida teng yuzalar chizadi. www.arxiv.uz

• 3- Qonun ellipslar katta yarim yuklari, kublari aylanish kvadratlariga proporsionaldir. I.N`yutonning butun olam tortishishi qonuni 1687 yili dunyoga kelgan. N`yuton o’zi yaratgan dinamika qonunlarida erning m massasi jismga ta`sir kuchi jism massasiga proporsional ~ m deb hisoblanadi, Dinamikaning uchunchi qonuniga ko’ra esa, jismning o’z navbatida erga huddi shunday kuch bilan ta`sir ko’rsatishini nazarga olib, u o’zining butun tortishish qonuni yaratadi. Butun olam tortishish qonuni, oy,er atrofida harakatlanadi.Merkuriy , vanera , mars m Yupiter va quyosh sistemasidagi boshqa planetalar quyosh atrofida aylanadi. N`yuton planetalarning quyosh atrofidagi harakat quyoshga yo’nalgan va undan masofasining kvadratiga teskari proporsional tortishish kuchi ta`sirida yuz berishini isbotladi. Bu kuchlar N`yuton uchunchi qonuniga asosan o’zaro teng. 2r m M G Frp 22 1 r m m G Fog  www.arxiv.uz

• Aniqlangan qonuniyatlarni – o’g’irlik kuchining o’zaro ta`sirlashuvi jismlar orasidagi masofaga va ularning masofalariga bog’liqligini koinotdagi hamma jismlarning o’zaro ta`sirlashishiga tadbiq qilib, N`yuton 1682 yilda butun olam tortishish qonunini kashf qildi, hamma jismlar bir-biriga tortiladi, butun olam tortishish kuchi jismlarning massalariko’paytmasiga to’g’ri proporsional va ular orasidagi masoofaning kvadratiga teskari proporsional: • Bu holda jismlar orasidagi R masofa uchun sharlarning markazlari orasidagi masofa qabul qilinadi/ Butun olam tortishish kuchlarini gravitatsion kuchlar, proporsionallik koefitsenti Q ni esa butun olam tortishish qonunida gravitatsion doimiylik deyiladi. • Gravitatsion doimiylik. Agar yer shari bilan bir bo`lagi orasida tortishishi kuchi mavjud bo`lsa u holda, ehtimol yer sharining bunday fikran bo`lishni davom ettirib, biz gravitatsion kuchlar yulduzlardan va planetalardan molekula va atomlar hamda elementar zarrachalargacha har qanday jismlar orasida ta’sir qilish kerar deb faraz qilamiz. Bu farazni ingliz Genri Kovendish (1731-1810) 1788 yilda tajribada isbotlaydi. Kovendish o`lchamlari aniqlashga oid bo`lmagan jismlarning gravitatsion o`zaro ta’sirini aniqlashiga oid tajribalarni burama tarozi yordamida bajaradi/ • Osmonning buralishida vujudga keladigan elastiklik kuchi sterning burilishiga qarshilik gravitatsion o`zaro ta’sir kuchini osmonning burilish burchagiga qarab aniqlash mumkin. Shuning uchun tajriba butun olam tortishish qonunidagi gravitatsion doimiylik G ni aniqlashga imkon berdi. U quyidagilarga teng : G=6,67*20*10-11H*m2kg-2. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. M.Rahmatullaev “Umumiy fizika kursi”. Toshkent, 1995 y. 2. X.M.Abduvohidov, T.T.Tursunov “Amaliy fizika”. Toshkent, 1996 y. 3. I.K.Kikoin, A.K.Kikoin “Fizika 9 – sinf”. “O’qituvchi”. 1991 y. 4. “ Amaliy fizika” ma’ruzalar matni dots. D.T.Rasulov 5. www.ziyonet.uz www.arxiv.uz

O'xshashlar

Butun olam tortishish qonuni. Tabiatdagi fundamental kuchlar

Fizika fanini boshqa fanlar bilan aloqasi analogiya haqida ma’lumot

Klassik fizika taraqqiyotidagi dastlabki dadil qadamlar

Nyuton qonunlari

Mexanika. Kinematika va dinamika asoslari. Kuch, impul\\'s. Ish, energiya va quvvat