Fizika fanini boshqa fanlar bilan aloqasi analogiya haqida ma’lumot - Fizika - Slaydlar

Fizika fanini boshqa fanlar bilan aloqasi analogiya haqida ma’lumot

Yuklangan vaqt:

07.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1840.9775390625 KB

Ko'chirib olish

Fizika fanini boshqa fanlar bilan aloqasi analogiya haqida ma’lumot

• Tabiiy – ilmiy bilimlarning dialektik birligiga asoslanib o’quvchilarda tabiat haqida umumiy ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. • Bilimlarning sistematikligiga erishish. • O’quvchilarda hodisalar, nazariyalar, tushunchalar o’rtasida bog’lanish mavjudligi to’g’risida ko’nikma va malakani shakllantirish orqali ular bilimining chuqurligiga va mustahkamligiga erishish. • Politexnik ta’limni amalga oshirishda o’quvchilarni turli sohalarga oid masalalarni yechishini osonlashtirish, ularga iqtisodiy va texnologik jarayonlar to’g’risida chuqur bilim berish. • Tabiat qonunlarining umumiyligi asosida o’quvchilar bilimining mustahkamliligiga, yaxlitligiga va uni turli sohalarda qo’llay olishda ko’nikma va malakani shakllantirishga erishish. Fizika fanining boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi quyidagi didaktik vazifalarni amalga oshirishga imkon beradi.

• Fizika fanining matematika bilan aloqasi • Fizika bilan matematika fani o’rtasidagi o’zaro aloqa uzoq tarixga ega. Birinchi bo’lib Fransiyalik olim R. Dekart fizikani (1650 yillarda) matematiklashtirish g’oyasini yoqlab chiqqan edi. Keyinchalik buyuk ingliz fizigi I. Nyuton o’zining mashhur “Tabiat falsafasining matematik asoslari” nomli asarida (1687 yilda) fizik hodisalarni matematik ko’rinishda ifodalashni boshlab beradi. fizika fani tufayli matematika sohasida ham bir necha yo’nalishlar vujudga keldi (Masalan: nazariy mexanika, fizikaning matematik usullari va h.k.).

fizikaning matematika bilan aloqasi • Arifmetik amallar va sonlarni ifodalash: Sonlarni k  10  n tarzda ifodalash orqali fizik kattaliklarni hisoblashni osonlashtiradi. • Fizika qonunlari funksional bog’lanishlar ko’rinishda ifodalanadi. Masalan: S = v  t; • V = v 0 + at; S = v 0 t  at 2 /2 va h.k. kabi fizik munosabatlar matematikadagi y=kx; u = ax+b; • y = ax 2 + bx funksiyalarga asoslanib yozilgan. Ushbu funksiyalarning grafigi asosida fizik jarayonlarning dinamikasini, maxsus holatlarini aniqlash imkoniyati tug’iladi.

• Ba’zan fizik jarayonlarni ifodalovchi munosabatlardan qaysi kattalik funksiya, qaysisi argument ekanligini aniqlash muhim didaktik ahamiyatga ega. Masalan: Nyutonning ikkinchi qonuni F = ma, ifodasidagi m – o’zgarmas kattalik, ammo undan m = F/a ni topsak; massa kuchga to’g’ri, tezlanishga teskari proporsional degan noto’g’ri fikr tug’ilishi mumkin. Agar matematikadagi y = kx , munosabatdan k - o’zgarmas koeffisiyent ekanligini o’quvchilarga eslatsak, fizik munosabatlarni to’g’ri tushuntirishga erishamiz.

• Matematika yordamida o’quvchilarda fizik jarayonlarning mohiyatini mukammal o’zlashtirish imkoniyati tug’iladi. Masalan: “Qanday balandlikda jismning og’irligi Yer sirtidagi og’irligidan 2 marta kam bo’ladi”: P 1 /P 2 = 2; • Bundan: h 1 = 0,4R va h 2 = -2,4R ikkita qiymatga ega bo’lamiz. Demak Yer sirtidan h 1 = 0,4R balandlikda jismning og’irligi 2 marta kamayar ekan. Ammo tenglamaning ikkinchi yechimi h 2 = - 2,4R qanday izohlanadi. h 2 balandlik Yer sharining h 1 ga nisbatan qarama-qarshi tomonida ekanligi kelib chiqadi. Demak, jismning og’irligi h 2 = -2,4R balandlikda ham ikki marta kichik bo’lar ekan.

• Ayniqsa matematik tahlil fizik jarayonlarning bizga noma’lum bo’lgan xossalarini bilish va bashorat qilish imkoniyatini beradi. Masalan: P.Dirak atom uchun kvant mexanikasini qo’llaganda, elektronning avval noma’lum bo’lgan xossasi “spin”ga ega ekanligini ko’rsatdi va keyinchalik u tajribalarda ham tasdiqlandi. Xuddi shuningdek u elektronga teskari zarracha pozitron mavjud bo’lishini ham bashorat qiladi. Keyinchalik pozitron ham kashf etildi. • Fizik jarayonlarni grafik ravishda tasvirlash orqali uning dinamikasi, to’laqonligi, sistemaliligi to’g’risida tasavvur hosil bo’ladi. Masalan: Moddiy nuqtaning harakat tenglamasi umumiy holda quyidagi ko’rinishga ega: x =  x 0  V 0 t  at 2 /2. • Ushbu tenglamani grafik ravishda x = x(t) tasvirlasak u quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi . х 1 2 7 3 8 5 6 х0 4 16 9 0 t 10 х 0 12 13 11 14 15 - х 1 - rasm

• Fizika bilan ximiya fani orasidagi bog’lanish. • Fizika va ximiya fanlari shunday bog’langanki, biri ikkinchisiz rivojlana olmaydi. Bu ikki fanning o’zaro munosabati tufayli yangi fanlar: fizximiya, ximiyaviy fizika vujudga keldi. Maktabda fizika va ximiya fanlarining vaqt bo’yicha muvofiqlashuvi o’quv dasturlarida o’z ifodasini topgan. Fizika bilan ximiya fanlari orasidagi bog’lanish fizikani molekulyar fizika va elektr bo’limida ko’proq namoyon bo’ladi. Ikkala fan uchun umumiy bo’lgan mavzular atom, molekula, Avagdro qonuni, atom va molekulyar bog’lanishlar, atomning elektron qobig’ini tuzilishi, ximiyaviy elementlarning tuzilishi va xossalari, moddalarning ageregat holatlarini yuzaga kelishi sababi, ichki energiya va hokazolar molekulyar fizika bo’limida o’rganiladi.

Elektr bo’limida jismlarning zaryadlanish jarayoni atom va molekulalar tuzilishi bilan izohlanadi. Turli muhitlarda elektr toki, elektrolitlarda elektr toki, Faradey qonunlari, elektroximiyaviy ekvivalentlik, ion, dissosiasiya tushunchalari ximiya va elektr hodisalari o’rtasidagi bog’lanishni ifodalaydi. Ximiya fani fizik tajriba usullaridan foydalanadi. Masalan: izotoplarni ajratish, ularning zaryadini va o’zaro ta’sir energiyasini aniqlashda Vilson kamerasi, fotoemulsiya usuli, tezlatgichlar va maxsus nisbiylik nazariyasining qonun-qoidalaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Zamonaviy ximiya fanini kvant mexanikasiz tasavvur qilish mumkin emas.

Fizika fanining geografiya bilan aloqasi. Geografiya fanidan materiklar, shamol hosil bo’lishi, ob-havo, iqlim, ekologiya va hokazolar o’tilgandan keyin ular yana fizika fanida o’rganiladi. Fizika fanida ushbu hodisalarning tabiati tushuntiriladi. Shamolning sababi havo bosimi va haroratning o’zgarishi, suvni tabiatda aylanishi uning agregat holatining o’zgarishi bilan izohlanadi. Demak, geografiya fanidan o’quvchilarning olgan bilimlari asosida fizika darsida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va darsning samaradorligini oshirishga erishish mumkin.

• Fizika fanining biologiya bilan aloqasi. Biologiya fani o’rganadigan ko’pchilik jarayonlar fizika fanida o’z yechimini topadi. Bu ikkala fanlarning qo’shilishi (sintezi) natijasida “Biofizika” fani yuzaga keldi. Tirik organizmni tashkil etuvchi turli sistemalar: qon aylanish, ovqat hazm qilish, harakat sistemalari fizik qonuniyatlarga bo’ysinib, bu sistemalar o’rtasidagi funksional bog’lanish mavjud. Agar biror sistemaning o’zgarishi yoki o’z funksiyasini to’liq bajarmasligi oqibatida turli xil xastaliklarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Fizik asboblar orqali organizmda kechadigan xastaliklar tashxis (diagnostika) qilinadi. Hozirda zamonaviy medisinani fizik asbob va uskunalarsiz tasavvur qilish mumkin emas (lupa, mikroskop, rentgen apparati, ultratovush asboblari, kompyuter va h.k.).

Fizika fanining astranomiya bilan aloqasi. Astranomiya bilan fizika fanining o’zaro aloqasi natijasida astrofizika fani vujudga keldi. O’quvchilarni astranomiya fanidan olgan bilimlari fizika qonunlarini o’rganishga qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. Keyingi yillarda makro olam (kosmos) bilan mikroolam (yerdagi jarayonlar) o’rtasidagi uzviy bog’lanish borligi ochilmoqda. Astranomik kuzatishlar orqali fizika sohasida yangi hodisalar ochilmoqda. Vatandoshimiz Mirzo Ulug’bekning falakshunoslikdagi ishlari yordamida Kepler sayyoralarning harakat qonunlarini kashf etdi. I.Nyuton astranomik kuzatishlarga asoslanib butun olam tortishish qonunini ochdi. Astranomiya fanini shakllanishida fizik asbob va uskunalarning o’rni beqiyosdir. Galiley tomonidan birinchi teleskopning yaratilishi astranomiyada tubdan o’zgarish yasadi. Spektral analiz yordamida spektral chiziqlarning siljishi (Dopler hodisasi) orqali kosmik jismlarning harakat tezligini, ularning haroratini aniqlash mumkin. Radioteleskoplar yordamida yangi-yangi yulduzlar turkumi ochilmoqda.

• Fizika fanining iqtisodiyot va jamiyatshunoslik fanlari bilan aloqasi. Har qanday jamiyatning rivoji iqtisodiy omillarga bog’liq, iqtisodiy taraqqiyot esa fan va texnika yutuqlari bilan uzviy aloqada bo’lib kelgan. O’z navbatida fizika fanining taraqqiyoti ijtimoiy – iqtisodiy talablar asosida rivojlanib kelgan. Vatanimizda ochilayotgan ulkan sanoat korxonalari (O’zDEU, Samko’chavto, to’qimachilik va poyabzal fabrikalari) iqtisodiyotimiz tayanchlari hisoblanadi. Ushbu korxonalarda ishlatilayotgan asbob va uskunalar, avtomatlashtirilgan jarayonlar fizik qonuniyatlarga asoslangan. O’quvchilarni ushbu sanoat markazlarida erishilayotgan mehnat unumdorligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon talabiga javob berayotganligi, mahsulotlarning chet elga eksport qilinishi o’quvchilarda fizika faniga, texnikaga nisbatan qiziqishlarini uyg’otishda, vatanparvarlik, kasbga yo’naltirish kabi didaktik maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.

Analogiya haqida tushuncha Narsa va hodisalarni modellashtirish tabiiy zaruratdan kelib chiqadi. Chunki narsa va hodisalar atrof-muhit bilan son-sanoqsiz o’zaro aloqada bo’ladi. Ularning barchasini qamrab olishning imkoniyati yo’q. Shu sababli narsa va hodisalarni ularning soddalashtirilgan modellari orqali o’rganamiz. Fizikani o’qitish jarayonida biz ko’plab moddiy va abstrakt modellar bilan ish ko’ramiz. Fizik obyektlarni yoki ba’zi fizik jarayonlarni ko’rsatishning imkoni bo’lmasa, biz ularning modeli bilan ish ko’ramiz. Fizik obyektlarni, jarayonlarni modellashtirishda biz analogiya usulidan foydalanamiz. Qiyoslashni (analogiyani) uch turga bo’lish mumkin: Bevosita, bilvosita va shartli analogiyalar.

• Bevosita analogiya (qiyoslash). Bu qiyoslash to’g’ridan-to’g’ri obyekt bilan modelning fizik jihatdan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Masalan: fotografiya, samolyot, paroxod, suv inshootlar, binolar maketi, qo’g’irchoq, protezlar, shablonlar, maneken va boshqalar. Ba’zan bevosita o’xshatishda model bilan orginal o’rtasida farq juda kichik bo’ladi. Masalan, ba’zi san’at asarlarining nusxasi orginalidan farq qilmaydi, golografik tasvir va hokazolar. Aktyor-san’at asarlaridagi qahramonlar modeli, maneken-xaridorlar modeli hisoblanadi. Model qanchalik originalga o’xshash bo’lmasin u bari bir ham nusxa hisoblanadi, u originalning barcha xossalarini o’zida qamrab olmaydi. Fizikani o’qitish jarayonida biz turli xil modellardan foydalanamiz: Masalan: ichki yonish dvigateli, o’zgaruvchan tok generatori, elektromator, tranformatorlarni kichraytirilgan modellari va hokazo. Modellar statik yoki dinamik modellarga bo’linadi

• Bilvosita analogiya (qiyoslash). Bu xil qiyoslashda original bilan model o’rtasidagi fizik jihatdan yaqinlik shart emas. Bu turdagi o’xshatishda har xil narsalar va hodisalarning ba’zi bir parametrlarining (xossalarining) o’rtasidagi o’xshashlikka asoslanadi. Masalan: mediklar ixtiyoridagi tajriba uchun foydalanadigan itlar-inson tanasining analogiyasi, avtopilot- uchuvchi analogi, soat-vaqt analogi va hokazolar. • Fizikani o’qitish jarayonida bilvosita o’xshatishlardan keng foydalaniladi. Masalan: elektr va mexanik hodisalar o’rtasida (elektromexanik) analogiya, mexanika bilan optika o’rtasida optiko-mexanik analogiya va hokazolar.

• Shartli anologiya. Bu qiyoslash original bilan model o’rtasida shartli (kelishilgan)ravishda o’rnatiladi. Masalan: pul-narx modeli, guvohnoma-shaxsning shartli modeli, turli xildagi belgilar, ishchi chizmalar va h.k. Shartli analogiya Fan va texnikada juda keng qo’llaniladi, u turli fanlarda, ishlab chiqarishda, sanoatda turlicha ko’rinishda bo’ladi.

• Masalan: aloqa, axborot vositalaridagi, radiotexnikada turli xil shartli belgilar ishlatiladi. Signallar, turli xil belgilarni o’rganish bo’yicha Yangi Fan “semiotika” yuzaga keadi. “Semioteka” - Yunon tilidan “belgi” degan ma’noni anglatadi. Semioteka fani belgilarni alohida- alohida tarzda emas balkim, ularni birgalikda sestematik tarzda o’rganadi. Fizikani o’qitish jarayonida turli xil shartli anologiyalar qo’llaniladi. Fizik munosabatlarni, kattaliklarni ifolovchi havrflar: kuchni-F-, massani –m hajmni, –v, harortani –T, bosimni –P, vektorni “-  ” va h.k. Shuningdek turli xil asbob va uskunalar ham shartli belgilar bilan ifodalanadi. • Shartli analogiyaga turli xil chizmalar, konstruksiyalar misol bo’la oladi. Masalan diod va triod lampalarining tuzilishini sxematik tasviri va h.k.

O'xshashlar

Fizika haqida boshlang'ich qiziqarli ma'lumotlar

Fizikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. Kinetika asoslari. Moddiy nuqtaning to'g'ri chiziqli harakati

Fizika tarixi

O’rta ta’lim maktablarining 9 – sinfida “Yorug’lik energiyasidan foydalanish” bo’limini o’qitish usullari

Akademik litsey va kasb hunar kollejlarda fizikaning Yadro energetikasi bobiga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi